2018-ci ildə Azərbaycan daha da güclənəcək,
hərtərəfli inkişaf geniş miqyas alacaq
Yanvarın 10-da Azərbaycan
Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin sədrliyi ilə
Nazirlər Kabinetinin 2017-ci ilin sosial-iqtisadi
inkişafının yekunlarına və qarşıda duran vəzifələrə
həsr olunan iclası keçirilib.
AZƏRTAC xəbər verir ki,
dövlətimizin başçısı iclasda giriş nitqi
söylədi.
Prezident
İlham Əliyevin giriş nitqi
-Nazirlər Kabinetinin bugünkü
iclasında biz 2017-ci ilin yekunlarını müzakirə edəcəyik,
bu il görüləcək işlər haqqında
danışacağıq.
2017-ci ildə ölkəmiz sürətlə
və uğurla inkişaf etmişdir. Həyatımızın
bütün sahələrində əldə edilmiş nəticələr
ölkəmizin ümumi inkişafına böyük töhfə
vermişdir. Azərbaycan xalqı 2017-ci ildə də sabitlik və
təhlükəsizlik şəraitində
yaşamışdır. Bu gün dünyanın müxtəlif
yerlərində risklər, təhlükələr artır,
qanlı münaqişələr, qarşıdurmalar geniş
vüsət alır. Bir sözlə, dünyada risklər
artmaqdadır və görünür ki, bu tendensiyalar hələ
davam edəcək. Belə bir mənzərə ilə üzləşərək
əlbəttə ki, dünya ictimaiyyəti narahatlıq hissi
keçirir. Azərbaycanda isə sabitlik, təhlükəsizlik,
normal həyat təmin edilir. Hesab edirəm ki, indiki dünyada
mövcud olan mürəkkəb geosiyasi vəziyyəti nəzərə
alaraq bizdə bu sahədə əldə edilmiş nəticələr
yüksək qiymətə layiqdir.
Sabitlik olmadan heç bir ölkə inkişaf edə bilməz. Bu, aksiomadır. Bunu biz yaxın tarixdə dəfələrlə görmüşük. Sabitlik pozulan zaman inkişaf da dayanır, ölkə iqtisadiyyatı tənəzzülə uğrayır, sərmayə qoyuluşu dayanır. Bir sözlə, sabitlik hər bir ölkənin inkişafı üçün başlıca şərtdir. Azərbaycanda isə sabitliyin mənbəyi Azərbaycan xalqıdır, onun iradəsidir və eyni zamanda, bizim apardığımız siyasətdir. Çünki bizim siyasətimiz milli maraqlara söykənir, milli maraqlarımız bizim üçün hər şeydən üstündür. Ölkəmizin təhlükəsizliyi, sabitliyi, iqtisadi və sosial inkişafı, beynəlxalq arenadakı artan rolu sabitliyin təminatçısıdır.
Əminəm ki, 2018-ci ildə də Azərbaycanda bu müsbət meyillər daha da güclənəcək. Xalq-iqtidar birliyi bizim uğurlarımızın əsas şərtidir və xalq-iqtidar birliyi bu gün də göz qabağındadır. Bizim uğurlu siyasətimizin təməlində xalq tərəfindən göstərilən dəstək dayanır. Bu müsbət meyillərin gücləndirilməsi, əlbəttə ki, ölkəmizin uzunmüddətli, dayanıqlı inkişafını təmin edəcəkdir.
2017-ci ildə iqtisadi sahədə çox böyük uğurlar əldə edilibdir. Mən artıq demişəm, bir daha demək istəyirəm ki, 2017-ci il dərin iqtisadi islahatlar ilidir. Mən bu tezisi elə ilin əvvəlində bəyan etmişəm ki, 2017-ci il dərin iqtisadi islahatlar ili olmalıdır. Belə də oldu və bunu mötəbər beynəlxalq maliyyə qurumları da, mötəbər təşkilatlar da təsdiqləyir və qeyd edir. Həm Dünya Bankı, həm Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankı Azərbaycanda gedən proseslərə yüksək qiymət verirlər, eyni zamanda, Davos Ümumdünya İqtisadi Forumunun hesablamalarına əsasən Azərbaycan iqtisadiyyatı rəqabətqabiliyyətliliyinə görə 2017-ci ildə iki pillə irəliləyərək, dünya miqyasında 35-ci yerdə qərarlaşıb. Bu, çox böyük göstəricidir, ilk növbədə onu göstərir ki, hətta iqtisadi cəhətdən o qədər də asan olmayan ildə də biz inkişaf edirik. Digər tərəfdən, dünya miqyasında 35-ci yeri tutmaq doğrudan da böyük nəticədir, böyük qələbədir. Biz uzun illərdir ki, MDB məkanında liderlik mövqeyimizi qoruyuruq və möhkəmləndiririk. Hesab edirəm ki, beynəlxalq iqtisadi birlik tərəfindən bizim iqtisadi islahatlarımıza verilən ən böyük qiymət məhz Davos Forumunun reytinqidir və bunun da əsası var. Çünki son illər ərzində ölkəmizdə aparılan quruculuq və inkişaf işləri, bax, bu nəticələrə gətirib çıxarıbdır.
Ölkə iqtisadiyyatı 2017-ci ildə artıb, bu, çox müsbət göstəricidir. Ümumi daxili məhsul az da olsa artmışdır. Ən sevindirici hal ondan ibarətdir ki, qeyri-neft sektorumuz artıb və burada artım 2,5 faiz təşkil edir. Sənaye sahəsində qeyri-neft sektorumuz 3,6 faiz, kənd təsərrüfatı isə 4,1 faiz artıbdır. Bizim valyuta ehtiyatlarımız artıb. Keçən il ölkəmizdə bir çox önəmli infrastruktur və sosial layihələr icra edilmişdir. O layihələr böyük pul tələb edir. Buna baxmayaraq, 2017-ci ildə valyuta ehtiyatlarımız 4,5 milyard dollar artmışdır və hazırda təxminən 42 milyard dollar təşkil edir. Ölkəmizin əhalisini nəzərə alaraq, hesab edirəm ki, adambaşına düşən valyuta ehtiyatlarının həcminə görə Azərbaycan dünya miqyasında ön yerlərdən birini tutur.
Ölkə iqtisadiyyatına 14,6
milyard dollar sərmayə qoyulub. Bu da çox gözəl
göstəricidir. Onu göstərir ki, həm yerli və həm
də xarici investorlar ölkəmizə vəsait qoymaqda
maraqlıdırlar. Bu, eyni zamanda, qeyd etdiyim sabitliyin təzahürüdür.
Çünki indiki dünyada mövcud olan maliyyə və
iqtisadi vəziyyətdə xarici ölkələrə vəsait
qoymaq bir çox investorlar tərəfindən o qədər də
məqbul sayılmır. Ancaq sabit olan ölkələrə və
gözəl gələcəyi olan ölkələrə
xaricdən investisiyalar qoyulur. Ona görə il ərzində təxminən
15 milyard dollar investisiyaları cəlb etmək hesab edirəm
ki, böyük nailiyyətdir.
Bizim ixrac potensialımız artır.
2017-ci ildə ixrac 19 faiz artmışdır, qeyri-neft
ixracımız isə 24 faiz artmışdır. Bu,
görülən işlərin nəticəsidir. Əhalimiz
artır. Hər il əhali ən azı 100 min nəfər
artır. İstehlak artır, turistlərin sayı
çoxalır. Keçən il 2016-cı ilə nisbətən
500 minə yaxın çox turist gəlmişdir. Bu da təbii
ki, istehlakın artmasına gətirib çıxarır. Buna
baxmayaraq, bizim qeyri-neft ixracımız, o cümlədən ərzaq
məhsullarının ixracı sürətlə artır.
İl ərzində qeyri-neft ixracının 24 faiz artması
görülən işlərin nəticəsidir.
İdxal isə təqribən cəmi
1 faiz artmışdır və bu da təbiidir. Çünki,
ilk növbədə, Azərbaycan öz daxili tələbatını
daha böyük həcmdə daxili istehsal hesabına təmin
edir, digər tərəfdən vətəndaşların
alıcılıq qabiliyyəti artır. Beləliklə,
idxalın sabit səviyyədə qalması hesab edirəm ki,
çox böyük nəticəmizdir. Ticarət
balansımızın müsbət saldosu isə 6,2 milyard
dollardır. İqtisadiyyatçılar yaxşı bilirlər
ki, bu, çox gözəl göstəricidir. Əminəm ki,
bu il və bundan sonrakı illərdə bizim saldomuz həmişə
müsbət olacaq. Hesab edirəm ki, fərq daha da
böyük olacaq və beləliklə, makroiqtisadi vəziyyətimizin
yaxşılaşdırılması, manatın məzənnəsinin
sabit səviyyədə saxlanması üçün bu,
çox mühüm amillərdən biridir.
Bir sözlə, iqtisadi sahənin əsas
göstəriciləri çox müsbətdir. Hesab edirəm
ki, hər bir ölkə belə nəticələrlə fəxr
edə bilər. Biz də fəxr edirik ki, 2017-ci ili belə
gözəl nəticələrlə başa vurmuşuq.
Regionların inkişafı daim diqqət
mərkəzində olmuşdur. Keçən il mən 30-dan
çox rayona səfər etmişəm. Bu səfərlər
çərçivəsində həm yeni müəssisələrin
açılışları qeyd olunmuşdur, yeni müəssisələrin
təməli qoyulmuşdur, həm də bölgələrdə
gedən vəziyyətlə bağlı mənə məruzələr
edilmişdir. Mən hər il bölgələrə səfərlər
edirəm və keçən il demək olar ki,
rayonlarımızın yarısında olmuşam. Bu, əlbəttə
ki, həm mənim üçün çox əhəmiyyətlidir,
çünki mən yerlərdə vəziyyətlə
tanış oluram və müvafiq göstərişlər
verirəm. Bilirəm ki, bu, bölgələrdə yaşayan
vətəndaşlar üçün də çox önəmlidir.
Əlbəttə ki, bu, nizam-intizamın möhkəmləndirilməsi
üçün də çox önəmlidir. Çünki
mən Azərbaycanın hər bir rayonunda dəfələrlə
olmuşam və verilmiş tapşırıqların yerinə
yetirilməsini də özüm şəxsən nəzarətdə
saxlayıram.
2017-ci ildə 221 min yeni iş yeri
açılmışdır ki, onların 177 mini daimi iş
yeridir. Bu, çox böyük göstəricidir. Hesab edirəm
ki, son illər ərzində açılan iş yerlərinin
sayına görə bu, rekord göstəricidir. Onu da qeyd etməliyəm
ki, keçən il 47 min iş yeri bağlanmışdır.
Bu da təbii prosesdir. Ancaq, eyni zamanda, biz ciddi təhlil
aparmalıyıq, görməliyik ki, hansı səbəblər
üzündən 47 min iş yeri bağlanmışdır.
Ancaq bununla belə 177 min daimi iş yerinin
açılması, 47 min iş yerinin bağlanması yenə
də burada da müsbət saldonu təmin edir və beləliklə,
ölkəmizdə işsizliyin aşağı səviyyədə
saxlanması üçün yaxşı imkanlar yaradır.
Qeyd etməliyəm ki, ilin yekunlarına görə Azərbaycanda
işsizlik 5 faiz, yoxsulluq isə 5,4 faiz səviyyəsindədir.
Hesab edirəm ki, bu da dünya miqyasında ən yaxşı
nəticələrdən biridir.
Keçən il infrastruktur layihələrinin
icrası üçün böyük vəsait
ayrılmışdır və bu istiqamətdə çox
önəmli addımlar atılmışdır. Elektrik təchizatı
yaxşılaşdırılmışdır, bir çox
bölgələrdə yeni yarımstansiyalar işə
düşmüşdür. Bizim sürətlə artan sənaye
və kənd təsərrüfatı potensialımız tələb
edir ki, elektrik təchizatının inkişafı daim diqqət
mərkəzində olsun.
Bölgələrdə sürətli
qazlaşdırma işləri aparılır. Keçən
ilin yekunlarına görə ölkəmizin 93 faizi
qazlaşdırılıb. Bu il dövlət büdcəmizdə
qazlaşdırma üçün əlavə vəsait nəzərdə
tutulur. Bu rəqəm daha da artacaq.
Görülən tədbirlər nəticəsində
100 min hektardan çox sahə suvarılmağa başlanmışdır.
Bu, çox böyük rəqəmdir. Əlbəttə ki, kənd
təsərrüfatının inkişafına və kənd
təsərrüfatı məhsullarının ixracına
bunun çox böyük dəstəyi olacaq.
2017-ci ildə 1300 kilometr avtomobil yolu
salınmışdır. Bu da çox böyük göstəricidir.
Beş yüzdən çox kəndə yeni yol
salınmışdır. Biz ilin əvvəlində bəyan
etmişdik ki, şərti olaraq 40 kənd yolu layihəsini icra
edəcəyik, ancaq hər bir layihənin əhatə dairəsi
çox genişdir. Biz il ərzində yol infrastrukturunun
yaradılmasına əlavə vəsait ayırdıq və
beləliklə, 500-dən çox kəndə yeni gözəl
yol salınıbdır.
İçməli su layihələri
uğurla icra edilir. Bir çox şəhərlərin
içməli su problemi keçən il öz həllini
tapıbdır. Biz bütövlükdə əsas infrastruktur
layihələrinin icrası istiqamətində
qarşımızda duran hədəfə demək olar ki,
çatırıq.
Sosial infrastrukturla bağlı
çox ciddi addımlar atılmışdır - 133 yeni məktəb
tikilmişdir, 14 məktəb əsaslı təmir
edilmişdir, 500-ə yaxın məktəbdə isə cari təmir
aparılmışdır. Otuz tibb müəssisəsi tikilib və
əsaslı təmir edilmişdir. İki Olimpiya İdman
Kompleksi istifadəyə verilmişdir.
Ünvanlı sosial yardım alan ailələrin
sayı 116 minə bərabərdir. Bu, 400 mindən çox
insanı əhatə edir. Orta hesabla hər ailəyə 150
manat sosial yardım göstərilir. Bu da bizim sosial siyasətimizin
təzahürüdür. Eyni zamanda, - mən bunu əvvəlki
müşavirələrdə də bildirmişəm, - biz
çalışmalıyıq ki, ağır vəziyyətdə
yaşayan vətəndaşları işlə təmin edək,
onlar üçün şərait yaradaq, o cümlədən
onları özünüməşğulluq proqramı çərçivəsində
işə cəlb edək ki, ünvanlı sosial yardıma
ehtiyacı olanların sayı azalsın.
Sosial infrastruktur layihələri, əlbəttə
ki, çox böyük əhəmiyyət daşıyır
və bizim siyasətimizin istiqamətini əks etdirir. Hətta
iqtisadi cəhətdən çətin olan illərdə biz
sosial məsələlərin həlli üçün əlimizdən
gələni edirik və böyük işlər
görürük. Bu il bu sahədə görüləcək
işlər demək olar ki, sosial infrastrukturla bağlı məsələlərin
böyük əksəriyyətini həll edəcəkdir.
Məcburi köçkünlərin
problemləri daim diqqət mərkəzindədir. Bu
baxımdan 2017-ci il də əlamətdar il olmuşdur, 2300 ailə
yeni evlərə, mənzillərə
köçürülüb. Beləliklə, 12 mindən
çox köçkün yeni evlərlə, mənzillərlə
təmin edilibdir. Cocuq Mərcanlı kəndinin bərpası
tarixi nailiyyətdir, indi 150 evdən ibarət gözəl qəsəbə
yeni həyatını yaşayır. Köçkünlər
o qəsəbəyə qayıdıblar, qayıdırlar və
bu, tarixi, əlamətdar hadisədir. Azərbaycan dövləti
Cocuq Mərcanlının timsalında bir daha göstərib
ki, heç vaxt işğalla barışmayacaq. Azərbaycan
xalqı heç vaxt bu vəziyyətlə barışmayacaq
və bütün köçkünlər bir arzu ilə
yaşayırlar ki, tezliklə öz doğma torpaqlarına
qayıtsınlar. Cocuq Mərcanlının qısa müddət
ərzində bərpası, yenidən qurulması onu göstərir
ki, işğaldan azad ediləcək bütün ərazilərdə
biz qısa müddət ərzində bütün təmir-bərpa
işlərini aparacağıq, şəhərləri, kəndləri
yenidən quracağıq və bu gün ağır vəziyyətdə,
dağılmış vəziyyətdə olan şəhər
və kəndlərimizə tezliklə həyat qayıdacaq.
Eyni zamanda, 2017-ci ildə
Şıxarx qəsəbəsində 1170 ailə
üçün yeni şəhərcik salınıb. Bu da əlamətdar
hadisədir. Təkcə ona görə yox ki, böyük
köçkün şəhərciyi yaradılıb. Ona
görə ki, Şıxarx qəsəbəsi vaxtilə
işğal altında olan ərazidir. Bu ərazi erməni
işğalçılarından təmizlənmişdir, azad
edilmişdir və o yerdə yeni böyük şəhərciyin
salınması bir daha onu göstərir ki, Dağlıq
Qarabağ bizim əzəli torpağımızdır. Bu, həmişə
belə olub, bu gün belədir, sabah da belə olacaq və
Dağlıq Qarabağ probleminin həlli ancaq ölkəmizin ərazi
bütövlüyü çərçivəsində
mümkündür. Bunun heç bir başqa yolu yoxdur.
Bizim prinsipial mövqeyimiz ədalətli
mövqedir, beynəlxalq hüquqa əsaslanan mövqedir və
daha çox beynəlxalq dəstək qazanan mövqedir. Bunu əks
etdirən bir neçə önəmli hadisə olmuşdur.
Onlardan biri Dağlıq Qarabağda separatist rejim tərəfindən
keçirilmiş qanunsuz “referendum”un dünya ictimaiyyəti tərəfindən
tanınmamasıdır. Həm qonşu ölkələr, həm
Avropa ölkələri, Avropa İttifaqı, beynəlxalq təşkilatlar
“referendum”un tanınmaması haqqında birmənalı şəkildə
ciddi bəyanatlar vermişlər. Bu bəyanatlar bir daha onu
göstərir ki, bütün dünya Dağlıq
Qarabağı Azərbaycanın ayrılmaz hissəsi kimi
tanıyır və bu dəstək getdikcə daha da artır.
Bilirsiniz ki, ilin sonunda Avropa
İttifaqının “Şərq tərəfdaşlığı”
Zirvəsində qəbul edilmiş Bəyannamədə də
“Şərq tərəfdaşlığı”na üzv olan
ölkələrin ərazi bütövlüyü, suverenliyi
Avropa İttifaqı tərəfindən birmənalı şəkildə
dəstəklənmişdir. Bu, işğalçı Ermənistana
növbəti zərbə olmuşdur. Bu, ədalətin təzahürüdür
və eyni zamanda, onu göstərir ki, bu gün Avropa
qurumları, dünya mərkəzləri həm Ermənistan-Azərbaycan,
Dağlıq Qarabağ münaqişəsi ilə
bağlı, eyni zamanda, ümumiyyətlə dünyada gedən
proseslərlə bağlı daha müsbət yanaşma ortaya
qoyurlar. O da həqiqətdir ki, hazırda Avropanın
özü separatizmdən əziyyət çəkir və
görür ki, separatizm nədir. Biz isə aqressiv separatizmlə
üzləşmişik. Bizə qarşı
soyqırımı törədilmişdir. Bizim vətəndaşlarımız
öz doğma torpaqlarından silah gücünə
çıxarılmışdır. Əlbəttə,
dünyada, o cümlədən Avropada separatizmin baş
qaldırması beynəlxalq ictimaiyyətə bir siqnaldır
ki, yalnız vahid yanaşma tətbiq olunmalıdır. Biz həmişə
bunu demişik. Mən dəfələrlə bunu deyirəm ki,
bütün münaqişələrə, bütün
separatizm təzahürlərinə vahid yanaşma tətbiq
olunmalıdır, ikili standartlara yer olmamalıdır, bundan əl
çəkilməlidir. Biz bunu artıq görürük.
Hesab edirəm ki, Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ
münaqişəsinin həlli üçün bu, önəmli
hadisələrdir. Azərbaycan öz prinsipial mövqeyindən
geri çəkilməyəcək və ölkəmizin ərazi
bütövlüyünün bərpası bizim
üçün əsas məsələdir.
Bununla yanaşı, təbiidir ki, biz
hərbi gücümüzü də artırırıq. Bu
gün beynəlxalq reytinqlərə görə, Azərbaycan
Ordusu dünya miqyasında güclü ordular
sırasındadır. Ordumuz üçün nə
lazımdırsa biz onu da edirik. Ordumuzun maddi-texniki bazası
möhkəmlənir. Hərbi bazalar, şəhərciklər,
hərbi hissələr yenidən qurulur, əsaslı təmir
edilir. Bizim hərbi şəhərciklərimizin,
bazalarımızın, hissələrimizin 80 faizi artıq beynəlxalq
standartlara cavab verir. Təmirə ehtiyacı olan qalan hərbi
hissələrin təmir işləri növbəti illərdə
yekunlaşmalıdır. Nə qədər lazımdırsa vəsait
ayrılır və ayrılacaq. O cümlədən yeni
müasir silahların alınması üçün lazım
olan vəsait ayrılır. Yoxsul Ermənistandan fərqli
olaraq, biz öz hesabımıza yaşayırıq, o cümlədən
hərbi gücümüzü öz hesabımıza
artırırıq. Ermənistandan fərqli olaraq heç kimdən
dilənmirik, heç kimə yalvarmırıq, kredit
üçün müraciət etmirik. Ona görə Azərbaycan
ictimaiyyəti və düşmən bilməlidir ki, Azərbaycan
Ordusu bundan sonra da güclənəcək və istənilən
tapşırığı yerinə yetirməyə
hazırdır. Yaxın tarix bunu göstərmişdir.
2017-ci ildə energetika sahəsində
tarixi hadisələr baş vermişdir. Onlardan biri “Azəri-Çıraq-Günəşli”
yatağı üzrə kontraktın müddətinin 2050-ci ilə
qədər uzadılması məsələsidir. Bu, bizə
imkan verəcək ki, bundan sonra uzun illər ərzində - ən
azı 2050-ci ilə qədər hasilat səviyyəsi sabit
qalsın. Bu, imkan verəcək ki, Azərbaycanın neft
sektoruna xarici investorlar tərəfindən bundan sonra da
böyük həcmdə sərmayə qoyulsun. Burada söhbət
on milyardlarla dollardan gedir. Əlbəttə ki, bu investisiyalar
iqtisadiyyatımızın bütün sahələrinə
öz müsbət təsirini göstərəcək, yeni
iş yerlərinin, yeni yerli müəssisələrin
yaradılması nəzərdə tutulur. Əlbəttə,
neft hasilatının sabit saxlanması imkan verəcək ki,
biz öz iqtisadi inkişafımızı planlaşdıraq və
tədricən bundan sonra da neftdən
asılılığı azaldaq. Son iki il ərzində biz
buna demək olar ki, böyük dərəcədə nail
olmuşuq.
“Azəri-Çıraq-Günəşli”
kontraktının müddətinin uzadılması bizə sərmayədən
başqa digər önəmli dividendlər gətirir. İlk
növbədə, SOCAR-ın payı 11 faizdən 25 faizə
artırılır. Mənfəət neftinin 75 faizi Azərbaycan
tərəfinə qalacaq. Deyə bilərəm ki, bu da gənc,
müstəqil ölkə üçün xarici investorlarla
neft sahəsində əldə edilmiş ən gözəl nəticədir.
Azərbaycan Dövlət Neft Şirkəti – SOCAR layihənin
operatoru kimi bu işdə digər tərəfdaşlarla
birlikdə iştirak edəcək və kontraktın
uzadılmasına görə, baxmayaraq ki, xarici investorlar on
milyardlarla dollar sərmayə qoyacaqlar, ondan əlavə 3,6
milyard dollar səkkiz il ərzində bərabər hissələrlə
bizə bonus kimi veriləcəkdir. Birinci tranş bizə bu il
veriləcəkdir. Bax, belə qısa desəm, “Azəri-Çıraq-Günəşli”nin
əsas əhəmiyyəti bundan ibarətdir.
Eyni zamanda, Cənub Qaz Dəhlizinin
uğurlu icrası təmin edilmişdir. İlin əvvəlində
üçüncü dəfə “Cənub Qaz Dəhlizi”nin Məşvərət
Şurasının toplantısı Azərbaycanda
keçirilmişdir. Bütün lazımi məsələlər
müzakirə olundu və il ərzində layihənin
icrası təmin edilmişdir. Son məlumata görə,
“Şahdəniz-2” layihəsinin icrası 99 faizə
çatıbdır, demək olar ki, yekunlaşıb. Azərbaycanı
Gürcüstanla birləşdirən Cənubi Qafqaz kəməri
93 faiz icra edilib və TANAP layihəsinin icrası 90 faizə bərabərdir.
Bu, artıq onu göstərir ki, Cənub Qaz Dəhlizi
reallaşıb. TAP layihəsinə gəldikdə isə,
orada da işlər demək olar ki, qrafik üzrə gedir.
Bilirsiniz ki, TAP layihəsində Azərbaycan əsas paya malik
deyil. Bizim orada 20 faiz payımız var, amma biz iştirak edirik.
Mənə verilən məlumata görə, o layihənin
icrası 60-62 faiz səviyyəsindədir.
Energetika sahəsində bu iki önəmli
layihə ölkəmizin bundan sonra da uğurlu
inkişafını təmin edəcək və bizə imkan
verəcək ki, qeyri-neft sektorunun inkişafı ilə daha
çox məşğul olaq. Hesab edirəm ki,
Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolunun açılışı nəinki
ölkəmiz üçün, bölgə üçün,
dünya üçün önəmli hadisə olmuşdur. Bu
yol Bakıdan başlanır. Təsadüfi deyil ki, təntənəli
açılış mərasimi Azərbaycanda
keçirilmişdir. Uzunluğu 850 kilometrə yaxın olan dəmir
yolunun 504 kilometri Azərbaycan ərazisində tikilib, bərpa
edilib. Bilirsiniz ki, Azərbaycan bu yolun icrasında ən
böyük maliyyə yükünü öz üzərinə
götürmüşdür. Bu tarixi layihənin icrası Azərbaycanı
beynəlxalq nəqliyyat mərkəzlərinin birinə
çevirəcək və artıq çevirir. Yol
açılandan sonra qısa müddət ərzində - cəmi
iki ay ərzində bir çox ölkələrdən
Bakı-Tbilisi-Qarsa qoşulmaq haqqında bizə müraciətlər
olmuşdur. Artıq bir neçə həmkarımla bu məsələni
mən şəxsən müzakirə etmişəm. İndi
müvafiq göstərişlər verilmişdir ki, bir
çox ölkələrlə işçi qrupları
yaradılsın və bu xəttə qoşulmaq istəyənlərin
yük potensialı təhlil edilsin. Əlbəttə ki, biz
bütün tərəfdaşlarla bu layihə çərçivəsində
uğurlu əməkdaşlıq etməyə hazırıq.
Şimal-Cənub nəqliyyat dəhlizinin
icrası istiqamətində önəmli addımlar
atılmışdır. Azərbaycan öz üzərinə
düşən vəzifələri icra edib, İran sərhədinə
qədər dəmir yolunun tikintisini təmin edib, eyni zamanda, dəmir
yolu körpüsünü də inşa edib. Beləliklə,
Azərbaycan öz ərazisində bu layihə üzrə
bütün lazımi tədbirləri görüb və layihənin
ümumi icrası ilə bağlı da öz töhfəsini
verməyə hazırdır.
Ötən il Azərbaycanda İslam
Həmrəyliyi Oyunları keçirilmişdir. Bizim siyasi,
diplomatik, iqtisadi uğurlarımıza bir uğur da əlavə
edildi – idman uğurumuz. Bu Oyunlar ən yüksək səviyyədə
keçirilmişdir. Azərbaycan bütün müsəlman
aləmini qəbul etmişdir, öz qonaqpərvərliyini
göstərmişdir və idmançılarımız da
bizi sevindirmiş, Azərbaycan komanda hesabında birinci yerə
layiq görülmüşdür. Eyni zamanda, bu Oyunlar İslam
həmrəyliyinin gücləndirilməsi istiqamətində
atılan önəmli addımdır və ölkəmizin
niyyətini, siyasətini göstərir.
Bildiyiniz kimi, keçən il Azərbaycanda
“İslam Həmrəyliyi İli” elan edilmişdir. Bu qərar
bir daha onu göstərir ki, biz öz tarixi, dini köklərimizə
bağlıyıq. Nəinki ölkə ərazisində
İslam həmrəyliyi təmin edilir, bütövlükdə
bütün dinlərin nümayəndələri bir ailə
kimi yaşayır. Biz istəyirik ki, bu tendensiyalar bölgəmizdə
və dünyada daha da güclənsin. İl ərzində həm
Azərbaycanda, həm də xaricdə keçirilmiş bir
çox tədbirlər göstərir ki, bu qərar – 2017-ci
ili “İslam Həmrəyliyi İli” elan etməyimiz İslam
aləmində çox böyük dəstəyə və rəğbətə
səbəb oldu. Son önəmli tədbir - dekabrın
axırında Bakıda beynəlxalq konfransın keçirilməsi
və bu konfransda dünya liderlərinin təbrik məktubları,
yüksək səviyyəli qonaqların iştirakı bir
daha göstərir ki, Azərbaycan dünya miqyasında həm
İslam həmrəyliyi işlərinin təşkili, eyni
zamanda, multikulturalizmin təbliği üçün əvəzolunmaz
ölkəyə çevrilir.
Əlbəttə ki, il ərzində
bir çox hadisələr baş vermişdir. Mən onlar
haqqında burada danışsam bir neçə saat vaxt
lazım olacaq. Sadəcə olaraq mən əsas, önəmli
məsələləri qeyd etdim. Bir daha demək istəyirəm
ki, 2017-ci il ölkəmiz üçün uğurlu
olmuşdur, ölkəmiz daha da güclənmişdir və
ölkəmiz gələcəyə nikbinliklə baxır. Əminəm
ki, bu il də uğurlu il olacaqdır.
***
Maliyyə naziri Samir ŞƏRİFOV çıxış edərək
dedi:
-Möhtərəm cənab Prezident.
Hörmətli iclas
iştirakçıları.
Yola saldığımız 2017-ci il
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin rəhbərliyi
altında makroiqtisadi sabitlik və maliyyə
dayanıqlılığının təmin edilməsi, xarici
şokların ölkə iqtisadiyyatına təsirlərinin
neytrallaşdırılması, mənfi fəsadlarının
aradan qaldırılması və iqtisadi artımın bərpa
olunması üçün münbit şəraitin
yaradılması istiqamətində görülən işlər
və əldə edilən nailiyyətlər baxımından
da əlamətdar olub. Belə ki, operativ statistik məlumatlara əsasən,
2017-ci ilin ilk 11 ayında keçən ilin müvafiq
dövrü ilə müqayisədə xarici ticarət
dövriyyəsi 12 faiz artaraq 21,8 milyard ABŞ dolları təşkil
edib, əmtəə ixracı isə 19 faiz artaraq 14 milyard
ABŞ dollarını üstələyib. Məmnunedici hal
kimi qeyri-neft əmtəə ixracının 24 faiz
artmasını xüsusi qeyd etmək lazımdır.
Bütövlükdə ticarət hesabında 6 milyard ABŞ
dollarından çox müsbət saldo yaranıb və nəticədə
dövlətin məcmu valyuta ehtiyatları ilin əvvəlinə
nisbətən 4,5 milyard ABŞ dolları və ya 13,3 faiz
artıb.
Qeyd etmək lazımdır ki, xarici
şokların iqtisadiyyata mənfi təsirlərindən təkcə
Azərbaycanda deyil, bütün region ölkələrində
ən çox bank sektoru zərər çəkib. Lakin digər
ölkələrdən fərqli olaraq, ölkəmizdə
özəl kommersiya banklarında sığortalanmış əmanətlərə
2016-cı ildə xüsusi olaraq qəbul edilmiş Qanuna əsasən
dövlət 100 faiz zəmanət verir. Bunun nəticəsində
bank əmanətçilərinin mütləq əksəriyyəti
zərərlərdən tam qorunub. Bu əsasda bank sektorunda
sağlamlaşdırma tədbirləri nəticəsində fəaliyyəti
dayandırılmış bir sıra banklarda qorunan əmanətlərin
qaytarılması məqsədilə dövlət büdcəsindən
Əmanətlərin Sığortalanması Fonduna 545 milyon
manat məbləğində vəsait
köçürülüb.
Möhtərəm cənab Prezident,
2017-ci ilin dövlət büdcəsinin gəlirləri və
xərcləri təsdiq olunmuş proqnoza qarşı 98 faiz səviyyəsində
icra olunub və müvafiq olaraq 16 milyard 447 milyon manat və 17
milyard 588 milyon manat təşkil edib.
Büdcə proqnozu ilə nəzərdə
tutulan mədaxil mənbələrindən 736 milyon manat az vəsait
daxilolmasına baxmayaraq, gömrük daxilolmalarının 16
faiz və ya 359 milyon manat çox olması, əlavə həcmdə
dövlət qısamüddətli istiqrazlarının daxili
bazarda satılması və büdcə xərclərinin səmərəliliyinin
artırılması hesabına büdcə təşkilatlarının
təqdim etdikləri məxaric sifarişləri dövlət
büdcəsinin təsdiq olunmuş xərcləri çərçivəsində
tam icra olunub.
Dövlət büdcəsinin kəsiri
təsdiq olunmuş yuxarı həddən 34 milyon manat az olub.
İcmal büdcənin icrasında əldə edilmiş
müsbət dinamika xüsusilə qeyd olunmalıdır. Belə
ki, təsdiq olunmuş icmal büdcənin kəsiri 7,6 milyard
manat və ya ÜDM-in 11,1 faizi səviyyəsində
proqnozlaşdırılırdısa, ilin nəticələrinə
əsasən həmin kəsir ÜDM-in 1,5 faizinədək
daralaraq 1 milyard manat təşkil edib.
2017-ci ildə sosial sahənin prioritet
qaydada maliyyələşdirilməsi məqsədilə 5
milyard 52 milyon manat və ya dövlət büdcəsi xərclərinin
28,7 faizi həcmində vəsait yönəldilib. Bu vəsait
çərçivəsində maliyyələşdirilmiş
bir sıra sosial xərcləri xüsusilə qeyd etmək istərdim.
Ümumtəhsil məktəblərində çalışan
müəllimlərin bilik və bacarıqlarının
diaqnostik qiymətləndirilməsi yolu ilə əmək
haqlarının əhəmiyyətli dərəcədə
artırılması təmin edilir. Bu istiqamətdə
2014-cü ildən başlanılmış işlər
uğurla davam etdirilib və dövlət büdcəsindən
164 milyon manat vəsaitin yönəldilməsi ilə dəstəklənib.
2018-ci il yanvarın 1-i vəziyyətinə 140 min müəllimin
bilik və bacarıqlarının qiymətləndirilməsi
başa çatdırılıb ki, bunun da 41 min nəfərdən
çoxu 2017-ci ilin payına düşür.
Səhiyyə sisteminin idarə
olunmasının təkmilləşdirilməsi və əhaliyə
göstərilən tibbi xidmətlərin keyfiyyətinin daha
da yüksəldilməsi məqsədilə Mingəçevir
şəhərinin və Yevlax rayonunun inzibati ərazilərində
1800-dən çox müayinə, müalicə, diaqnostika, cərrahiyyə
əməliyyatı və digər tibbi xidmətləri
özündə birləşdirən icbari tibbi
sığortanın tətbiqinə başlanılıb və
2017-ci il dövlət büdcəsindən bu məqsədə
36,0 milyon manat vəsait yönəldilib.
Qaçqın və məcburi
köçkünlərin sosial müdafiəsinin gücləndirilməsi,
onların yaşayış şəraitinin
yaxşılaşdırılması üçün 2017-ci
ilin icmal və dövlət büdcələrindən
üst-üstə 326,0 milyon manat, o cümlədən dövlət
büdcəsindən 221,0 milyon manat, Dövlət Neft Fondunun
büdcəsindən 105,0 milyon manat vəsait ayrılıb.
Bu səpkidə Azərbaycan
Respublikasının Birinci vitse-prezidenti Mehriban Əliyevanın
Bakı və Abşeron yarımadasında qəzalı
binalarda məskunlaşmış 4 mindən çox məcburi
köçkün ailələrinin yeni təhlükəsiz mənzillərə
köçürülməsi ilə bağlı nəcib təşəbbüsü
xüsusilə təqdirəlayiqdir. Həmin təşəbbüsə
cavab olaraq ölkəmizin bir sıra özəl şirkətləri
öz vəsaitləri hesabına bir neçə
yaşayış kompleksi inşa edib məcburi
köçkünlərin sərəncamına verilməsi barədə
qərar qəbul ediblər.
2017-ci ildə sosial təminat və əmək
bazarı sahələrində də bir sıra islahatlara
başlanılıb. Belə ki, 2017-ci ilin ortalarından etibarən
əmək pensiyaları haqqında qanunvericiliyə dəyişikliklərin
qüvvəyə minməsi ilə yeni pensiya sisteminə
keçilib, İşsizlikdən Sığorta Fondunun, qeyri-rəsmi
əmək bazarı üzrə komissiyanın
yaradılması, yeni peşə təlimi mərkəzlərinin
açılması və passiv əmək bazarı
proqramlarından aktiv proqramlara keçilməsi istiqamətində
atılan addımlar əhalinin sosial təminatının və
əmək bazarının daha da
yaxşılaşdırılmasına xidmət edir.
Möhtərəm Prezident, xüsusi
diqqətiniz sayəsində ölkəmizin müdafiə
qabiliyyətinin gücləndirilməsi, hərbi
potensialımızın artırılması dövlətimizin
ən ümdə vəzifəsi kimi gündəmdə
qalmaqdadır. Sizin tapşırığınıza əsasən
müdafiə xərclərinə ayrılan vəsaitlərin
həcmi ilbəil artırılmaqla dövlət büdcəsinin
xərclərinin tərkibində böyük xüsusi çəkiyə
malik olur.
Dövlət orqanlarının fəaliyyətində
şəffaflığın artırılması, vətəndaşlara
göstərilən xidmətlərin daha keyfiyyətli və
sürətlə həyata keçirilməsi
üçün müstəsna rola malik olan “ASAN xidmət”in
maliyyə təminatı üçün 2017-ci ildə 45,0
milyon manat vəsait yönəldilib.
2017-ci ilin dövlət büdcəsinin
vəsaiti hesabına investisiya xərclərinə 2 milyard 690
milyon manat vəsait yönəldilməklə, nəzərdə
tutulan bütün layihələrin maliyyələşdirilməsi
təmin edilib. Bu mənbədən elm, təhsil, səhiyyə,
mədəniyyət, idman və digər sosial-mədəni və
məişət təyinatlı obyektlərin tikintisinə və
yenidən qurulmasına 651,0 milyon manat, ölkənin əsas
enerji, su və qaz təchizatı, nəqliyyat, kommunal,
meliorasiya infrastrukturlarının tikintisi və yenidən
qurulması üçün 1 milyard 237 milyon manat vəsait
ayrılıb.
Hesabat dövrü ərzində
dövlət büdcəsinin əsaslı vəsait
qoyuluşu xərclərindən Naxçıvan Muxtar
Respublikasında həyata keçirilən investisiya layihələrinin
maliyyələşdirilməsi üçün 67,0 milyon manat
vəsait sərf edilib. Bu, 2016-cı illə müqayisədə
35,0 milyon manat və ya 2,1 dəfə çoxdur.
Kənd təsərrüfatına
dövlət dəstəyinin daha da artırılması,
pambıqçılığın,
taxılçılığın,
baramaçılığın,
tütünçülüyün və
heyvandarlığın kompleks inkişafının genişləndirilməsi,
ərzaq təhlükəsizliyinin daha da gücləndirilməsi
üçün 2017-ci ilin dövlət və icmal büdcələrindən
üst-üstə 581,0 milyon manat vəsait ayrılıb.
Pambıqçılığa dəstək məqsədilə
xüsusi təyinatlı kənd təsərrüfatı
texnikalarının alınmasına son iki ildə dövlət
büdcəsindən 295,0 milyon manat vəsait ayrılıb,
pambıq istehsalına görə 30,0 milyon manatadək
subsidiya verilib. Kənd təsərrüfatı dövriyyəsinə
əlavə suvarılan torpaq sahələrinin daxil edilməsi,
meliorativ sistemin müasir tələblər səviyyəsinə
uyğun modernləşdirilməsi və mütərəqqi
suvarma üsullarının tətbiqi üçün 2017-ci
ilin dövlət və icmal büdcələrindən
ayrılan vəsait və xaricdən cəlb edilmiş kreditlər
hesabına cəmi 461,0 milyon manat vəsait yönəldilib.
2018-ci ilin dövlət büdcəsi
Qanunu ilə birlikdə 2018-ci ilin yanvar ayının 1-dən
ölkə üzrə ehtiyac meyarının həddi orta
hesabla 12 faiz artırılaraq 130 manat səviyyəsində
müəyyən edilməsi, bununla yanaşı, Azərbaycan
Respublikası Prezidentinin Sərəncamı ilə minimum əməkhaqqının
yuxarı həddinin də eyni səviyyəyə
qaldırılması, habelə həmin Sərəncamla
dövlət büdcəsindən maliyyələşən təşkilatlarda
çalışan işçilərin əməkhaqlarının
artırılması üzrə təkliflərin üç
ay müddətində Nazirlər Kabineti tərəfindən
hazırlanaraq təqdim edilməsi barədə
tapşırığınız Azərbaycan xalqının
sosial və maddi rifahının Sizin, cənab Prezident, daim
gündəliyinizdə yüksək prioritetə malik
olmasının bariz sübutudur.
Çıxışımın
sonunda icazə verin Sizi əmin edim ki, yola
saldığımız 2017-ci ildə əldə olunmuş
iqtisadi nailiyyətlərin, müşahidə olunan müsbət
meyillərin əsasında 2018-ci ildə də Sizin rəhbərliyinizlə
yuxarıda qeyd olunan inkişaf hədəflərinin təmin
olunmasında dövlət maliyyə orqanlarının əməkdaşları,
bugünkü iclasda verəcəyiniz tapşırıqlar da nəzərə
alınmaqla, səylərini əsirgəməyəcəklər.
Diqqətinizə görə təşəkkür
edirəm.
***
Əmək və əhalinin sosial
müdafiəsi naziri Səlim
MÜSLÜMOV çıxış edərək dedi:
-Möhtərəm cənab Prezident.
Hörmətli iclas
iştirakçıları.
2017-ci il müasir Azərbaycan
dövlətinin tarixində bir sıra möhtəşəm
hadisələrlə xüsusi iz qoydu. Azərbaycan Prezidentinin
apardığı balanslaşdırılmış sosial-iqtisadi
siyasətin nə qədər doğru olduğu ötən il
bir daha təsdiqləndi. Çünki Azərbaycan post-neft
dövrünə sürətlə keçməyin,
çevik iqtisadi islahatların şok effektlərsiz
aparılmasının mümkünlüyünü göstərdi,
neft gəlirlərinin ötən illər ərzində
düzgün məbləğlərdə xərcləndiyini və
ehtiyatda lazım olduğu qədər
saxlanıldığını sübut etdi. Həmçinin
iqtisadi şaxələndirməni qısa müddətdə
gerçəkləşdirməyin və dayanıqlı
inkişafa nail olmağın yollarını ortaya qoydu və
bu əsasda stabil əmək bazarının təmin
olunmasının və əhalinin sosial müdafiəsinin
vaxtında aparılan islahatlarla gücləndirilməsinin səmərəli
praktikasını nümayiş etdirdi. Cənab Prezident, Sizin
bu gün bəyan etdiyiniz sosial-iqtisadi göstəricilər
bütün bunların əyani sübutudur.
2017-ci ildə zəruri resurslar səfərbər
olunmaqla makroiqtisadi sabitliyin təmin edilməsi, biznes
mühitinin yaxşılaşdırılması və
sahibkarlığın dəstəklənməsi, qeyri-neft
sektorunun sürətli inkişafı əmək
bazarının stabilləşməsinə, əhalinin sosial təminatının
dəyişkən valyuta bazarlarının mənfi təsirlərindən
səmərəli qorunmasına, yüksək rifahın həlledici
amillərindən olan məşğulluq imkanlarının
genişləndirilməsinə şərait yaratdı.
Bununla yanaşı, Azərbaycan
hökuməti ölkədə əmək qabiliyyətli əhalinin
sürətlə artdığı bir şəraitdə məşğulluğun
çevik idarə edilməsi üzrə qabaqlayıcı tədbirlərin
görülməsini xüsusi diqqətdə saxlayaraq, əmək
bazarında stabilləşdirmə məqsədilə həm
qısamüddətli effekt verən sosial məsuliyyət,
ictimai işlərin təşkili kimi dövlət məşğulluğu
tədbirlərindən, həm işaxtaranlara kömək və
peşə təlimi kimi dəstəkləyici tədbirlərdən,
həm də uzunmüddətli səmərəyə
hesablanmış biznesə dövlət köməyi və
güzəştlərin verilməsi tədbirlərindən tənzimləyici
elementlər kimi istifadə etdi.
Azərbaycan Prezidentinin
tapşırığına uyğun olaraq, ötən il ərzində
sosial məsuliyyətin bölgüsü çərçivəsində
dövlət şirkətləri ilə birgə 15 min
işçi ilə əmək müqaviləsinin müddəti
uzadıldı, 7 min işaxtaranla yeni əmək müqaviləsi
bağlandı, ictimai işlərin təşkili proqramı
üzrə 19 min nəfər yerli icra hakimiyyətləri tərəfindən
təmir və abadlıq işlərinə cəlb edildi.
Ümumilikdə, ötən il dövlət məşğulluğu
tədbirləri hesabına 41 min 400 nəfər işaxtaran
iş yeri ilə təmin olunub. Bundan əlavə, regionlarda kənd
təsərrüfatının müxtəlif sahələrinin
sürətli inkişafı 200 min nəfərdən çox
əmək resursunu istehsal prosesinə cəlb etməyə
imkan verib. İl ərzində məşğulluq orqanları
tərəfindən ümumilikdə 47 min 900 nəfər
işlə təmin edilib, 1160 nəfər haqqı ödənilən
ictimai işlərə, 3560 nəfər peşə
hazırlığı kurslarına, 3120 nəfər müvəqqəti
xarakterli işlərə cəlb olunub, 14 min 820 nəfərə
isə işsizlik müavinəti təyin edilərək
ödənildi.
Möhtərəm cənab Prezident,
Sizin müvafiq tapşırığınıza əsasən
aztəminatlı ailələrin aktiv məşğulluq
proqramlarına cəlb olunmasını nəzərdə tutan
özünüməşğulluq layihəsi çərçivəsində
76 şəhər və rayon üzrə 1172 ailə aktivlərlə
təmin edilərək kiçik ailə təsərrüfatları
yaradılıb. Eyni zamanda, bu təsərrüfatlar barədə
məlumatların “ABAD” mərkəzlərinə
ötürülməsi barədə razılığa gəlinib
ki, bu da, fikrimizcə, onların məhsullarının
satışında ciddi rol oynayacaq. Hazırda həmin ailə
təsərrüfatlarının mütəmadi monitorinqi
aparılmaqdadır.
Müvafiq normativ hüquqi baza
yaradılmaqla yeni fəaliyyətə başlayan işsizlikdən
sığorta sistemi özünüməşğulluq
proqramlarında vətəndaşların iştirakı
imkanlarını cari ildə 6 dəfəyə yaxın
artıracaq. Bu tədbirlər üçün
İşsizlikdən Sığorta Fondunun büdcəsində
35,8 milyon manat vəsait nəzərdə tutulub.
Əmək bazarına 111 min nəfər
gənc işçi qüvvəsinin daxil olduğu 2017-ci ildə
də bu bazarın stabilliyi qorunub saxlanılıb. Əmək
müqaviləsi bildirişi üzrə elektron informasiya
sistemində qeydiyyata alınmış əmək müqavilələrinin
sayı ötən il 44 min 700 ədəd artıb. Bu
artımın təmin olunmasında, möhtərəm cənab
Prezident, Sizin müvafiq Sərəncamınızla yaradılmış
Əmək Münasibətlərinin Tənzimlənməsi və
Koordinasiyası Komissiyasının fəaliyyəti də
böyük rol oynayıb. Əmək bazarında stabilləşmənin
mühüm göstəricilərindən biri də iş
üçün məşğulluq mərkəzlərinə
edilən müraciətlərin sayının
azalmasıdır. Belə ki, 2016-cı ildə bu məqsədlə
məşğulluq orqanlarına 204 min müraciət
olunmuşdusa, 2017-ci ildə bu göstərici 1,7 dəfə
azalaraq 118 minə enib.
Əmək bazarındakı müsbət
meyillər məcburi dövlət sosial sığorta
haqlarının artmasına imkan yaradıb. Qeyri-büdcə
sektorundan daxil olan sosial sığorta haqlarının məbləği
2016-cı illə müqayisədə 10,8 faiz və ya 130
milyon manat artaraq 1 milyard 338 milyon manat olub və büdcə
proqnozu 103 faiz icra edilib.
Daxilolmaların səviyyəsi 3,4
milyard manatlıq pensiya və müavinət xərclərini
vaxtında maliyyələşdirməyə imkan verib.
Ötən il aparılmış
köklü islahatlar nəticəsində pensiya sistemi
qeyri-sığorta elementlərindən əsasən təmizlənib,
sığorta-pensiya sisteminin öhdəlikləri ilə
dövlət büdcəsinin öhdəlikləri bir-birindən
tamamilə ayrılıb, fərdi uçot sistemində
“açıq hesab” prinsipi tətbiq olunub və işləyən
pensiyaçılara hər 72 aydan bir fərdi hesablarında
yığılmış vəsaitlərdən istifadə edərək
pensiyalarını artırmaq imkanı verilib. Altı ay ərzində
17 min 430 nəfər işləyən pensiyaçı bu
hüquqdan istifadə edib və onların aylıq
pensiyasının artımı orta hesabla 146 manat olub ki, bu da hər
ay onlara 2,5 milyon manat əlavə vəsaitin ödənilməsi
deməkdir.
Məşğulluq imkanlarının
genişlənməsi, xüsusilə də regionlarda əhalinin
kənd təsərrüfatı işlərinə geniş cəlb
olunaraq gəlir əldə etmək imkanlarının güclənməsi
ünvanlı sosial yardım proqramına müraciətlərin
sayını azaldıb. 2017-ci ilin əvvəlində 159,5 min
ailə ünvanlı sosial yardım alırdısa, ilin sonuna
belə ailələrin sayı iki dəfə azalaraq 80 min, il ərzində
orta aylıq sayı 116 min olub, müraciətlərin sayı
isə ilin əvvəlinə nisbətən dörd dəfə
azalıb. İl ərzində bu məqsədlərə 215
milyon manat xərclənib.
2017-ci ildə 483 min nəfərə
aylıq və birdəfəlik sosial müavinət, 60 min nəfərə
isə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin təqaüdləri
ödənilib. Bu məqsədlərə sərf edilmiş
371 milyon manat 2016-cı ilin göstəricisindən 9,3 faiz
çoxdur.
İl ərzində Azərbaycan
Respublikasının ərazi bütövlüyünün,
müstəqilliyinin və konstitusiya quruluşunun müdafiəsi
ilə əlaqədar əlil olmuş şəxslərdən
və şəhid ailələrindən 315 nəfər mənzil
və fərdi evlə təmin olunub ki, bu da son beş ilin ən
yüksək göstəricisidir. Eyni zamanda, əlilliyi olan
şəxslərə 33 min ədəd protez-ortopedik məmulat
və reabilitasiya vasitəsi, tibbi göstərişi olan əlillərə
1193 ədəd əlil arabası verilib, 39,8 min nəfərə
bərpa xidməti göstərilib.
Ötən il sosial xidmət
sferasında da bir sıra uğurlar əldə edilib.
Ehtiyacı olan insanlar üçün müasir tələblərə
uyğun sosial sığınacaqlar fəaliyyətə
başlayıb, penitensiar müəssisələrdə cəza
çəkməkdən azad olunmuş şəxslər
üçün sosial reabilitasiya mərkəzi
yaradılıb, 1080 nəfərə tam dövlət təminatında
olmaqla sosial müəssisələrdə, 11 min nəfərə
isə evlərində sosial xidmət göstərilib, 7 min 700
nəfər əlilliyi olan şəxs sanatoriya-kurort müalicəsinə
və istirahət mərkəzlərinə göndərilib,
29 qeyri-hökumət təşkilatı ilə birlikdə icra
edilən 61 layihə üzrə 4100 nəfər çətin
həyat şəraitində olan uşaq sosial müdafiə tədbirlərinə
cəlb olunub.
Azərbaycan Respublikasının Birinci
vitse-prezidenti xanım Mehriban Əliyevanın təşəbbüsü
ilə yaradılmış dövlət uşaq müəssisələrinin
valideyn himayəsindən məhrum olmuş məzunları
üçün “Məzun evi” sosial müəssisəsinə
bu kateqoriyadan olan 209 nəfər yerləşdirilib və onlar
üçün həmin müəssisədə xalça və
tikiş sexləri yaradılaraq iş yerləri
açılıb.
Möhtərəm cənab Prezident,
ölkəmizdə əmək və sosial müdafiə sahəsində
aparılan islahatlar, tətbiq edilən
avtomatlaşdırılmış sistemlər mötəbər
beynəlxalq qurumlar və digər ölkələrin adekvat
strukturları tərəfindən yüksək dəyərləndirilir
və böyük maraqla izlənilir.
Dünya İqtisadi Forumunun “2017-2018
Qlobal Rəqabətlilik Hesabatı”nda əmək
bazarının səmərəliliyi göstəricisi üzrə
ölkəmiz 9 pillə irəliləyərək 17-ci yeri
tutub və MDB-nin bütün dövlətlərindən
öndə qərarlaşıb. 2017-ci ildə Azərbaycan 25
il əvvəl qoşulduğu Beynəlxalq Əmək Təşkilatının
Rəhbər Orqanına ilk dəfə üzv seçilib. Bu,
Azərbaycanda əmək və sosial müdafiə sahəsində
reallaşdırılan islahatların yüksək qiymətləndirilməsinin,
ölkəmizə olan böyük inam və etimadın daha
bir göstəricisidir.
Bundan əlavə, Beynəlxalq
Telekommunikasiya İttifaqının “İnformasiya Cəmiyyəti
üzrə Ümumdünya Sammiti-2017 Mükafatları”
müsabiqəsində nazirliyin Əmək Müqaviləsi
Bildirişi üzrə Elektron İnformasiya Sistemi “Çempion
layihə” statusu alıb ki, bu da 193 ölkəni, 700-ə
yaxın texnoloji şirkəti əhatə edən İttifaq tərəfindən
İKT-nin tətbiqi üzrə Azərbaycana verilən ilk
mükafatdır.
Beynəlxalq Valyuta Fondunun
işçi heyətinin ötən ilin sonunda Azərbaycana səfərinin
yekunlarına dair Fondun veb-saytında yayılmış bəyanatında
missiyanın hökumətin struktur islahatlarının
icrasında əldə etdiyi nailiyyətləri təqdir
etdiyi, sosial təminat və əmək bazarı sahələrində
nəzərəçarpan nailiyyətlərin əldə
olunduğu, bunlara İşsizlikdən Sığorta Fondunun
yaradılmasının, pensiya islahatının və passiv əmək
bazarı proqramlarından aktiv proqramlara keçidin aid
olduğu vurğulanıb. Bütün bunlar ölkəmizdə
əmək bazarının idarə olunması və sosial
müdafiə sahəsində Azərbaycan Prezidentinin
apardığı siyasətin alternativsiz olduğunu bir daha təsdiqləyir.
Müasir texnologiyaların geniş tətbiqi
ilə sosial sferada modernləşməni, vətəndaşların
əmək və sosial müdafiə sahəsində sürətli,
rahat və şəffaf xidmətlərə geniş
çıxışını təmin etmək məqsədilə
nazirliyin böyük sosial tələbə malik 30-dək
elektron xidmətinə il ərzində “Elektron hökumət”
portalı vasitəsilə 9 milyon 341 min dəfə müraciət
olunub ki, bu da ölkə üzrə həmin portal vasitəsilə
bütün elektron xidmətlərdən istifadənin 40
faizini təşkil edir. Elektron xidmətlər vətəndaş-məmur
təmaslarını minimuma endirib şəffaflığı
təmin etməklə yanaşı, həm də resurslara qənaətə
imkan yaradır. Belə ki, əlilliyin qiymətləndirilməsinin
elektron əsaslara keçirilməsi nəticəsində
2017-ci ildə cəmi 28 min nəfərə elektron qaydada ilkin
əlillik təyin olunub ki, bu da 2016-cı ilin göstəricisindən
12 min 860 nəfər və ya 31,5 faiz azdır.
Açıq hökumətin təşviqinə
dair Milli Fəaliyyət Planına uyğun olaraq ötən il
sistem xarakterli islahat tədbirləri barədə ictimaiyyət
mütəmadi olaraq məlumatlandırılıb, il ərzində
nazirliyə daxil olmuş vətəndaş müraciətləri
və “Çağrı mərkəzi” vasitəsilə qəbul
edilmiş 151 min müraciət cavablandırılaraq əhali
ilə sıx təmas təmin olunub.
Bütün qeyd olunanlarla
yanaşı, cari ildə qarşıda duran vəzifələrin
spektri də çox genişdir. Aktiv məşğulluq tədbirlərinin
genişləndirilməsi və işsizliyin minimum səviyyədə
saxlanılması, qeyri-formal məşğulluqdan leqal məşğulluğa
keçidi dəstəkləməklə işləyənlərin
müvafiq sığorta sistemləri ilə daha çox əhatə
olunması, ailə gəlirlərinin formalaşmasında əməkhaqqının
payının artırılması, əmək
bazarının tələblərinə uyğun çevik
peşə təhsili üçün peşə-tədris mərkəzləri
şəbəkəsinin genişləndirilməsi, məşğulluq
xidmətləri göstərilməsinin və işsizlikdən
sığorta ödənişlərinin təyin olunması və
ödənilməsinin avtomatlaşdırılması, sosial
xidmət sferasının səmərəliliyinin daha da
yüksəldilməsi, əlilliyi olan şəxslərin
hüquqlarının reallaşdırılması
üçün onlara müvafiq imkanların yaradılması
məqsədilə hüquqi bazanın
formalaşdırılması və praktiki tədbirlərin
görülməsi həmin vəzifələr
sırasındadır.
Möhtərəm cənab Prezident,
Sizi əmin edirəm ki, Əmək və Əhalinin Sosial
Müdafiəsi Nazirliyinin kollektivi bütün bacarıq və
imkanlarını səfərbər edərək əhalinin
sosial müdafiəsinin gücləndirilməsi və məşğulluğunun
təmin edilməsi sahəsində verdiyiniz
tapşırıqların icrasını vaxtında və tam
təmin edəcək.
Diqqətinizə görə təşəkkür
edirəm.
***
“Azərkosmos” Açıq Səhmdar
Cəmiyyətinin sədri Rəşad
NƏBİYEV çıxış edərək dedi:
-Möhtərəm cənab Prezident.
Hörmətli iclas
iştirakçıları.
Zati-aliləri, Sizin rəhbərliyiniz
ilə həyata keçirilən və müasir Azərbaycan
tarixinin önəmli layihələrindən biri olan
“Azerspace-1” peykinin 2013-cü ildə orbitə
çıxarılması ilə, qeyd etdiyiniz kimi, ölkəmiz
azsaylı dövlətlərin təmsil olunduğu “kosmik
klub”a üzv oldu. Bu məqamda xatırlatmaq istərdim ki, Azərbaycanda
bir çox digər sahələrdə olduğu kimi, kosmik sənayenin
əsasları da ümummilli lider Heydər Əliyevin adı
ilə bağlıdır. 1974-cü ildə Azərbaycan Elmlər
Akademiyasının nəzdində “Kosmik cihazqayırma
konstruktor bürosu” yaradıldı və kosmik tədqiqatların
aparılmasına başlanıldı.
Əfsuslar olsun ki, ötən əsrin
90-cı illərinin əvvəllərində Azərbaycanda cərəyan
edən siyasi proseslərin destruktiv təsirləri kosmik sənayedən
də yan keçmədi, bu sahədə
ixtisaslaşmış kadrların ölkədən
axınına, əldə olunmuş bilik və təcrübənin
itirilməsinə səbəb oldu.
Zati-aliləri, 2009-cu ildə təsdiq
etdiyiniz “Azərbaycan Respublikasında kosmik sənayenin
yaradılması və inkişafı üzrə Dövlət
Proqramı” ilə Azərbaycanda müasir kosmik layihələrin
həyata keçirilməsinə start verildi. Bu da öz
növbəsində, xarici dövlətlərin peyklərindən
asılılığı aradan qaldırdı və
“Azerspace-1” ölkəmizin informasiya təhlükəsizliyinin
vacib komponentinə çevrildi.
“Azerspace-1” peyki ilə yanaşı,
“Azersky” da suverenliyimizin qorunması və Azərbaycan həqiqətlərinin
dünya ictimaiyyətinə çatdırılması
üçün geniş imkanlara malikdir. 2015-ci ildən etibarən
“Azersky” peyki ölkənin müdafiə və təhlükəsizliyi
üçün davamlı istifadə edilir, həmçinin
işğal olunmuş ərazilərimizdə törədilmiş
yanğınların mütəmadi olaraq monitorinqi və dəymiş
ziyanın qiymətləndirilməsi aparılır. Bundan
başqa, ötən il Kəlbəcər və Zəngilan
rayonları ərazisində yerləşən filiz
yataqlarının kosmik monitorinqi həyata keçirilib və
hasilat sahələrində baş vermiş genişlənmələr
aşkar edilib.
Cənab Prezident, bütün bunlarla
yanaşı, peyk proqramlarının biznes layihəsi kimi
özünü doğrultması istiqamətində verdiyiniz
tapşırıqların icrası da davamlı şəkildə
həyata keçirilir. Dünyanın 25-dən çox ölkəsində
sabit müştəri bazasına malik olan “Azerspace-1” peyki
üzərindən Azərbaycan, türk, rus, ingilis və digər
dillərdə, yerli və beynəlxalq səviyyəli,
ümumilikdə, 100-ə yaxın televiziya və radio
kanalı yayımlanır. Bu gün Reuters, MTV, National Geographic
kimi media nəhəngləri peyk xidmətləri üzrə
biznes-tərəfdaş olaraq bizi seçir.
Rəqib peyk operatorlarından fərqli
olaraq, “Azerspace-1” üzərindən yayımlanan kanalların
məzmun seçiminə xüsusi həssaslıqla, etik və
milli mənəvi dəyərlər prizmasından
yanaşırıq. Bu, bizim tam kommersiya istiqamətində
çalışmağımıza məhdudiyyətlər
yaradır. Lakin biz bu itkiləri ölkəmizdə digər
sahələrin inkişafı hesabına kompensasiya etməyə
çalışırıq. Belə ki, Sizin idman sahəsində
yürütdüyünüz uğurlu siyasətin nəticəsi
olaraq, ölkəmizdə keçirilən mötəbər
idman tədbirlərinin müsbət təsirlərindən
faydalanan sahələrdən biri də peyk yayımı sahəsidir.
2015-ci ildə vətənimizdə
keçirilən ilk Avropa Oyunları, həmçinin ötən
ilin ən önəmli idman hadisələrindən biri olan IV
İslam Həmrəyliyi Oyunları, Formula-1
yarışları “Azerspace-1” peyki üzərindən
yayımlandı. Bu da “Azərkosmos”un “İSB” və “Tata
Communications” kimi nüfuzlu yayım şirkətlərinin daimi
subpodratçılar siyahısına daxil edilməsinə və
nəticədə peykimizin orbital mövqeyinin tanınmasına
səbəb oldu.
“Azərkosmos” qlobal peyk xidmətləri
bazarının fonunda kiçik, regional peyk operatorudur. Lakin
peyk xidmətləri bazarında fəaliyyət göstərdiyimiz
dörd il ərzində biz bu əlverişsiz mövqeyi
üstünlüyə çevirməyə
çalışmışıq. Fəaliyyətimizi Strateji
İnkişaf Planı əsasında qurur, korporativ idarəetmənin
ən son yeniliklərini tətbiq edirik. Bütün
bunların nəticəsi olaraq, “Azərkosmos” kommersiya fəaliyyətinə
başladığı dövrdən ötən qısa
müddət ərzində peyklərin istismarından 90 milyon
ABŞ dolları həcmində gəlir əldə edib. Əldə
olunan gəlirlər peyklərin maliyyələşdirilməsi
üçün alınmış kreditlərin ödənilməsinə
yönəldilir.
Cənab Prezident, Azərbaycanın
peyk şəbəkəsi ölkəmizin suverenliyinə xidmət
etmək və biznes layihəsi olmaqla yanaşı, həm də
sosial-iqtisadi inkişafa dəstək verir. Göstəriş
verdiyiniz istiqamətlərdə, yəni kənd təsərrüfatında
məhsuldarlığın dəqiq müəyyən edilməsi,
eləcə də torpaqlardan istifadənin və əkin sahələrinin
uçotu ilə bağlı konkret layihələr həyata
keçirilib. Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi ilə
ötən il pilot layihəsi olaraq, respublikanın dörd
rayonunda 5 növ kənd təsərrüfatı məhsulunun
məhsuldarlığı proqnozlaşdırılıb,
subsidiyalara nəzarət məqsədilə bitki
örtüyünün dəqiq xəritəsi
hazırlanıb. Bu il isə layihənin bütün ölkə
miqyasında həyata keçirilməsi nəzərdə
tutulur. Eyni zamanda, ötən il ərzində respublika üzrə
bütün istixanaların peyk təsvirləri vasitəsilə
monitorinqi də aparılıb, istixana altında olan torpaq sahələrinin
dəqiq sahəsi müəyyən edilib və elektron xəritəsi
hazırlanıb. Əmlak Məsələləri Dövlət
Komitəsi ilə birgə Şəki rayonunda pilot layihə
olaraq, kənd təsərrüfatı təyinatlı
torpaqların istifadəsinin kosmik monitorinqi aparılıb və
bu il analoji layihənin daha bir neçə rayonda icrası nəzərdə
tutulur. Həmçinin ötən “Bakutel” sərgisində
verdiyiniz tapşırıqların da icrasına – yəni,
pivot suvarma sisteminin tətbiq edildiyi əkin sahələrinin və
respublika üzrə meşələrin monitorinqinə
başlanılıb.
Cənab Prezident, icazənizlə
bütün bu nailiyyətləri şərtləndirən və
son dövrlərdə bizim layihələrimizi kosmik peyk
bazarına daxil olan ölkələrin proqramlarından daha
uğurlu edən amilləri diqqətinizə çatdırmaq
istərdim. Sizin “Azərbaycan heç vaxt bu qədər
güclü olmayıb” fikrinizi müxtəlif sahələrdə
çalışan Azərbaycan şirkətləri öz
gündəlik fəaliyyətlərində hiss edirlər. Bu
güc və beynəlxalq nüfuz bizə imkan verir ki, ən
qabaqcıl kosmik texnologiyaların, bilik və
bacarıqların ölkəmizə transferini həyata
keçirək. Belə ki, ilk milli peykimiz Amerika şirkəti
tərəfindən istehsal olunub, fransız şirkəti tərəfindən
orbitə çıxarılıb. “Azersky” isə fransız
şirkəti tərəfindən istehsal olunaraq Hindistan
şirkəti tərəfindən orbitə
çıxarılıb. Peyk layihələrinin maliyyələşdirilməsi
həmin ölkələrin maliyyə qurumları ilə
yanaşı, o cümlədən Yaponiya bankları tərəfindən
həyata keçirilib.
Digər tərəfdən, fəaliyyətə
başladığımız 2011-ci il “Azərbaycan gənclərinin
xarici ölkələrdə təhsili üzrə Dövlət
Proqramı”nın ilk məzunlarının əmək
bazarına daxil olduğu ilə təsadüf etdi. Proqram
çərçivəsində texniki ixtisaslara üstünlüyün
verilməsi “Azərkosmos”un azərbaycanlı gənclərdən
ibarət texniki heyətinin formalaşması zamanı
seçim imkanlarımızı əhəmiyyətli dərəcədə
genişləndirdi. Bu gün peyklərimiz tam şəkildə
yerli mütəxəssislər tərəfindən idarə
olunur. Müşahidələrimizə əsasən, ötən
əsrin 80-90-cı illərində doğulan, bu gün ölkəmizin
əmək bazarının əhəmiyyətli hissəsini –
40 faizini təşkil edən və “minilliyin gəncliyi”
adlandırılan bu yaş qrupunun öz spesifik xüsusiyyətləri
var. Bu gəncliyi qeyri-maddi motivatorlar maddi rifahdan daha çox
düşündürür. Onlar gördükləri işin
ali məqsədə xidmət etməsini istəyir və
üzərilərinə məsuliyyət götürərək
sərbəst çalışmağa üstünlük
verirlər. “Azerspace” və “Azersky” kimi layihələrin həyata
keçirilməsi bu gənclərə müsbət mənada
özlərini tapmaq, potensiallarını reallaşdırmaq
imkanı verir, vətənimizdən “beyin axınının”
qarşısını alır və ən əsası,
ölkə olaraq bizi dördüncü sənaye inqilabına
hazırlayır. Bu sənaye inqilabının əsas
aparıcı qüvvəsini insan potensialı, xüsusilə
də onun intellekti təşkil edir. İnanırıq ki, bu
gün “Azərkosmos” da daxil olmaqla, Sizin fərman və sərəncamlarınızla
yaradılmış texnoloji şirkətlərdə
çalışan potensiallı gənclərimizin bir qrupu
yaxın gələcəkdə öz startap layihələri
ilə yeni iş yerləri yaradan innovativ sahibkarlara çevriləcək.
Məruzə edim ki,
inkişafımızın növbəti mərhələsi
olaraq “Azərkosmos”da Tədqiqat və İnkişaf Mərkəzi
yaradılıb. Hazırda bu Mərkəzdə peyklərin
idarə edilməsi sahəsində müxtəlif proqram təminatlarının
hazırlanması, neyron şəbəkələr əsasında
qurulmuş sistemlər vasitəsilə peyk təsvirlərində
obyektlərin və dəyişikliklərin avtomatik
tanınması, süni intellekt həlləri və digər
sahələr üzrə tədqiqatlar aparılır.
Zati-aliləri, Korporativ Sosial Məsuliyyət
çərçivəsində “Azərkosmos” Milli Aviasiya
Akademiyası ilə nano peyklərin hazırlanması sahəsində
tərəfdaşlıq edir. 2016-cı və 2017-ci illərdə
Akademiyanın tələbələrinin hər il NASA tərəfindən
keçirilən beynəlxalq “CanSat” tələbə peyki
müsabiqəsində iştirakına tərəfimizdən dəstək
verilib, tələbələrimizin hazırladığı
model peyklər uğurla səmaya buraxılıb. Bu ildən
isə Təhsil Nazirliyi ilə birlikdə universitetlərarası
analoji müsabiqənin keçirilməsinə start verilib.
Cənab Prezident, icazənizlə bir
qədər də gələcək inkişaf
planlarımız barədə məruzə etmək istərdim.
Biznesin davamlılığını təmin edəcək
“Azerspace-2”nin orbitə çıxarılması məqsədilə
peykin və daşıyıcı raketin hazırlanması
üzrə işlər qrafikə uyğun davam etdirilir. Peykin
aprel ayında orbitə çıxarılması nəzərdə
tutulur. “Azerspace-2” hazırkı əhatə zonamızı
genişləndirməklə yanaşı, “Azerspace-1”in orbitdəki
ehtiyatı olacaq, bu da bizə müştərilərə daha
etibarlı xidmət göstərmək imkanı verəcək.
Qeyd edim ki, “Azerspace-2” peyki orbitə buraxılmamış onun
tutumlarının 46 faizi artıq “İntelsat” şirkətinə
satılıb.
“Azersky” peyki üzrə isə əldə
etdiyimiz gəlirlərin 98 faizi xarici bazarlarda formalaşır.
Bu baxımdan peykin imkanlarının ölkəmizdə daha
geniş tətbiq olunması məqsədilə İqtisadiyyat
Nazirliyi ilə birlikdə “Azərbaycan Respublikasında
2018-2022-ci illərdə Yerin peyk vasitəsilə məsafədən
müşahidəsi xidmətlərinin inkişafına dair
Dövlət Proqramı”nın layihəsi hazırlanıb.
Dövlət qurumlarında bu xidmətlərdən faydalanmaq
üçün müasir maddi-texniki təminat səviyyəsinin
və sahə üzrə ixtisaslı kadrların kifayət etməməsi
həmin proqramın hazırlanmasını zəruri edib. Hesab
edirik ki, Dövlət Proqramının qəbul olunması
növbəti beş ildə məsafədən müşahidə
xidmətlərinin inkişafına təkan verər,
müşahidə xidmətləri vasitəsilə dövlət
idarəetməsinin effektivliyini artırar və bu sahə
üzrə elmi-tədqiqat və ixrac potensialını
yüksəltmiş olar.
Möhtərəm cənab Prezident,
kosmik sahəyə göstərdiyiniz xüsusi diqqətə
görə “Azərkosmos” ASC-nin kollektivi adından Sizə dərin
təşəkkürümü bildirir və əmin edirəm
ki, tərəfinizdən qarşımıza qoyulmuş hədəfləri
tam məsuliyyəti ilə dərk edir və bu hədəflər
üzrə fəaliyyətimizi əzmlə davam etdiririk.
Diqqətinizə görə təşəkkür
edirəm.
***
Daha sonra Prezident İlham Əliyev
iclasda yekun nitqi söylədi.
Azərbaycan.-
2018.- 11 yanvar.- S. 1, 2, 3.