Xatirələr işığında...

Əli Əmirli - 70

Ömür elə bir yoldur ki, nə qədər getsən də, ilkindən ayrıla, uzaqlaşa bilmirsən. Yaş üstə yaş gəlsə də, illər insanın simasında izlər salsa da, istər-istəməz bir gözün elə arxada qalır. Yol aldığın o ilk məkanda gözləyənin qalmasa belə, dönüşün mümkünsüzlüyünü çox yaxşı bilsən belə, bir duyğu heç zaman susmayan musiqi kimi səni ora - uşaqlıq adlı məmləkətə səsləyir...

O isə keçmişə boylanmağı sevmir. Heç gələcəklə bağlı möhtəşəm planlar qurub arzular sorağına da düşmür. Hər şeyin bu gün, indi həll olunduğunu düşünür. Bununla belə, keçmişi daim onunladır. Ömrünün yetmişinci döngəsində ötənlərin hənirtisini daha yaxında hiss edir. Yazıçı, dramaturq, pedaqoq Əli Əmirli aramla o ilk məskənini - Qarabağı xatırlayır: "Mənim üçün o, iki doğma məkana bölünür: doğulduğum Novruzlu kəndi, böyüdüyüm, məktəbi bitirdiyim Ağdam şəhəri. Yetmiş illik ömrümün ilk on yeddi ili Çexovun "uşaqlıq məmləkəti” dediyi bu iki məkandan keçib. Dünyaya göz açdığım Novruzlu kəndinin özündə çox kiçik, amma daha doğma bir vətənim də vardı. Bu, kəndin lap girəcəyindəki Boccalı məhləsiydi. Bu məhlənin tən ortasında, bedana tut ağaclarının əhatəsində hələ Oktyabr inqilabından əvvəl Qarqar daşından tikilmiş üstü qırmızı dəmir taxtapuşlu ikimərtəbəli böyük bir evdə doğulmuşdum... Deyəsən, mən "Ağdamda nəyim qaldı” avtobioqrafik romanımın giriş hissəsini xatırladım. Bir yuxu kimi xatırladım. Həqiqətən, keçmiş yuxu olsa da, o adamın içində həmişə canlıdır, diridir. O keçmiş insanın bütün gələcək həyatını müəyyənləşdirir, ona istiqamət verir”.

Bəzən bir himə bənd olur. Keçən günlərin bircə anı xatirinə düşdüsə, xəyallarına büründüsə, ardını da çəkib gətirir. Əli Əmirli də o illərin izinə düşüb 13-14 yaşlarına gəlir. O çağlara ki, heç bitməyəcək bir sevdaya - ədəbiyyat sevdasına düşmüşdü. Doqquzuncu sinifdə Seyid Hüseynin "Şirinnaz” hekayəsinin təsiri ilə, özünün təbirincə desək, ağlamalı bir hekayə yazmışdı. Gizli məhəbbətlə sevdiyi qıza verdi, o da oxuyub ağladı. O kövrək oxucusunun təəssüratı təsirli oldu. Bu göz yaşları gələcəyin yazıçısında özünə, qabiliyyətinə inam yaratdı. İlk hekayələrinin "Azərbaycan” jurnalında dərc olunması da ona ayrı bir güvənc verdi. Çünki gənc yazıçı üçün elə bir jurnalda çap olunmaq çox böyük uğurdu. Əli Əmirli danışır: "Beləcə, davam elədi: hekayələr, povestlər, romanlar... İlk pyesimin tamaşaya qoyulması ilə nəsrə uzunmüddətli bir "əlvida” deyib düşdüm teatrın sehrinə. Əslində, mən lap uşaqlıq çağlarından teatrın tilsiminə düşmüşdüm. Yeddi yaşımdan məni oğulluğa götürmüş dayım Məmməd Əmirov 1948-ci ilə qədər Ağdam teatrında aktyor olmuş, teatr bağlanandan sonra müxtəlif rəhbər vəzifələrdə işləmiş, səhnədən ayrı düşmüşdü. Ancaq bu evdə heç vaxt itməyən bir teatr havası vardı. Bu hava məni tutmuşdu. Ağdamda yaşasam da, Bakının teatr həyatını çox yaxşı bilirdim. Teatr və kino ilə bağlı bütün informasiyaları, resenziyaları oxuyur, aktyorları tanıyırdım. Bakıdan qastrola gələn teatrların bütün tamaşalarına baxırdım. Ağdam Mədəniyyət evində Azərbaycan Dövlət Akademik Milli Dram Teatrının "Otello”, "Fərhad və Şirin”, "Vaqif”, "Pəri-Cadu” tamaşalarına baxmışdım. Nəhayət, 1967-ci ildə (onda mən artıq Bakıda idim) yenidən Ağdamda dövlət teatrı yaradılanda direktor vəzifəsi "papa” dediyim dayıma tapşırıldı. 1965-ci ildə Bakıya ali məktəbə daxil olmağa gəldim, yenə də teatrın sehrinə düşdüm. İki il instituta daxil ola bilmədim. O vaxtlar ali məktəbə daxil olmaq indikindən çox-çox çətin idi. Zavoda işə düzəldim, Azərbaycan Dövlət Universitetinin axşam şöbəsinə qəbul olundum, gündüz fəhləlik, axşam tələbəlik. Bu heç əsl tələbəlik də deyildi. Çətinliklər vardı, amma mən uşaqlıqdan yaxşı bir çətinlik məktəbi keçmişdim, ona görə də fəhlə-tələbə olmaq, yaşayışımı təmin etmək mənim üçün heç bir mürəkkəblik törətmirdi. Ümumiyyətlə, mən şikayətlənməyi sevmirəm, daha doğrusu, bacarmıram”.

...Bu da ayrı bir günün sevincidir. O günün ki, ilk hekayələri işlədiyi zavodun 2 min tirajla çıxan "Elektrik” qəzetində işıq üzü gördü. İlk qonorarını da elə o qəzetdən aldı. Hər gənc kimi o da romantik duyğulardan, sevgidən, məhəbbətdən yazırdı. Bu günün düşüncəsi ilə etiraf edir: "O hekayələri indi heç oxumaram da, heç qalmayıb da”.

1971-ci ildən ədəbi yaradıcılıqla məşğuldur. 47 il... Bir igidin ömrüdür. Bu da həmin illərin özünə verdiyi hesabatı: "Demərəm yazmadıqlarım çoxdur, əksini deyərdim, nə istəmişəm, nəyi bacarmışam, yazmışam. Ümumiyyətlə, hər əsərdən sonra mənə elə gəlir, daha bitdim, tükəndim. Hər dəfə də yanılıram”.

1990-cı il ictimai-siyasi hadisələrin gərginləşdiyi, milli azadlıq hərəkatının daha da yüksəldiyi bir dönəm oldu. Ölkə mədəniyyəti, eləcə də teatrı böhranla üzləşmişdi. O qarışıq, mürəkkəb zamanda artıq iyirmi illik nasir stajı, ona yaxın povest və romanın, iyirmidən çox hekayənin müəllifi, kifayət qədər oxucusu olan Əli Əmirli dramaturgiyaya gəldi. İçindəki heç vaxt unudulmayan, azalmayan teatr sevgisi onu teatra gətirdi. İlk pyesi 1990-cı ildə səhnəyə qoyuldu. O günlərin xatirələrini yaddaşından alıb dilə gətirir: "Həqiqətən, zaman çox mürəkkəbdi. Cəmiyyətdə baş verən inqilabi dəyişikliklər, bizə tanış olmayan yeni, qəddar iqtisadi münasibətlər və bu münasibətlər fonunda vərdiş etdiyimiz mənəvi dəyərlərin sürətlə aşınması insanları çaşdırmışdı. Millətin yeni iqtisadi şəraitə uyğunlaşma prosesi çox ağrılı gedirdi, yeni azərbaycanlı tipi formalaşırdı”. Dramaturq da öz qəhrəmanlarını bu yeni insan tiplərinin arasından seçirdi. Bəlkə elə buna görə səhnəyə qoyulan hər bir əsəri tamaşaçılar tərəfindən maraqla qarşılanırdı. Ancaq zaman tarixə dönə-dönə ötüb keçsə də, onlara diqqət azalmadı. Otuz ilə yaxındır Əli Əmirlinin əsərləri daim gündəmdədir. Ölkənin demək olar ki, bütün teatrlarında onun pyesləri təkrar-təkrar tamaşaya qoyulur. Bir çox xarici ölkə teatrları da Əli Əmirlinin yaradıcılığına müraciət edib. Əsərləri rus, gürcü, qazax, qırğız, tacik, kumık, kalmık, tatar, özbək, osetin, ləzgi dillərində səslənib. Müəllif özü bu tamaşaların sorağını çox vaxt internet səhifələrindən alır.

Təcrübəli dramaturq "Teatrın cəmiyyət həyatında rolunu necə görürsünüz” - sualına cavabını məşhurlardan birinin bu deyiminə münasibətini bildirməklə başlayır: "Teatr həyatın aynasıdır”... Belə olmağına belədir, əgər o ayna aldatmırsa, həqiqəti, həm də bədii həqiqəti göstərirsə, o zaman teatr həyatın özündən daha inandırıcı, daha təsirli, sirayətedici olur. Bu gün deməzdim Azərbaycan teatrı cəmiyyət həyatında xüsusi bir yer tutur, yaxud həyatımızın gedişinə güclü təsir göstərir. Bütün ciddi və ya elitar sənət növləri kimi teatr da internetin, sosial şəbəkələrin, kütləvi əyləncə vasitələrinin ciddi basqısındadır. Teatr artıq təbliğat və təşviqat vasitəsi olmaq gücündə də deyil. Təsəllimiz ondadır ki, bu gün teatr əsl funksiyasını - sənət funksiyasını yerinə yetirir, bu başqa məsələdir ki, teatr buna nə dərəcədə nail olur. Deməli, yeni ifadə vasitələri, alternativ teatr formaları axtarmaq lazım gəlir. Vəziyyət ümidsiz deyil. Cəsarətlə deyə bilərəm ki, çox istedadlı gənc nəsil yetişir, bu proses sürətlə gedir. Nəticə özünü çox gözlətməyəcək”.

Əli Əmirlinin münasibətindən belə başa düşürük ki, bizdən qabaq da soruşanlar çox olub: Hansı daha doğmadır, nəsr, yoxsa dramaturgiya? O isə seçimini çoxdan edib. Cavab belədir: əlbəttə, dramaturgiya! O, özünü dramaturgiyada daha rahat hiss edir. Əminliklə söyləyir ki, dramaturgiya, teatr hobbi ola bilməz, orda ya varsan, ya yoxsan! İkinci variant uğursuz variantdır.

Bu da bir həqiqətdir: dram ədəbiyyatın elə bir növüdür ki, müəllif öz şöhrətini başqaları ilə bölüşməli olur. Əli Əmirli vurğulayır ki, teatr sintetik sənət növü olduğundan kollektiv sənətdir: "Amma burada bir növbəlilik var: dramaturq, rejissor, aktyor. Azərbaycan reallığında teatr ilk olaraq aktyoru şöhrətləndirir, görünən odur, dramaturq və rejissorla tamaşaçı ünsiyyəti aktyor vasitəsilə qurulur. Sonrakı şöhrət çələngi çox vaxt dramaturqa çatır. Rejissor dəyişir, aktyorlar dəyişir, teatr dəyişir, müəllifin adı isə həmişə əsərin üstündədir. Teatr "indi və bu gün” prinsipi ilə işləməlidir. Sabah üçün işləyəcək teatrın, elə dramaturqun da bu gün tamaşaçısı olmayacaq. Bir vərdiş var, "gələcək”, "gələcək nəsil” deyib dad döyürük, narahat oluruq, bəs bu müasir nəslin dərdini kim çəkəcək? Mənim dramaturgiyam bu gün maraq doğurursa, tamaşaçı yığa bilirsə, deməli, mən bir dramaturq kimi öhdəmə düşən vəzifəni yerinə yetirə bilirəm. Dediyim kimi, mən gələcək üçün möhtəşəm planlar qurub arzular sorağında olmuram, pyeslərimin taleyini proqnozlaşdırmaq da mənim işim deyil. Ümumiyyətlə, sağlığımda da pyeslərimin taleyi ilə canfəşanlıqla məşğul olmuram, amma etiraf edim ki, pyeslərimin özlərinə yol açması məni sevindirir”.

Əli Əmirlinin əsərləri içərisində satirik ruhlu komediyaları da var. Bu əsərlərdə müəllif öz oxucusunu, tamaşaçısını yalnız güldürmür, həm də düşündürür. "Bala - başabəla” komediyasında vətənpərvərlik mövzusu öz əksini tapıb... Əli Əmirli bu barədə deyir: "Mən yazanda vətən, vətənpərvərlik haqqında düşünmürəm, məni ağrıdan, narahat edən, yazmağa təhrik edən məsələləri göz önünə gətirirəm. Ümumiyyətlə, mövzu mənim üçün həlledici deyil, mövzunu necə təqdim etmək önəm daşıyır. "Bala - başabəla” komediyası 25 ildir teleməkanın ən baxılan televiziya filmlərindəndir. Deməli, ona tələbat var və təəssüf ki, əsərdə komik bükülüdə təqdim edilən problem hələ də aktualdır. Amma bədii əsər üçün aktuallıq azdır, onun həm də bədii aktuallığı olmalıdır”.

O, heç vaxt planla işləmir. Yazmaq fikri varsa, onu yay aylarında, tam asudə olduğu vaxtda işləyir. Əlbəttə, istisnalar da olur...

Sovet dövründə qələmə alınmış əsərlərə, səhnələşdirilmiş tamaşalara və ekranlaşdırılmış filmlərə bu gün də sevilə-sevilə baxılır, qəhrəmanlarının sözləri, az qala, aforizmlərə çevrilir. Bu gün çoxları gileylənir ki, yaxşı əsər yoxdur, ona görə teatrlara tamaşaçı axını zəifdir. Əli Əmirli isə əmindir ki, yaxşı əsərin olmadığını deyənlər mütaliəsi olmayanlar, teatra getməyənlər və ya keçmişin havasında yaşayanlardır: "Dünən ədəbi müzakirələrdə konkret bir əsəri göylərə qaldıran, Nobel mükafatına layiq bilən adam, indi dediyini unudub "ədəbiyyatımız zəifdir, dramaturgiyamız yoxdur, yaxşı roman yazılmır” deyə gileylənir. Görünür, qüsur əxlaqdadır. Bu gün teatrımız da, kinomuz da, ədəbiyyatımız da daha keyfiyyətli və düzgün inkişaf yolundadır”.

Əli Əmirli on səkkiz ildir Mədəniyyət və İncəsənət Universitetində dərs deyir. Kafedra müdiri, professordur. Deyir ki, pedaqoji fəaliyyət nəinki mənə mane olur, əksinə, məni yaradıcı ritmə kökləyir. Çünki Əli Əmirli üçün gənclərlə ünsiyyət çox maraqlıdır, onların yaradıcılıq uğurlarını görüb bir müəllim kimi xoşbəxt olmamaq mümkünsüzdür: "Bu gün Azərbaycan mədəniyyətinin, incəsənətinin ən parlaq simaları bizim universitetin məzunlarıdır. Hara üz tuturam, keçmiş tələbələrimlə rastlaşıram, fərəhlənirəm. Bir qayda olaraq tələbələrimə öyüd-nəsihət vermirəm, amma bütün işlərində ciddi və məsuliyyətli olmağı təlqin etməyə çalışıram. Bir də... ləyaqət hissinizi qorumağa çalışın, deyirəm”.

Yazıçı, dramaturq, pedaqoq... Əli Əmirlinin bu sahələrin hər birində fəaliyyəti uğurlu alınıb. Yubilyar deyir ki: "70 yaşa çatmış adamın, həm də o yaradıcı adamdırsa, qazancı az deyil, amma bizdən asılı olmayan bir reallıq da var. Necə ki, "Nuri-didə Ceyhun” adlı pyesimdə mənim yaşıma çatmış Ceyhun Hacıbəylinin son monoloqu bu sözlərlə başlayır: "Mən çoxdandır qazana-qazana yox, itirə-itirə irəliləyirəm... son mənzilə. Yaşım üstə yaş gəldikcə itkilərimin sayı və sürəti artır”. Düşünürəm ki, itkiləri də sakit qarşılamaq lazımdır. "Ünvansız qatar”ın final səhnəsi bu dua ilə bitir: "Ya Rəbbim, xeyirli işlər üçün ömrümüzü artır, ölümümüzü isə şər əməllərdən qorunmaq üçün rahatlıq vasitəsi elə...”

Ömrünün yeddinci on ilini başa vuran ədəbiyyat adamı, müəllim Əli Əmirli söhbətimizin sonunda yenə illərin o üzünə - Qarabağlı uşaqlığına dönür: "Mənim ən böyük itkim Ağdamdır, doğulduğum Novruzlu kəndidir, ayaq açdığım Boccalı məhləsidir, kəndin girəcəyində, Qarqarın üstündəki qəbiristanlıqdır”, - deyir. Amma... nə yaxşı ki, bu həsrətin, bu qüssənin sonunda ümid var, inam var. Həmin inamla deyir Əli Əmirli bu sözləri: "Nikbinəm, inanıram, Azərbaycan əsgəri torpaqlarımızı işğaldan azad edəcək!”.

Zöhrə FƏRƏCOVA,

Azərbaycan. - 2018.- 24 noyabr.- S.7.