Fədakarlıq mücəssəməsi

Azərbaycanın ilk maarifçi qadınları

O, bu dünyada 82 illik bir ömür yaşadı. Həmidə xanımın 1873-cü il yanvarın 19-da Şuşa qəzasının (indiki Ağcabədi rayonunun) Kəhrizli kəndindən başlayan həyat yolu 1955-ci ilin 6 fevralında Bakıda sona çatdı.

Boş qalmış ana yeri

Qədim Azərbaycan torpağı Qarabağın əsilzadə qızı, Pənahəli xan nəslinin nümayəndəsi idi. Əhməd bəy Cavanşir kimi böyük maarifçi ziyalının ocağında dünyaya göz açmışdı. Firudin bəy Köçərlinin yazdıqlarından da “doğruluq sevən, cürətli, ziyadə fərasətli və istedadlı” bir şəxs kimi tanıdığımız Əhməd bəy təhsilini Sankt-Peterburqdakı Pavlov kadet korpusunda aldıqdan sonra ordu sıralarında xidmət etmişdi. Təqaüdə çıxan Əhməd bəy Kəhrizliyə qayıtdı, ömrünün qalan hissəsini ata-baba mülkündə keçirdi. Yaşadığı kəndə mədəniyyət, maarifçilik ideyaları ilə gəldiyinə görə onu “Urus Əhməd” adlandırırdılar. Şeir yazır, folklor toplusunun tərtibatı, Lermantovun, Puşkinin, Jukovskinin əsərlərinin Azərbaycan dilinə tərcüməsi ilə məşğul olurdu. “1747-1805-ci illərdə Qarabağ xanlığının siyasi vəziyyətinə dair” əsəri o dövrə dair dəyərli tarixi mənbələrdən biri hesab edilir.

Meliorasiyaya aid çoxlu elmi kitablar oxuyan Əhməd bəy Cavanşir öyrəndiyi mədəni üsulları öz təsərrüfatında həyata keçirməyə səy göstərirdi. Onun təsərrüfatında gözəl nəticələr əldə etməsi ətrafdakı bəylərdə həsəd hissi yaradırdı. Əhməd bəyə mane olmaq istəyənlər arasında həyat yoldaşının qohumları da var idi. Münasibətləri elə həddə çatdı ki, Əhməd bəy arvadını qohumunun yas mərasiminə buraxmaq istəmədi. Ona xəbərdarlıq etdi: “Getsən, birdəfəlik gedəcəksən”. Tündxasiyyətli, sərt, sözündə dönməz Əhməd bəy ondan icazəsiz gedən arvadını bağışlamadı. Qadın xiffətdən dünyasını dəyişdi. Həmidə xanım ağlı kəsəndən sonra anasının faciəsinə görə bir dəfə də olsun atasını ittiham etmədi. Ancaq ürəyində bir ana yeri boş qaldı...

Atasının tək ümidi

Həmidə xanım qarşıda onu gözləyən ağır itkilərdən xəbərsiz böyüyür, atasından dərs alır, rus dilini mükəmməl öyrənirdi. Yeganə qardaşı Məmməd Peterburqda təhsil alıb geri dönmüşdü. Ancaq atasının Kəhrizlidəki işlərini davam etdirmək arzusunu gözündə qoyaraq tezliklə inqilab ab-havalı Peterburqa qayıtmaq niyyətində idi. Hövsələdən çıxan Əhməd bəy oğlu ilə acıqlı davrandı. Atasının sözlərindən təsirlənən Məmməd bəy atına minərək dəmir yoluna tərəf sürdü. Çox keçmədi ki, onun atı ilə birlikdə özünü qatarın altına atması xəbəri gəldi...

Qardaşının faciəli ölümündən sonra atası bütün ümidini xasiyyətindəki ciddiliyə, sərtliyə görə ona bənzəyən tək qızına - Həmidə xanıma bağladı.

On beş yaşına çatanda qapılarını zadəgan nəslindən olan, yaraşıqlı, yaxşı təhsil almış İbrahim bəy Davatdarovun elçiləri döydü. Onunla ailə qurdu. 1890-cı ildə qızı Mina, on il sonra oğlu Müzəffər dünyaya gəldi. 1892-ci ildə Qars şəhərində yerləşən 155-ci Quba alayına təyinat alan polkovnik Davatdarov ailəsi ilə birlikdə həmin şəhərə köçdü. 1902-ci ildə orada dünyasını dəyişdi. Onun vəfatından sonra Qarsa gedən atası Həmidə xanımı və uşaqlarını götürüb Kəhrizliyə qayıtdı.

Həmidə xanım tibb təhsili almaq istəyirdi. Atası ona dedi: “Ölümümə az qalıb. Məni basdırdıqdan sonra gedərsən”. Bir il sonra Əhməd bəy vəfat etdi. Son nəfəsində qızına onun işlərini davam etdirməyi vəsiyyət etdi. Bundan sonra Həmidə xanım Kəhrizlidə qalmaq qərarını verdi.

Tiflisə də 1905-ci ildə atasının vəsiyyətini yerinə yetirmək üçün getdi. Əhməd bəy Cavanşirin son arzularından biri uşaqlara məxsus mənzum hekayə və tərcümələrindən ibarət toplusunu nəşr etdirmək idi. Həmidə xanım Cəlil Məmmədquluzadə ilə o zaman tanış oldu. Həmin dövrdə o, Kəhrizlidəki ata mülkünü bacarıqla idarə etməklə bərabər, Tiflisdə müsəlman qadınlarının xeyriyyə cəmiyyətinin təşkilində fəal iştirak edirdi. Həmidə xanım Qafqaz Müsəlman Qadınları Xeyriyyə Cəmiyyətinin (1906-1917) yaradıcılarından biri idi.

Qızı Minadan Tiflisdə oxuduğu məktəbdə bütün millətlərdən olan qızların ana dilindən dərs keçdikləri halda, müsəlman qızlarının ana dili müəllimlərinin olmadığını eşidən Həmidə xanım direktorun yanına getdi. Direktorun cavabı belə oldu: “Bu dili tədris etməyə nə müəllim, nə də o, müəllimə veriləcək pul var”. Həmidə xanım Şeyxülislamla görüşdü. Ona məsələni izah etdi və kömək istədi. Şeyx qızlara dərs demək üçün hələlik yaşlı müəllim tapa bilmədiklərini söylədi. Söz verdi ki, müəllim tapılana qədər qızlara özü dərs deyəcək və sözünə əməl etdi. Şeyxdən sonra məktəbin direktoru ilə gəldikləri razılığa əsasən, dərs deyən ana dili müəlliminin məvacibini Həmidə xanım verdi.

1906-ci ildə Mirzə Cəlil ona evlilik təklifi etdi. Bir il sonra ailə qurdular. 1908-ci ildə oğulları Midhət bəy, 1911-ci ildə isə Ənvər bəy dünyaya gəldi.

Millətinin pərvanəsi

İyirmi beş il sürən evlilikləri müddətində Həmidə xanım çox maneələrə cəsarətlə sinə gərdi. Bu illərdə Mirzə Cəlilin ən çətin günlərində, zərbələrlə, ittihamlarla, nadanlarla qarşılaşdığı vaxtlarda mənəvi dayağı Həmidə xanım oldu. Həmidə Cavanşir-Məmmədquluzadə Mirzə Cəlil kimi dövrünün sayılıb-seçilən qələm, söz adamının fədakar ömür-gün yoldaşı, ən yaxın maarifçi silahdaşı, ziyalı dostu, həmdəmi, “Molla Nəsrəddin” jurnalının xeyirxah himayədarı idi.

Həmidə xanımın üzərinə götürdüyü vəzifələr hər zaman böyük oldu. O, millətinin pərvanəsi kimi, özünü oda-közə vururdu. Keçən əsrin əvvəllərində Qarabağda dəhşətli aclıq, kütləvi epidemiya tüğyan edəndə o, yüzlərlə insanı aclığın, ölümün pəncəsindən xilas etdi. Həmidə xanım öz faytonu ilə hər evə darı, un və digər ərzaqlar paylayırdı. Əhaliyə tauna, qızılcaya qarşı peyvəndlər vurdururdu. O, hər kəsə öz doğması kimi baxır, onların dərdinə yanır, qayğılarını çəkir, dolanışıqları, sağlamlıqları, savadlanmaları ilə bağlı bütün problemlərinin həllinə çalışırdı. Bu yolda ürək açıqlığı ilə öz sərvətini xərcləyirdi. 1912-ci ildən Kəhrizlidə öz vəsaiti hesabına məktəb açdı və orada dərs dedi. Həmidə xanım yalnız Kəhrizli kəndindən deyil, bütün Qarabağdan kömək üçün yanına gələnlərə yardım edirdi. Hələ gənc yaşlarından qadınların əsarət içərisində yaşamalarının, çadraya bürünmələrinin əleyhinə çıxmışdı. Onların təhsil almaları, ictimai həyatda fəal rol oynamaları üçün mübarizə aparırdı.

O, dövrünün yardıma ehtiyacı olan ziyalıların problemlərinin həlli üçün əlindən gələni əsirgəmədi. Ağır xəstəliyə düçar olmuş görkəmli şair Mirzə Ələkbər Sabir də Həmidə xanımın məsləhəti ilə Mirzə Cəlil tərəfindən Tiflisə müalicə üçün dəvət aldı. Abbas Səhhətə yazdığı məktubunda şair bu barədə yazırdı: “Mirzə Cəlil və Həmidə xanım cənablarından çox razıyam. Bilmirsən mənə nə qədər ehtiram edirlər! Bu neçə müddətdə təmam məxaricimi və zəhəmatımı mütəhəmmil olmuşlar. Mənim mehmanxana, ya xəstəxanada yatmağıma razı olmadılar, öz evlərində mənzil vermişlər. Xülasə, bilmirəm nə dil ilə təşəkkür edim”.

“Məlumat” qəzetinin 1911-ci il 7 avqust tarixli sayında böyük şairin müalicəsinə laqeydliklə yanaşanlardan narazılığını ifadə edən Üzeyir Hacıbəyli Həmidə xanımın xeyirxahlığını, qayğısını nümunə göstərirdi: “Qoy ədəbiyyat tarixində yazılsın ki, Sabir kimi şairi diriliyində təqdir edən kişi olmadısa da, bir nəfər arvad oldu ki, şairin səhhəti və onun müalicəsi üçün milyonçu kişilərə rəğmən öz varından keçəcək qədər böyük bir həmniyyət göstərdi”.

Cəlil Məmmədquluzadənin vəfatından sonra yazdığı “Mirzə Cəlil haqqında xatirələrim” memuarında Həmidə xanım xatırlayırdı: “Hələ çar zamanında Şuşada kiçik bir toxuculuq emalatxanası var idi. Burada yun və pambıq parçalar toxunurdu. ...Mən həmin emalatxananı nəzərdən keçirdikdən sonra fikirləşdim, əgər 10-12 dəzgahlı bir emalatxana düzəltsək, neçə nəfər yoxsul qız və qadın gəlib orada işləyə bilər...” Emalatxanaya dəzgahları böyük çətinliklə aldıqlarını, işə həm azərbaycanlı, həm də erməni qadınlarını cəlb etdiklərini yazan Həmidə xanımın ömrü belə xeyirxah əməllərlə keçdi.

Mərdliyinə, qorxmazlığına görə kişilər də ondan çəkinərdilər. Ermənilər Şuşanın yolunu bağlayanda ata minib kişiləri başına yığaraq Şuşaya gedən bu qadını hər kəs yaxşı tanıyırdı. Təəssüf ki, atası kimi Həmidə xanımın da paxıllığını çəkənlər az olmadı. Ancaq heç bir qüvvə onu məqsədindən döndərə bilmədi.

Həyat da hər zaman onun üzünə gülmədi. Taleyin zərbələrinə, ağrı-acılarına Həmidə xanım özünəməxsus qürurla dözdü. Qızı Mina xanımın gənc yaşında intihar etməsi xəbərini eşidəndə də, onun iki övladını - Rəşidlə Muradı himayəsinə götürəndə də bütün dərdini içində çəkdi.

Ünvanına dönən sevgi

Sovet hakimiyyətinin ilk illərində Həmidə xanım Kəhrizlidə yaşadı. Bəy nəslindən olduğu üçün ciddi çətinliklərlə qarşılaşdı. Torpaqları əlindən alındı, səsvermə hüququndan məhrum edildi. Qərara aldı ki, birdəfəlik Bakıya köçsün.

Ömrünün son illərini çox yoxsul yaşayan həyat yoldaşı dəyərli əlyazmalarını belə yandırmalı oldu. Həmidə xanım xatirələrində yazırdı: “Mirzə Cəlil həmişə deyərdi ki, uşaqları yaxşı yedizdirmək lazımdır, yoxsa xəstələnib ölərlər. Amma buna maddi imkan çatmırdı. Ona görə də həyəcanlanır, əsəb keçirirdi. Gedib kömək istəməyə də razı deyildi. Düşünürdü ki, onu lazımınca qiymətləndirmirlər. Biz heç odun da ala bilmirdik. Bir dekabr axşamı qar qarışıq güclü xəzri əsirdi. Mirzə Cəlil oğlanlarının otağına girdi və oradan çıxarkən: “Çox soyuqdur, bu soyuqda başlarına bir şey girməz, gərək sobanı qalayaq” - dedi. Öz otağına gedib şkafı açdı, əlyazmalarını çıxartdı. Onları bir-bir gözdən keçirib yerə atırdı. Mən narahat oldum, soruşdum ki, nə etmək istəyirsən? Dedi sobanı qalamaq istəyirəm. Xahiş etdim ki, əlyazmalarını yandırmasın, gərək ola bilərlər. Ondansa taxta bir şey axtaraq. Cavab verdi ki, yandırmalı nə mümkünsə hamısını yandırmışıq. Mən ürək ağrısı ilə onun əli ilə yazdığı səhifələri qalaq-qalaq yığıb sobaya qoymasına və kibrit çəkməsinə baxırdım. Hiss edirdim ki, bu, çox böyük itkidir. Amma mane ola bilmirdim, o, çox əsəbi idi. Nəhayət, sobanın ağzını bağladı, yenidən oğlanlarının otağına getdi və qayıdıb: “Soba istidir” - dedi. O, məmnun idi və arxayın yıxılıb yatdı”.

1932-ci ildə beyninə qansızmadan Mirzə Cəlil vəfat etdi. Həmidə xanım heç həyat yoldaşının yoxluğuna alışmamış - beş ay sonra isə vərəm xəstəliyi 24 yaşlı oğlu Midhət bəyi ondan aldı.

Həmidə xanım Ənvər bəyin ayrılıq acısını isə bir başqa cür çəkdi. Kiçik oğlu tibb fakültəsində təhsil aldığı vaxtlarda ondan bir kurs yuxarıda oxuyan iranlı qız Məhin Didəpura vuruldu. Qız 1941-ci ildə təhsilini başa vurub İrana gedəndə Ənvər bəy təhsilini yarımçıq qoyub onunla birlikdə getdi. Həmidə xanım ömrünün sonunadək Ənvər bəy haqqında heç bir məlumat ala bilmədi.

Müzəffər bəyin üç qızından böyüyü, tibb elmlər doktoru, professor, elm xadimi Mina Davatdarova illər öncə söhbətimizdə iyirmi beş il bir evdə yaşadığı nənəsini belə təsvir edirdi: “Evimizdə nənəmin dedikləri qanun idi. Atam, anam kimi biz də Həmidə nənəmə həmişə “siz” deyə müraciət edirdik. Nənəm dostlarını, qohumlarımızı evimizə dəvət edərdi. Hər kəs gəldikdən sonra onu otağından çağırırdılar. Həmidə xanım içəri girəndə hamı ayağa qalxar, sıra ilə qadınlar gəlib onun üzündən, kişilər isə əlindən öpərdilər. Həmidə xanım stolun başına keçdikdən sonra məclis başlayardı”.

Həmidə xanım ömrünü sonadək qürurla, əzəmətlə, ləyaqətlə yaşadı. Bu dünyada bütün əməllər dönüb-dolanır, yenə öz ünvanına qayıdır. Həmidə xanımın xalqına sevgisi də xatirələrinə ehtiram kimi ona döndü.

Zöhrə FƏRƏCOVA

Azərbaycan.- 2018.- 19 yanvar.- S.6.