İstiqlalımızın yadigarı, həmyaşıdı və tərənnümçüsü

Xoş günlərin şahidi...

"Azərbaycan” qəzeti dövrün bütün ictimai-siyasi gərginlilklərinə, nigarançılıqlarına, narahatlıqlarına rəğmən, müstəqil hökuməti ilə birlikdə neçə-neçə uğura, xoş günlərə şahid oldu. Səhifələrində çoxlu təbriklər, sevinc, ümid hisslərinin əks olunduğu materiallar dərc edildi: Bakının Qafqaz İslam Ordusu tərəfindən azad olunması, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin İstiqlal Bəyannaməsi, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin işə başlaması və fəaliyyəti, Bakı Dövlət Universitetinin yaradılması, dövlət müstəqilliyinin ildönümünün qeyd edilməsi, 1920-ci il yanvarın 11-də Paris Sülh Konfransının Ali Şurası tərəfindən Azərbaycanın müstəqilliyinin de-fakto tanınması...

1919-cu ilin 28 mayında Azərbaycanın istiqlaliyyətinin elan olunmasının birinci ildönümünə həsr olunmuş, başında "ikinci sənəyi-davamiyyəsı”, adının altında isə böyük hərflərlə "Azərbaycan istiqlaliyyətinin bir sənəliyi münasibəti ilə "Dardanel” lokantasında Rumın orkestri və Asiya musiqisi çalıb xanəndələr oxuyacaqdırlar, məşhur tarçalan Həsənin təhti-idarəsində” yazılmış nömrədə Şeyxülislam Axund Ağa Ağaəlizadə "İstiqlaliyyət”, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə "Nə boyük bayram!”, Üzeyir Hacıbəyli "Bir yaş”, İbrahim Xəlil "Şərəfli bayram”, Fərhad Ağazadə "Türk şüərası və istiqlal”, Əliabbas Müznib "Azərbaycan istiqlalı” və digər yazılarda bu möhtəşəm qələbənin sevinci ifadə edilirdi. Materiallar "Yaşasın müstəqil Azərbaycan Cümhuriyyəti!”, "Yaşasın türk milləti! Yaşasın millətlərin qardaşlığı!”, "Yaşasın təyini-müqəddərat hüququ!”, "Yaşasın cahan demokratiyası!”, "Var olsun hürriyyət və istiqlal, qəhr olsun düşmənləri!” şüarları altında verildi.

Ancaq bu qəzetin ağır günləri də heç bitmədi. Millətinin tarixi qələbəsinə, müstəqillik sevincinə sonuna qədər bürünə bilmədi. Gözlər önündə 1918-ci ildə Azərbaycanın əksər ərazisində erməni-daşnak silahlı qüvvələrinin törətdikləri cinayətlərin qurbanlarının, vətənini əsarətdən qurtarmaq üçün canından keçənlərin hüzn dolu məzarları, ermənilərin amansızlıqla həyata keçirdikləri qırğınlarda əzab-əziyyətlər verdikləri azərbaycanlıların kədərli simaları, yandırılmış evlərin, ellərin xarabalıqları, könüllərdə külə dönmüş arzuların yas yerləri var idi. Onların yaralarını azad ölkələrini inkişaf etdirərək, dövlət müstəqilliyini bütün dünyada qəbul etdirərək, düşmənlərinə dağ çəkərək sarımaq olardı. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti və onun rəsmi mətbuat orqanı "Azərbaycan” qəzeti bu yolda yorulmadan, əzmlə çalışırdı.

...Yollarını bürümüş qara duman isə sıxlaşırdı. Şimal küləyi tufan qoparmaqdaydı. Belə ağır zamanda dövlətin düzgün təbliğata daha çox ehtiyacı var idi ki, bu mühüm vəzifənin həyata keçirilməsində "Azərbaycan” böyük xidmətlər göstərirdi. Cümhuriyyət hökuməti üçün təbliğat işinin nə qədər əhəmiyyətli olduğunu Üzeyir Hacıbəyli belə diqqətə çatdırırdı: "Necə ola bilər ki, özgələr bir danə kəndin (məsələn, Mərzi kəndi) bir-iki min manat cərimələnməsi və bir neçə adamın ittifaqən öldürülməsi haqqında ingilislərə şikayət edib bu barədə həftələrcə qəzet sütununda yazsınlar, amma biz yer ilə yeksan edilmiş kəndlərimizin, xaraba edilmiş şəhərlərimizin, zülm ilə öldürülmüş adamlarımızın haqqında bir söz də söyləməyib kirimiş duraq?!”.

Təbliğat işində geri qaldığımız və bu məsələdə özümüzün günahkar olduğumuz "Azərbaycan”dan əvvəlki mətbuat orqanlarımızda da dönə-dönə yazılırdı. Azərbaycan həqiqətlərini dünyaya bəyan etməyin vacibliyini Üzeyir Hacıbəyli bu qəzetdə belə diqqətə çatdırırdı: "İndiyə qədər o dərəcədə bişüur olmuşuq ki, bütün Qafqaz millətlərindən təkə-təklikdə ədədcə çox olduğumuz halda, biz Azərbaycan türkləri haqqında nəinki Avropanın, hətta yüz ildən bəri üstümüzdə sahiblik edən rusların da dürüst xəbərləri yox idi. Ruslar bugünə qədər bizi "persian” deyə İran və fars millətindən hesab edirlər. Mən özüm bizim "persian” olmayıb türk olduğumuzu Moskva və Petroqraddan əlavə, Bakının özündə də bir çox ruslara dəfələrlə qandırmışam.

Biz Azərbaycanı və iki milyondan artıq olan Azərbaycan türklərini Yevropaya və müttəfiq dövlətlərə indidən tanıtdırmalıyıq. Özümüzə məxsus tarixə, gözəl və xüsusi bir ədəbiyyata, sənayeyi-nəfisəyə malik olduğumuzu onlara bildirməliyik. Dilimizin firəng dili Yevropada olan kimi, bütün Qafqazda ümumi bir dil olduğunu, məsələn, bir ləzgi ilə bir erməninin və ya bir malakan ilə bir aysorun bir-biri ilə türk-Azərbaycan dili ilə danışmağa məcbur olduğunu isbat etməliyik. Musiqimizin ümumi Qafqaz millətlərinə zövq və ləzzəti-ruhani verən bir musiqi olduğunu bildirməliyik. Yevropa şüəralarından geri qalmayaraq şairlərimizi, müsənniflərimizi, yazıçılarımızı, alimlərimizi birbəbir nişan verməklə xüsusi bir mədəniyyətə malik olduğumuzu əyan və aşkar etməliyik. Daha yüz il əvvəl müstəqil xanlıqlar surətində yaşadığımızı yada salmalıyıq. Cəsur və rəhmli, safdil və haqgu bir millət olub da, fitnə və fəsad, hiylə və təzvir kimi əxlaqi-zəmimədən ari olduğumuzu da gizlətməməliyik. Qəhrəman bir əsgər, qabil bir tacir, mahir bir sənətkar, zəhmətsevən bir əmələ, işgörən bir ziraətçi olduğumuzu da unutmayıb söyləməliyik”. ("Mühüm məsələlər”, "Azərbaycan” qəzeti, 1 dekabr, 1918).

Vətənin fədakar övladları dövlət müstəqilliyini qorumaq naminə bütün sahələrdə mübarizə aparırdılar. Böyük məsuliyyət tələb edən bir vaxtda Azərbaycan dövlətini siyasi-ideoloji təxribatlardan qorumaq məqsədi ilə ölkə ərazisində nəşr olunan mətbuat orqanlarına müvəqqəti hərbi senzura tətbiq edildi. Nuru Paşa 1930-cu ildə Türkiyə Baş Hərbi Qərargahının tarix komissiyasının xahişi ilə yazdığı memuarda bu barədə məlumat vermişdi: "Bakıda "Azərbaycan namında bir türkcə (rəsmi hökumət qəzetəsi) və bir də rusca qəzet nəşr edilirdi. Bu qəzetlər mövqe komandanlığından bir senzor heyəti tərəfindən müraqiə edilirdi”.

Əsasən hərbi məzmunlu yazılardan senzorun kəsmiş olduğu hissələr, ağ yerlər "Azərbaycan”ın az nüsxələrindədir. Bu, gənc Azərbaycanın ideoloji təxribatlardan, dini-etnik ziddiyyətlərdən qorunması üçün gərəkli idi.

"Azərbaycan” qəzeti yalnız xarici düşmənlərə qarşı mübarizə apamırdı. Üzeyir bəy Azərbaycanın müstəqilliyini qəbul etməyən, yeni qurulan dövləti yenidən əsarətə sürükləməyə cəhd göstərən qüvvələri, müxalifətçi partiyaları satira atəşinə tuturdu: "Gözlər var ki, dünənə qədər əsir və qul olan milləti bu gün azad və sərbəst görmək istəmirlər. Qulaqlar var ki, lal edilmiş bir millətin dilinin bu gün açılıb da söz söyləməsini eşitmək istəmirlər. Qəlblər var ki, bir əsrdən artıq məhkum qalan bir millətin bu gün müstəqil və azad olmasını qəbul etmək istəmirlər” ("Azərbaycan” qəzeti, 5 dekabr 1918, №56). Müəllif xarici və daxili düşmənlərə kəskin cavab verirdi: "Azərbaycan türklərini müstəqil və azad görmək istəməyənlər, ya gərək bizi zor ilə təkrar qul və əsir etsinlər, ya buna gücləri çatmazsa "tən qəzaya verib” əmr vaqe qarşısında ixtiyari-süskün etsinlər və ya buna da vicdanlarını razı edə bilməsələr, vətən deyib, Azərbaycan toprağından çıxıb getsinlər. Bu üç təklifdən hanki birini qəbul etmək istəsələr sahibi-ixtiyardılar. Ancaq bunu dürüst bilməlidirlər ki, biz Azərbaycan türkləri zor ilə də, güc ilə də əsarət zəncirini təkrar boynumuza salmaq istəməyəcəyik” ("Azərbaycan” qəzeti, 5 dekabr 1918, N 56).

"Azərbaycan” qəzetinin redaktorları

"Azərbaycan” qəzeti qısa müddətdə geniş, mötəbər tribunaya çevrildi. Dövrün tanınmış ziyalıları, ictimai-siyasi xadimləri, millət fədailəri ətrafına toplaşdılar. Onlar bu qəzet vasitəsi ilə cəmiyyəti düşündürən məsələlərə diqqəti çəkir, ictimai rəyi formalaşdırır, milləti yeni dövlət quruculuğuna səfərbər edirdilər. Üzeyir bəy və Ceyhun bəy Hacıbəyli qardaşları, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Mirzəbala Məmmədzadə, Şəfi bəy Rüstəmbəyli, Xəlil İbrahim, Əhməd Cavad, Firudin bəy Köçərli, Ömər Faiq Nemanzadə, Cəfər Cabbarlı, Məhəmməd Hadi, Seyid Hüseyn, Ummugülsüm Sadıqzadə, Şəfiqə Əfəndizadə, Əliabbas Müznib, Məmməd Sadıx Axundzadə, Əli Yusif, Əli Şövqi, Yusif Vəzir Çəmənzəminli, Fərhad Ağazadə, Abdulla Şaiq, Abbas Səhhət, Adil xan Ziyadxanov, Məhəmməd ağa Şahtaxtlı, Hacı İbrahim Qasımov, Nağı bəy Şeyxzamanlı, Nəsib bəy Yusifbəyli, Hüseyn Bayqara, Əmin Abid, Behbud ağa Şahtaxtinski, Həmid bəy Şahtaxtinski və başqalarının məqalələri, şeirləri, elmi publisistik yazıları bu qəbildən idi.

Ziddiyyətli bir vaxtda yeni hökumətin rəsmi orqanına rəhbərlik etmək, gərəkli şəkildə təbliğat aparmaq asan deyildi. Azərbaycanın müstəqilliyinə qarşı mübarizə aparanların önünə "Azərbaycan” qəzeti böyük mübariz kimi çıxmışdı. Yaradıcı heyət gərgin iş rejiminə rəğmən, ruh yüksəkliyi ilə yorulmaq bilmədən çalışırdı. Çünki "Azərbaycan”çılar ölkənin müstəqilliyini qanıyla-canıyla arzulayanlar idilər. Onlar Azərbaycanın işıqlı gələcəyi üçün əllərindən gələni edirdilər.

1918-1920-ci illər arasında "Azərbaycan”ın ana dilində 443, rus dilində 438 nömrəsi işıq üzü gördü. Qəzetin Azərbaycan və rus dili nəşrlərinin dörd redaktoru oldu. İlk nömrələri imzasızdı və "Redaksiya heyəti” adından nəşr edilirdi. Azərbaycan dilindəki nəşrinə 5-ci nömrədən Ceyhun bəy Hacıbəyli, rus dilindəki nəşrinə isə Şəfi bəy Rüstəmbəyli redaktorluq etməyə başladılar. Qəzetin Azərbaycanca nəşrinin 50-ci nömrəsində müdir göstərilmir, 51-ci nömrədən 1919-cu ilin 16 yanvarında çıxmış 89-cu nömrəyə qədər müdir və baş mühərrir Ceyhun bəy Hacıbəyli, 89-cu nömrədən 4 iyul 1919-cu il tarixli 216-cı nömrəyə qədər müvəqqəti müdir Üzeyir bəy Hacıbəyli, 4 iyul 216-cı nömrədən 1 sentyabr 265-ci nömrəyə qədər müvəqqəti müdir Xəlil İbrahim, 1 sentyabr 265-ci nömrədən 31 dekabr 1919-cu il tarixli 358-ci nömrəyə və 1 yanvardan 28 aprel 1920-ci il tarixli 85-ci nömrə də daxil olmaqla müdir Üzeyir bəy Hacıbəyli oldu.

Vətəninə sevgili, millətinə pərvanə olan bu dörd övladının - "Azərbaycan” qəzetinin dörd redaktorunun hər biri ömrünü Azərbaycanın yolunda fəda etdi. Milləti, məmləkəti üçün yaşamağın vicdanın hökmü, qəlbin istəyi olduğunu bir daha göstərdilər. Hərəsi bir cür, amma eyni dərdin - yenidən işğal olunmuş, əsir düşmüş Vətənin dərdinin ağrısını, qəhrini çəkdi...

Ceyhun Hacıbəyli

Azərbaycanın ictimai-siyasi, ədəbi-mədəni, mətbu həyatında onun qoyduğu izlər kifayət qədər aydın, silinməzdir. Yazıçı-publisist, tərcüməçi, naşir, redaktor, folklorşünas, diplomat, ictimai xadim, Azərbaycanın istiqlal mücahidi, mühacirətin fəal üzvlərindən və təşkilatçılarından biri - Ceyhun Hacıbəyli...

1910-1916-cı illərdə Peterburq Universitetində, sonra Fransanın Sorbonna Universitetində təhsil alan Ceyhun bəyin qarşısında bir də özündən üç yaş böyük qardaşı Üzeyir Hacıbəyli nümunəsi var idi. Qardaşı kimi onun da "Azərbaycan”a qədər bir sıra mətbuat orqanında - "İrşad”, "Proqres”, "Tərəqqi”, "İttihad”, "Kaspi”, "Baku” və digərlərində məqalələri dərc olundu, "İttihad” və "Kaspi”nin əlavəsi kimi çıxan "İzvestiya” qəzetlərində redaktorluq etdi. Birinci Dünya müharibəsi ərəfəsində Bakıya pənah gətirən Qars qaçqınlarına yardım etmək məqsədilə keçirilən xeyriyyə tədbirlərində fəal iştirak etdi. 1918-ci ilin avqustunda Gəncəyə gəldi. İlk addımlarını atan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin başçısı Nəsib bəy Yusifbəylinin Şəfi bəy Rüstəmbəyliyə və ona rəsmi "Azərbaycan” qəzetini nəşrə başlamaq təklifi Ceyhun bəyi mütəhəssir etdi. O, "Azərbaycan”ın Azərbaycanca nəşrinin ilk redaktoru oldu.

1919-cu ilin yanvarında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Parisdə Versal Sülh Konfransına göndərdiyi nümayəndə heyətinin tərkibinə müşavir kimi "Azərbaycan” qəzetinin redaktoru Ceyhun bəy Hacıbəyli də daxil edildi.

Qəzetin 1919-cu il 9 yanvar tarixli 83-cü nömrəsində Ceyhun bəy oxuculara müraciət etdi: "Vətən və millət yolunda əlimdən gələn xidməti və öhdəmə düşən vəzifəmi qəzetimizin müdiri sifətilə ifaya məşğul ikən, vətən övladlarının xahiş və əmrinə müti olaraq, cahan sülh konfransına göndərilməklə öhdəmə daha ağır və məsuliyyətli, lakin müqəddəs bir vəzifə düşdü.

Bu böyük xidməti möhtərəm arkadaşlarım ilə bərabər ifa üçün Avropaya getmək lazım olduğuna görə, qəzetə idarəsi işindən müvəqqəti olaraq ayrılıb əziz vətənimizin istiqlalı məsələsinin istədiyimiz yoldakı həlli-hüsn ifasından asılı olan məsul vəzifəmizin haqqında var qüvvəmizlə çalışacağımızı əlavə etməyi və möhtərəm oxucularımıza kamali-sidq və səmimiyyət ilə xudahafiz deməyi özümə fərz bildim”.

Cümhuriyyət hökumətinin tapşırığı, Əlimərdan bəy Topçubaşovun başçılığı ilə, sədr müavini Məmmədhəsən Hacınski, üzvlər Əhməd bəy Ağayev, Əkbər ağa Şeyxülislamov, müşavirlər Məhəmməd Məhərrəmov, Mir Yaqub Mir Mehdiyev və Ceyhun Hacıbəylidən ibarət heyət Parisə yola düşdü. Onlar Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini beynəlxalq aləmdə tanıtdırmaq, müstəqilliyini dünyaya bəyan etmək üçün getdilər. 1919-cu ilin yanvarından 1920-ci ilin yanvarınadək fasilələrlə davam edən konfransda Antanta Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin istiqlaliyyətini tanıdı.

Bakıda "Azərbaycan” qəzetinin Azərbaycan dilində nəşrinin redaktor yerində "müvəqqəti redaktor”ların adları yazılırdı. Çünki Ceyhun Hacıbəyli geri dönməli, yenidən bu vəzifəni tutmalı idi. Hələlik üzvü olduğu Azərbaycan nümayəndə heyəti ilə birlikdə Paris Sülh Konfransında mühüm işlər görürdü. Bu məsul vəzifənin ona Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin son tapşırığı olacağından xəbərsizdi. Ceyhun bəy bir daha vətənə qayıda bilməyəcəkdi. Amma Azərbaycana vəfa borcunu son nəfəsinədək yerinə yetirəcəkdi. Qürbətdə də Vətəninə xidmət edəcək, Azərbaycan üçün yaşayacaqdı. Parisdə çıxan "Qafqaz”, Münhendə nəşr edilən "Azərbaycan” jurnalının redaktoru, "Azadlıq” radiosunun yaradıcılarından olacaq, Azərbaycan ədəbiyyatını, incəsənətini, tarixini təbliğ edəcəkdi.

Geri dönsəydi... Sovet hökuməti Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründəki fəaliyyətini unutmamışdı. Onun bağışlanaraq geriyə dönməsi üçün Üzeyir Hacıbəylinin əlaqədar təşkilatlara müraciətlərinin cavabsız qalması da bunu deməyə əsas verir. Ceyhun bəy Hacıbəyli mühacirətdə çox çətin həyat yaşadı. Üzeyir bəyin ömrünün sonunadək göndərdiyi pul yardımı ağır güzəranına müəyyən qədər kömək, qəlbinə təsəlli oldu. Və bir gün bu yardımlar da kəsildi...

Ceyhun bəy Hacıbəylinin nisgilli ömrü 1962-ci ildə tükəndi. Son mənzili Parisin Sen-kulu qəbiristanlığı oldu.

Şəfi bəy Rüstəmbəyli

1918-ci il. Parlamentin son iclası. Simalarda kədərin qapqara kölgəsi var. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə hüznlə işğalçı qüvvələrin Azərbaycana yaxınlaşdığını deyir. Hönkürtü səsi eşidilir. Qüssəli-qüssəli arxaya boylanırlar. "Azərbaycan” qəzetinin rus dili nəşrinin baş redaktoru Şəfi bəy Rüstəmbəylidir... Müstəqil dövlətin süqutuna, müəmmalı gələcəklərinə ağlayır...

O, orta təhsilini Gəncədəki klassik gimnaziyada almış, sonra Kiyev Universitetinin hüquq fakültəsində oxumuşdu. 1911-1916-cı illərdə Kiyevdə yaşadığı tələbəlik çağları ziddiyyətli ictimai-siyasi hadisələrin fırtınasında keçdi. Şəfi bəy universitetdə yaradılan Azərbaycan Həmyerlilər Təşkilatının başçılarından və fəal üzvlərindən oldu. 1917-ci ildə Bakıda keçirilən Azərbaycan müsəlmanlarının qurultayında, Moskvada baş tutan Rusiya müsəlmanlarının qurultayında iştirak etdi. Şəfi bəy Azərbaycan Milli Şurasının Tiflisdə və Gəncədə yaradılan bölmələrində çalışdı. Dövlət qurumlarının yaradılmasında böyük xidmət göstərdi. "Azərbaycan” qəzetinin rusca nəşrinin ilk redaktoru olmaq da Şəfi bəy Rüstəmbəylinin qismətinə düşdü. 1918-ci ildən bu vəzifəni yerinə yetirməklə bərabər, Azərbaycan Milli Şurasının üzvü, Daxili İşlər Nazirliyinin dəftərxana müdiri oldu, 1920-ci il martın əvvəllərindən isə nazir müavini vəzifəsini icra etdi.

Publisistlik fəaliyyətinə işlərinin çoxluğu mane ola bilmədi. O, ölkənin siyasi və ictimai həyatına dair məqalələrlə "Azərbaycan”ın səhifələrində çıxış etdi.

Bolşeviklər Azərbaycanda müstəqil hökuməti devirdikdən sonra Tiflisə getməli oldu. Orada Şəfi bəy Rüstəmbəylinin rəhbərliyi ilə "Azərbaycanı xilasetmə komitəsi” yarandı. Qırmızı Ordu 1921-ci ilin fevralında Gürcüstanı da işğal etdi. Şəfi bəy Türkiyəyə yollandı. İstanbulda müxtəlif illərdə "Yeni Qafqaziyyə”, "Azəri-türkü”, "Odlu yurd” və "Azərbaycanın yurd bilgisi”ni nəşr etdi. 1933-cü ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin süqutunun səbəbini bütün reallığı ilə əks etdirən "27 aprel 1920-ci il xatirələri”ni qələmə aldı. Səfi bəy yazırdı: "Nəhayət, 27 aprel gecəsi saat 12-də Bakıda bütün idarə, məhəllə bolşeviklərin əlinə keçdi. Bununla, aşağı-yuxarı ikiillik Milli Azərbaycan istiqlal tarixi qapandı. Fəqət, milli azəri türkünün istiqlal ruhunu əlindən ala bilmədilər. İşğal zəfərləri yarımçıq qaldı. Məmləkətin həqiqi övladlarının istiqlal uğrundakı qan ilə boyanmış və müttəhid bir kütlə halındakı gənc övladlarının hürriyyət və istiqlaliyyət ruhu ilə istiqlal hələ yürüyür. İmanın qüvvəsi, istiqlalın təbcili bizdə Bakı və Azərbaycan yaşadıqca yaşayacaq və bütün türk ellərini istiqlal ilə sevindirəcəkdir”.

Son arzusu həyata keçdi. Ancaq o, Azərbaycanın yenidən istiqlala qovuşduğu günü görmədi. 1960-cı ildə İstanbulda Şəfi bəy Rüstəmbəyli vətən həsrəti ilə gözlərini əbədi yummuşdu...

Xəlil İbrahim

Ədəbiyyat, mədəniyyət xadimi, ictimai xadim, jurnalist, tənqidçi, teatrşünas, tərcüməçi, istiqlal fədaisi Xəlil İbrahim ibtidai təhsilini Şuşada aldıqdan sonra Bakıda realnı məktəbdə oxumuşdu. "Azərbaycan” qəzetinə qədər də bədii və publisistik yaradıcılıqla məşğul olurdu. 1919-cu ildə bu qəzetə redaktorluq etməklə yanaşı, həmin il yaradılmış Jurnalistlər və Ədiblər İttifaqının sədr müavini oldu.

Xəlil İbrahimin redaktoru olduğu qısa vaxtda da "Azərbaycan” öz dəst-xəttinə sadiq qalır, qəzetin səhifələrində dövrün ictimai-siyasi hadisələrinə ciddi münasibət bildirilir, parlamentdən müntəzəm yazılar dərc olunurdu. Onun özünün də müxtəlif mövzularda məqalələri bu qəzetdə yer alırdı.

1918-1920-ci illərdə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin formalaşmasında böyük fəallıq göstərən Xəlil İbrahim aprel işğalından sonra ölkəni tərk etmədi. 1923-cü ilin yayında Azərbaycan Fövqəladə Komissarlığının və XI ordunun xüsusi şöbəsi tərəfindən həyata keçirilən kütləvi həbslər zamanı Mirzə Bala Məmmədzadə, Hacıbaba Cəbiyev, Əbdül Vahab Yurdsevər, Cəfər Cabbarlı, Əhməd Cavad, Seyid Hüseyn, Xəlil İbrahim və başqa azadlıq mübarizlərini zindana saldılar. Bu dəfə "günahlarına sübut olmadığından” onları buraxdılar.

Xəlil İbrahim yenə ədəbi-bədii yaradıcılıqla məşğul oldu. Yazıları "Kommunist”, "Ədəbiyyat”, "Kəndçi” qəzetlərində, "Maarif və mədəniyyət” jurnalında dərc edildi. 1923-cü ildə Azərbaycan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin nəzdində yaradılan elmi terminologiyanın işlənib hazırlanması üzrə komissiyaya əvvəl üzv, sonra məsul katib seçildi. Komissiyanın "Dilimizin silahı” adlı mətbuat orqanının redaktoru oldu. Sonra "Kommunist” qəzetində mədəniyyət şöbəsinin müdiri, bir müddət baş redaktorun müavini vəzifəsində çalışdı. 1930-cu ildən "Azərnəşr”də bədii ədəbiyyat üzrə redaktor işlədi.

1937-ci il noyabrın 11-dən 12-nə keçən gecə Xəlil İbrahim həbs edildi. 1938-ci ildə Azərbaycan SSR Xalq Daxili İşlər Komissarlığı "üçlüy”ünün (Markaryan, Atakişiyev, Bağırov) 11 mart tarixli qərarı ilə "xalq düşməni” elan edildi, əmlakı müsadirə olunmaqla güllələnmə hökmü verildi. Hökm martın 23-də Nargin adasında yerinə yetirildi.

1956-cı ilin aprelində SSRİ Ali Məhkəməsinin Hərbi Kollegiyası Xəlil İbrahimin "cinayət işi”nə yenidən baxdı. Bu dəfə işində cinayət tərkibi tapmayıb bəraət verdilər.

Üzeyir bəy Hacıbəyli

1918-ci ilin aprel-mart soyqırımı zamanı dəhşətli faciələrə məruz qalan silahsız Azərbaycan övladlarının çoxu kimi Üzeyir Hacıbəyli də həmin ilin mayında çətinliklə İrana getdi. Bakıya oktyabrın 23-də qayıtdı. Oktyabrın 25-dən "Azərbaycan”ın səhifələrində imzası göründü. Qardaşı Ceyhun Hacıbəylinin Parisə Sülh Konfransına getməsi ilə "Azərbaycan”a redaktorluq etdi. İki aylıq fasilə ilə on beş ay bu vəzifəni yerinə yetirdi. Müxtəlif mövzularda qələmə aldığı məqalələri isə hər gün, günaşırı, hətta bəzən bir nömrədə ikisi fərqli imzalarla dərc olundu.

Qəzetin 1919-cu il 215-ci nömrəsindən sonra redaktorluq vəzifəsini Xəlil İbrahim yerinə yetirdi. Həmin ilin iyul ayının əvvəllərində Üzeyir bəy Bakını tərk etməli oldu. "Azərbaycan”da yazılırdı: "Qəzetəmizin müvəqqəti müdiri Hacıbəyli Üzeyir bəy əfəndi səhhətini düzəltmək məqsədilə bir müddətə Bakudan gedib. Müvəqqəti müdir vəzifəsi Xəlil İbrahim əfəndi öhdəsinə vagüzar edilmişdir”.

Üzeyir bəy iki aylıq müalicədən sonra geri döndü. 1919-cu ilin 3 sentyabrından "Azərbaycan” qəzetinə redaktorluğunu davam etdirdi. Yenə qəzetin həm də ən fəal yazarlarından biri oldu. Ölkənin ictimai-siyasi həyatı ilə bağlı bu qəzetdə müxtəlif janrlı yazılarına yer verildi. O, müstəqil Azərbaycanın ilk parlament jurnalisti kimi Milli Şuranın iclaslarından reportajlar da hazırlayır, parlamentdə baş verənləri şərh və təhlil edirdi.

"Azərbaycan” qəzetinin son nömrəsi də onun redaktorluğu ilə çap olundu. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutundan sonra Üzeyir Hacıbəyli Vətənindən ayrılmadı. Yenə ona "Üzeyir bəy” deyə xitab edərək ehtiram göstərdilər. Azərbaycanın bu sevimli övladı şöhrətin yeni zirvələrini fəth etdi. O, Cümhuriyyətin qələbəsindən qabaq da bəstəkar kimi tanınırdı. Təkcə Azərbaycanda deyil, Yaxın Şərqdə ilk operanın - "Leyli və Məcnun” operasının müəllifi idi. Cümhuriyyət dövründə bəstəkarlıq fəaliyyəti ilə az məşğul olsa da, ən möhtəşəm əsərlərindən birini - Azərbaycanın Dövlət himnini bəstələdi.

Sovet hakimiyyəti illərində bəstəkarlıq publisistlik fəaliyyətindən önə keçdi. Bu, mətbuatımız üçün böyük itki idi. Azərbaycan musiqi sənəti isə həmin illərdə misilsiz bəstəkarın dəyərli əsərləri ilə zənginləşdi.

Azərbaycanın istiqlal mücahidlərinə qarşı amansız olan sovet hökuməti Üzeyir bəyin Cümhuriyyət dövründəki fəaliyyətini unutmadı. Möcüzə də baş vermədi. Üzeyir Hacıbəyli şəxsiyyəti, Üzeyir Hacıbəyli dühası sipərə çevrilərək onu sovet hakimiyyətinin qəzəbindən, kinindən, hiddətindən qorudu. Azərbaycanın düşmənləri isə Üzeyir bəyi məhv etmək niyyətindən sonadək əl çəkmədilər. Onun həbsinə nail olmaq üçün ermənilər xüsusi səy göstərdilər. Azərbaycan Filarmoniyasının həmkarlar ittifaqının sədri Akopyan, Azərbaycan Konservatoriyasının partiya təşkilatının katibi Kiranov Azərbaycan daxili işlər xalq komissarı Sumbatova göndərdikləri məktublarda Üzeyir bəyin Azərbaycan Xalq Cümhriyyəti dövründəki fəaliyyəti, "Azərbaycan” qəzetinin nəşrində göstərdiyi xidmətlər, müsavatçı olması, qardaşı Ceyhun bəyin və ən yaxın dostlarının böyük əksəriyyətinin mühacirətdə yaşamaları, orada da Azərbaycanın azadlığı uğrunda mücadilələri, rəhbərlik etdiyi dövlət xoruna "xalq düşmənləri”nin övladlarını qəbul etdiyi, onları 1938-ci ildə Moskvada keçiriləcək Azərbaycan mədəniyyəti və incəsənəti ongünlüyünə aparmağa hazırlaşdığı və digər "günahları” sadalanır, onun SSRİ Millətlər Şurasına deputatlığa namizədliyinin verilməsi qeyri-məqbul sayılırdı. 1937-ci ilin sonlarında Az.K(b)P MK Bürosunun qapalı iclasında bu məsələyə baxıldı, Mir Cəfər Bağırovun imzası ilə qərar qəbul edildi. Bu faktları yoxlamaq və yenidən büroya çıxarmaq qərarı ilə bərabər, Üzeyir bəyin bəstəkar şöhrəti, Azərbaycan kəndlilərinin yerli feodallara, türk sultanlarına qarşı mübarizəsindən bəhs edən "Koroğlu” operası və başqa uğurlu musiqi əsərinin müəllifi olduğu üçün Millətlər Şurasına deputatlığa namizədliyinin hələlik geri alınmaması məsləhət görüldü.

1938-ci ilin fevralında Moskvada keçirilən Azərbaycan mədəniyyəti və incəsənəti ongünlüyündə Üzeyir Hacıbəyliyə "Koroğlu”, "Arşın mal alan”, "Stalinə salam” və digər əsərləri misilsiz şöhrət qazandırdı. Həmin günlərdə Kremldə keçirilən təntənəli qəbulda sovet dövlətinin başçısı Stalinin Üzeyir bəyə göstərdiyi diqqət, qayğı bədxahların gözlərinin odunu aldı. 1938-ci ildə Stalinin göstərişi ilə onu birbaşa Sov.İKP sıralarına qəbul etdilər. SSRİ xalq artisti fəxri adı, Lenin ordeni, Stalin mükafatı verildi.

"Ellər atası”nın diqqəti, ehtiramı Üzeyir Hacıbəylinin 1930-cu illərində repressiya burulğalarından xilas etsə də, təhlükə bitmədi. 1940-cı ilin əvvəllərində on ildən artıq əlaqə saxlaya bilmədiyi qardaşı Ceyhun bəyin ailəsindən aldığı məktub Üzeyir bəyə qarşı yeni ittihama çevrildi.

Üzeyir bəyin isə öz dərdi özünə yetərdi. Uğrunda çalışdığı Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətindən, müstəqil dövlətin vətəndaşı olmaq sevincindən məhrum edilmişdi, kiçik qardaşı Ceyhun bəy və digər uzunillik həqiqi dostlarından, məsləkdaşlarından ayrı düşmüşdü. Bolşevik hökumətinin sınaqları, erməni millətçilərinin danosçuluğu isə bitmək bilmirdi. Keçmişini ona xatırladır, bir zamanlar azad olan ölkəsi, soydaşları yolunda xidmətlərini diqqətə çatdırır, Vətəni yolunda etdiklərini ölüm fərmanına çevirməyə çalışırdılar.

Ömrünün sonunadək mənəvi rahatlığı ona çox gördülər. Üzeyir Hacıbəyli 1948-ci ildə həyatı yalnız cismindəki ağrılarla yox, ürəyinə vurulmuş sağalmaz yaralarla tərk etdi.

"Azərbaycan” qəzetinin yazarları...

Bu qəzetin təkcə redaktorları repressiya qurbanı olmadılar. "Azərbaycan”ın daimi yazarlarına, hətta səhifələrində bir yazısı belə dərc olunanların çoxuna qarşı sovet hökuməti ittihamlar irəli sürdü, kimisinin ömrü qürbətdə, kimisininki həbsxana divarları arasında keçdi, kimisi də güllələndi...

Cümhuriyyət dövrü milli mətbuatının siyasi-publisistikasının ən dəyərli nümunələrinin müəlliflərindən biri də Məhəmməd Əmin Rəsulzadədir. Onun "Azərbaycan” qəzetində yer alan məqalələrində xalqın milli-mənəvi sərvətlərinin qorunması, demokratik ölkədə yaşaması, dövlət və dövlətçilik idealları əksini tapdı. Sovet hakimiyyətinin gəlişi Məhəmməd Əmin Rəsulzadə ömrünə Vətən həsrəti, övladlarının və digər yaxın qohumlarının faciəsini yazdı. Azərbaycanı tərk etmək, mühacir həyatı yaşamaq məcburiyyətində qalan Rəsulzadə də son nəfəsini qürbətdə verdi. 1955-ci ildə "Azərbaycan” deyərək gözlərini əbədi yumdu...

Qadınların taleyi, son dərəcədə ağır maddi-mənəvi vəziyyəti, hüquqsuzluğu mətbuatda böyük ictimai-siyasi problem kimi müzakirə olunurdu. Belə dövrdə az saylı ziyalı qadınlarımız bütün cətinliklərə, cəmiyyətin qınaqlarına sinə gərirdilər. Onlardan biri də maarif xadımı, publisist, yazıçı, xeyriyyəçi Şəfiqə xanım Əfəndizadə idi. O, on dörd yaşında ikən atasının Şəkidə işlədiyi Darrüssiya məktəbinin nəzdində qızlar üçün açılmış xüsusi qrupda dərs deməyə başlamışdı. 1901-ci ildə Tiflis Zaqafqaziya Ruhani İdarəsində imtahan verərək müəllimlik attestatı aldıqdan sonra Hacı Zeynalabdin Tağıyevin və Nəriman Nərimanovun təşəbbüsü ilə Bakıya dəvət olundu. Qızlar məktəbinin ilk pedaqoqlarından olan Şəfiqə xanım Əfəndizadə ictimai işlərdə də fəallıq göstərdi. 1910-cu ilədək Tağıyevin qızlar məktəbində, 1910-1920-ci illərdə şəhər rus-tatar qadın məktəbində Azərbaycan dili və ədəbiyyatı fənlərini tədris etdi.

Şəfiqə xanım Əfəndizadə Azərbaycanda baş verən hadisələrə münasibətini mahir publisist düşüncələrilə də bildirirdi. "Şərqi-rus” qəzetindən başlayaraq, "Dəbistan”, "Rəhbər”, "Məktəb”, "İşıq”, "Açıq söz”, "İstiqlal”, "Bəsirət” və digər mətbuat orqanlarında müxtəlif mövzulu yazıları ilə çıxış etdi.

1918-ci ilin martında daşnak-bolşevik birləşmələrinin dəhşətlər saçdığı şəhərdən baş götürüb getməyə məcbur oldu. Qubada, Azqurda, İstanbulda yaşadı. Ancaq ürəyi Azərbaycanda qaldı. Orada baş verən hadisələri izləyir, öz münasibətini bildirirdi.

1919-cu ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin paytaxtına - Bakıya qayıtdı. Pedaqoji işinə bərpa olundu. Yenə də mətbuatda müntəzəm çıxış etdi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə ruh yüksəkliyi, sonsuz həvəslə, bitməz istəklə yazdığı Cümhuriyyət hökumətinin demokratik islahatları, milli-azadlıq hərəkatı, qadın azadlığı, maarif-mədəniyyət, təhsil məsələlərindən bəhs edən məqalələri "Azərbaycan” qəzetində işıq üzü gördü.

Sovet dövründə də o həm pedaqoji, həm publisistik fəaliyyətini davam etdirdi. 1923-cü ildə nəşrə başlayan "Şərq qadını” jurnalının redaksiya heyətinə üzv seçildi. 1932-ci ilədək müəllim işlədi. Şəfiqə xanım Əfəndizadə 1959-cu ildə Bakıda dünyasını dəyişdi.

"Azərbaycan”da, əsasən, "Fərhad Ağazadə”, "F.Ağazadə”, "Şərqli” imzaları ilə çıxış edən Fərhad Ağazadənin dərc olunmuş yazılarının mövzusu müxtəlifdir. O, maarif, məktəb, təhsil problemləri, ana dili, onun saflığı, əlifba islahatı, milli istiqlal, milli dövlət quruculuğu, parlamentin fəaliyyəti, erməni quldurlarının azərbaycanlılara qarşı törətdikləri qətliamlar, mətbuatın cəmiyyət həyatında rolu və digər mühüm məsələlərdən yazırdı.

Fərhad Ağazadə istər çar Rusiyası, istər Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti, istərsə də sovet hakimiyyəti illərində maarifin, təhsilin inkişafına çalışırdı, dərsliklər yazırdı. Dilimizin saflığı və əlifba islahatı sahəsindəki xidmətləri ilə Mirzə Fətəli Axundzadə ideyalarını davam etdirirdi. 1922-ci ildə təşkil olunan "Yeni türk əlifbası komitəsi”nə üzv seçildi. "Kommunist” və "Yeni yol” qəzetlərində, "Maarif işçisi”, "Yeni məktəb” jurnallarında məqalələri dərc olundu. Ömrünün son illəri xəstəliklə mücadilədə keçdi. Pedaqoq, dilçi, jurnalist, yazıçı-publisist, ictimai xadim Fərhad Ağazadə 1931-ci ilin 4 yanvarında vəfat etdi.

Salman Mümtaz da Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qələbəsini böyük sevinclə qarşıladı. Belə bir vaxtda "Azərbaycan” qəzetinin işıq üzü görməsini alqışlayır, bu qəzetdə müxtəlif məqalə və şeirlərlə çıxış edirdi. Vətənpərvərliyinə, millətinin azadlığına sevgisinə görə ədəbiyyatşünas, tənqidçi, publisist Salman Mümtazı da yaşamağa qoymadılar. O, 1937-ci ilin 8 oktyabrında axşam saat 11-də yaşadığı Buynakski - 25 (indiki Şeyx Şamil küçəsi) ünvanından həbs olundu.

1941-ci ilin 21 dekabrında siyasi dustaqlar barədə SSRİ-nin paytaxtında ölüm hökmü verildi. Qətlinə fərman verilənlərdən biri də Salman Mümtaz idi...

1956-cı il noyabrın 16-da isə ona SSRI Ali Məhkəməsi tərəfindən ölümündən sonra bəraət verildi.

"Azərbaycan” qəzetinin azsaylı əməkdaşlarından biri - Ümgülsüm Sadiqzadə hələ 9 yaşında ikən ilk şeirini yazmışdı. 1918-1920-ci illər isə gənc Ümgülsüm xanımın arzuları kimi, yaradıcılığının da ən parlaq dövrü oldu. Tale ona ən ülvi arzusunun həyata keçdiyi günləri yaşamağı nəsib etdi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qalibiyyəti Ümgülsüm xanım üçün də Azərbaycan xalqının xoşbəxt gələcəyi demək idi. Bu gələcəyə bəslədiyi böyük ümidləri, sonsuz inamı istər publisistik, istərsə də bədii yaradıcılığında tərənnüm edirdi. "Azərbaycan” qəzetində dərc olunmuş məqalələrində, şeirlərində o həm də qadınları, qızları elmə, təhsilə, maariflənməyə səsləyirdi.

Umgülsüm xanım "Azərbaycan” qəzetinin əməkdaşı, dövrünün tanınmış ziyalısı və yazıçısı Seyid Hüseynlə ailə qurdu. 1930-cu illərdə sovet hökumətinin amansızlıqla həyata keçirdiyi repressiya siyasəti onların da həyatını məhv etdi. Seyid Hüseyn 1937-ci il iyulun 15-də həbs edildi. Ondan bir neçə ay sonra - noyabrın 2-də Ümgülsüm xanım da tutuldu. Onu da dörd övladına həsrət qoydular.

Altı ay Bayıl həbsxanasında saxlanıldıqdan sonra 8 il həbsə məhkum edildi. Verilmiş cəzanı rəsmi sənədlərə əsasən, Temlaq əmək islah düşərgəsində, şəxsi sənədlərinə görə isə Mordva Avtonom Respublikasının Yavas qəsəbəsindəki islah əmək düşərgəsində çəkdi.

Ümgülsüm xanımın azad olunmasına 1944-cü ilin aprelində qərar verildi. Sürgündən döndüyü doğma şəhərində 20 gün qala bildi. Bakıda yaşamasına qadağa qoyuldu. Sürgündən xəstə qayıdan Ümgülsüm xanımı bu dəfə də vətənində sürgün etdilər. Şamaxıda yaşamalı oldu. 3 ay sonra 44 yaşında 15 yaşlı qızı Qumralın yanında gözlərini əbədi yumdu. Şamaxıda dəfn olundu.

Həyat yoldaşından nigaran getdi. Bilmədi ki, Seyid Hüseynə ölüm cəzası verərək, elə 1938-ci ildə Qum adasında gülələyiblər...

"Azərbaycan” qəzetini dəyərli əsərləri ilə bir az da oxunaqlı etmiş, Müsavat partiyasının üzvü Əhməd Cavadı da hələ 1923-cü ildə bolşevik hökuməti həbsə alıb tez bir zamanda da azad etdi. 1925-ci ildə isə "Göy-Göl” şeiri həbsinə səbəb göstərildi. Yenə əcəli qapısından döndü. 1937-ci il iyunun 3-dən 4-nə keçən gecə şairi yenidən zindana saldılar. Bu dəfə yolu gedər-gəlməz oldu. Əhməd Cavada 1937-ci ilin 12 oktyabrında verilmiş güllələnmə hökmü bir gün sonra yerinə yetirildi...

"Azərbaycan”çıların arasında fəallığı ilə diqqəti cəlb edən istedadlı gənclərdən biri də Cəfər Cabbarlı idi. O, redaksiyada tərcüməçi işləyir, hökumətin qərarlarını, rəsmi xəbərləri Azərbaycan dilindən ruscaya, ruscadan isə Azərbaycan dilinə çevirirdi. Cəfər Cabbarlı bu qəzetdə həm də vətənə pərəstiş dolu şeirlərini dərc etdirirdi.

1922-1923-cü illərdə sovet hakimiyyəti tərəfindən iki dəfə həbs edilərək işgəncələrə məruz qaldı. Qızı Gülarə Cabbarlının söylədikləri onun Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutundan sonra nə qədər məşəqqətli həyat keçirdiyini təsdiq edir: "Atamı həmişə pantürkizmdə günahlandıraraq onu həbs etmək üçün məqam axtarmışlar.

1923-cü ildə onu bir neçə dəfə təhlükəsizlik orqanlarına çağırmışlar. Orada 2-3 ay əzab-əziyyətlər vermişlər. Atamın "Ədirnə fəthi” və "Ulduz” ("Trablis müharibəsi”) əsərlərində Türkiyə gənclərinin azadlıq uğrunda mübarizəsi əsas yer tutur. Elə buna görə də ona amansız işgəncələr vermişlər. Bütün bu və digər məsələlərlə bağlı təqiblərdən, əzab-əziyyətlərdən qorxmayan, usanmayan atam heç bir dostunun adını çəkməmişdir. Tutarlı faktlar tapmasalar da, atamı daim incitmişlər. Bəlkə də onun az yaşamasına səbəb elə bu təqiblər olmuşdur”.

Getdikcə şiddətlənən ürək xəstəliyi 1934-cü ilin 31 dekabrında Cəfər Cabbarlının həyatına son qoydu...

"Azərbaycan” qəzetinin gənc yazarlarından biri, ədəbiyyatşünas, tənqidçi, şair Əmin Əhmədov (Əmin Abid) 1919-cu ildə Türkiyəyə gedir. Orada pedaqoji məktəbdə oxuyur. 1919-1926-cı illərdə isə İstanbul Universitetinin ədəbiyyat fakültəsində təhsil alır. İlk gənclik dövründən şeirlər yazmağa başlayır. "Yeni Qafqaz”, "Azəri-türk”, "Odlu yurd” və digər jurnallarda Gültəkin təxəllüsü ilə dərc etdirdiyi şeirlərində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin bolşevik ordusu tərəfındən işğalına, Sibirə sürgünlərə, təqib və təhqirlərə qarşı etiraz, Azərbaycanın sabahına güclü inam ifadə olunurdu. Türkiyədə qələmə aldığı şeirlərinin toplandığı "Buzlu cəhənnəm” adlı kitabı siyasi mühacirlərin köməyi ilə nəşr edilir. Azərbaycana qayıtdıqdan sonra Bakı Dövlət Universitetində çalışır. Bakıda qəzet və jurnallarda müasir və klassik ədəbiyyata, şifahi xalq yaradıcılığına dair ədəbi-elmi məqalələrlə çıxış edir. Azərbaycan Proletar Yazıçıları Cəmiyyəti nəzdində açılan ədəbiyyat seminariyasında müəllimlik edir. 1937-ci ilin repressiya dalğası onu da haqlayır. Həmin ilin 21 oktyabrında 40 yaşında güllələnir.

Cümhuriyyətlə birlikdə susdurulan "Azərbaycan”...

"Azərbaycan”ın sonuncu nömrəsi 27 aprel 1920-ci ildə çapdan çıxdı. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ikinci ildönümünə bir ay qalırdı. Cəmi bir il qabaqkı kimi millətsevərlərin ölkəsi də, qəlbləri də bayram şadyanalığı ilə coşub-çağlamayacaqdı. Milli Şura günahsız insanların qətllərinə yol verməmək üçün od-alovla, qan-qadayla gələn XI Qızıl Orduya hakimiyyətin könüllü təhvil verilməsi barədə qərar qəbul etmişdi...

Azərbaycanın dövlət müstəqilliyi ilə birlikdə "Azərbaycan” qəzetinin fəaliyyətinə də son qoyuldu. Ölkəni işğal edən bolşeviklər aprelin 30-da "Azərbaycan”ın redaksiyasını və mətbəəsini də yağmaladılar. Mətbəə "Revkomun mətbəəsi” (İnqilab Komitəsinin mətbəəsi) adlandırıldı. "Azərbaycan” qəzetinin maddi-texniki bazası və kollektivi əsasında müstəqilliyə əks mövqe tutan "Kommunist” qəzetinin nəşrinə başlandı. "Azərbaycan” adı Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinə yaraşdığı kimi, "Kommunist” adı da yeni hökumətin - bolşevik hökumətinin tutduğu yola, siyasi-ideoloji xəttə tamamilə uyğun idi.

1923-cü ildə bolşevik hökuməti Azərbaycanın istiqlalı uğrunda mücadilə edənlərin əksəriyyətini həbs etdi. Bir müddət sonra onlar azadlığa buraxıldı. Daha çox kadr çatışmazlığı yeni hökuməti bu addımı atmağa vadar etmişdi.

Vətən əbədidir!

Millətə keçmişini unutdurmaq üçün bütün vasitələrdən istifadə etdilər. Dönə-dönə əlifbamızı dəyişdirdilər ki, tariximizdən, ədəbiyyatımızdan bir az da uzaq düşək. "Azərbaycan” kimi mətbuat orqanlarının nüsxələrinin, onların fədakar yazarları haqqında məlumatların saxlanıldığı arxivlərin qapıları bağlandı. Onlardan danışmaq, yazmaq ya qadağan edildi, ya da tənqid edilmək üçün "yada düşdülər”. Elmi araşdırmalar elmliyindən çıxarıldı. Hər şey sovet ideologiyasının tələblərinə uyğunlaşdırıldı. Tədqiqatçıların qarşısına tələblər qoyuldu. Araşdırmaların "nəticələrində” milli mücahidlər millətinin düşmənləri kimi təqdim olundu.

1918-1920-ci illərdə nəşr edilmiş "Azərbaycan” qəzetinin də nüsxələri 70 il həbsdə qaldı, redaktorları, yazarları sovet hökumətinin nəzərində düşmənə çevrildilər. Ölkəni tərk etmək məcburiyyətində olanların ömrünü qürbətin əzab-əziyyətləri, Vətən həsrəti, buradakı doğmalarının intizarı yeyib-bitirdi. Ölkədən getməyənlər isə təqiblərə, repressiyaya məruz qaldılar.

Şübhəsiz ki, onların "günahları” yalnız "Azərbaycan” üçün yazdıqları yazılar, qəzetin fəaliyyətində göstərdikləri xidmətlər deyildi. "Azərbaycan”çılar da Cümhuriyyət hökumətinin dayaqları idilər. Müstəqil dövləti onlar da mətbuatın gücü ilə yıxılmağa qoymurdular. Bu qəzet Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin mətbu tribunası, söz meydanı idi. Ona görə dövlətinin müstəqilliyi yox idisə, "Azərbaycan” da ola bilməzdi.

Bu qəzetin 1918-1920-ci illər ərzindəki nömrələrində Azərbaycanın dövlət, ictimai-siyasi, sosial-iqtisadi, mədəni həyatı geniş əks olunmuşdu. Həmin dövrün, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin tarixinin öyrənilməsi üçün "Azərbaycan” qəzeti zəngin mənbədir. 1918-ci ildə Bakının, eləcə də Azərbaycanın digər bölgələrinin daşnak-bolşevik birləşmələrinin zülmlərindən qurtuluşu, ölkənin hər yerində müstəqil dövlətin qələbəsi, quruculuq işlərinə başlanılması və digər mühüm məlumatlar istiqlalına qovuşmuş doğma xalqının milli oyanışında mühüm rol oynamış "Azərbaycan”ın səhifələrində qalır. Amma rəsmi qəzetə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yalnız arzulu, ümidli, bəxtəvər günlərini təsvir və tərənnüm etmək nəsib olmadı. Ölkənin müstəqilliyinə düşmən kəsilən daxili və xarici qüvvələrin təxribatları, işğal təhlükəsi, nəhayət, hakimiyyətin bolşeviklərə təhvil verilməsi zərurəti və digər tarixi hadisələr haqqında məlumatlar bütün reallığı, təfərrüatı ilə "Azərbaycan” qəzetinin materiallarında əksini tapdı.

...1920-ci ilin 28 aprelində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin vətəndaşı olmağın qüruru, azadlığın, müstəqilliyin doğurduğu asudəlik, ruh yüksəkliyi, qurmaq, yaratmaq ehtirası ilə yaşanan işıqlı bir dövr bitdi. Azərbaycanın Cümhuriyyət günəşi qürub etmədi. İşğalçı qüvvələr qara buludlar kimi onun qarşısını kəsdilər. Millətini 70 il bu işığa həsrət qoydular. Ancaq dövlətinin müstəqilliyini bərpa edənlər əmin idilər ki, başladıqları işləri davam etdirənlər olacaq. Çünki bu, dəyişməz qanundur... Bizdən öncə Vətən vardı. Onu sevdilər, yad əllərdən, yad nəzərlərdən qorumaq üçün canlarını qurban dedilər. Bizdən sonra da Vətən olacaq... Yenə onu canlarından əziz biləcəklər. Vətəni qorumaq, yaşatmaq, ucaltmaq üçün onun fədailəri olacaqlar. Heç nə bu həqiqəti dəyişməyəcək: övladları gəldi-gedərdi... Vətən isə əbədidir!

Zöhrə FƏRƏCOVA

Azərbaycan.- 2018.- 7 sentyabr.- S.1;5.