Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 100 illik yubileyinə dəyərli töhfə

“ADR-İran diplomatik münasibətləri Qafqaz Fövqəladə Komissiyasının sənədləri işığında (1919-1920-ci illər)” kitabının təqdimatı keçirilib

Yanvarın 25-də Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının (AMEA) Rəyasət Heyətinin akt zalında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin (AXC) 100 illiyinə həsr edilmiş “ADR-İran diplomatik münasibətləri Qafqaz Fövqəladə Komissiyasının sənədləri işığında (1919-1920-ci illər)” kitabının təqdimatı keçirilib.

AZƏRTAC xəbər verir ki, kitabın “Ön söz”ünün müəllifi, elmi redaktoru Azərbaycan Respublikası Prezidenti Administrasiyasının rəhbəri, akademik Ramiz Mehdiyevdir. Nəşr Prezident İlham Əliyevin Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 100 illik yubileyi ilə bağlı Sərəncamına əsasən hazırlanıb və əlamətdar yubileyə dəyərli töhfədir.

Cümhuriyyətin diplomatik yazışmalarının öyrənilməsi baxımından zəngin mənbə

Tədbiri açan AMEA-nın prezidenti, akademik Akif Əlizadə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yubileyinin bu gün müstəqil Azərbaycan Respublikasında dövlət, eləcə də beynəlxalq və türk dünyası səviyyələrində qeyd edildiyini vurğulayıb. Bildirib ki, təqdimatı keçirilən kitabda İran-Azərbaycan münasibətlərinə işıq salan çox zəngin arxiv materialına əsaslanan məlumatlar Azərbaycanın tarix elmində, ümumiyyətlə, akademik elmində yeni hadisədir. A.Əlizadə deyib: “Kitaba “Ön söz”də yazıldığı kimi, elan edildiyi andan, yəni 1918-ci il mayın 28-dən süquta uğradığı 1920-ci il aprelin 28-dək AXC beynəlxalq aləmdə tanınmaq uğrunda çətin diplomatik mübarizəyə qatılıb. Üzləşdiyi bütün ədalətsizlik və yaradılan süni maneələrə baxmayaraq, müstəsna tarixi əhəmiyyətə malik siyasi nailiyyətlər qazanmağı bacarıb. Məhz həmin diplomatik qələbələrin doğurduğu beynəlxalq tanınmanın nəticəsidir ki, Azərbaycan SSRİ tərkibinə vilayət, muxtar qurum kimi deyil, ayrıca müstəqil respublika kimi daxil olub, 70 illik sovet istilası dövründə formal olsa da, öz dövlətçilik atributlarını qoruyub saxlaya bilib”.

AMEA-nın vitse-prezidenti, Milli Məclisin elm və təhsil komitəsinin sədri, akademik İsa Həbibbəyli dövlətimizin başçısının Sərəncamı ilə “Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti İli” çərçivəsində akademiyanın silsilə tədbirlər təşkil edəcəyini vurğulayıb və təqdimatı keçirilən kitabı elmi istiqamətdə mühüm addım kimi dəyərləndirib. “ADR-İran diplomatik münasibətləri haqqında yazışmalar və müasir dövr” mövzusunda məruzə ilə çıxış edən AMEA-nın vitse-prezidenti bildirib ki, kitabda toplanan 98 sənəd Azərbaycan cəmiyyətinə ilk dəfədir təqdim edilir. “Bu sənədlər Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti haqqında məlumatlarımızı daha da genişləndirəcək, elmi tədqiqat baxımından yeni üfüqlər açacaq. Cümhuriyyətin diplomatik yazışmalarının öyrənilməsi baxımından çox mühüm zəngin məxəz olan kitab çoxcəhətli aspektlərə, məsələn, tarixi, coğrafi, iqtisadi münasibətlər aspektlərinə malikdir. Beynəlxalq münasibətlərə aid xeyli yeni zəngin məlumat burada əksini tapıb. Bu kitab hətta dilçilik, ədəbiyyat baxımından da böyük əhəmiyyətə malikdir”, - deyə İ.Həbibbəyli bildirib.

Akademik Ramiz Mehdiyevin Azərbaycanda cəmiyyət quruculuğunun fəlsəfi dərkini sanballı əsərləri ilə əks etdirən görkəmli elm xadimi olduğunu qeyd edən İ.Həbibbəyli alimin fəlsəfi tədqiqatlarını tarixi tədqiqatlarla da zənginləşdirdiyini vurğulayıb. Akademik Ramiz Mehdiyevin Dağlıq Qarabağa, Səfəvilər hakimiyyətinə və Şah İsmayıl Xətaiyə, Nadir şaha həsr etdiyi sanballı monoqrafik tədqiqatlarını xatırladıb. Bildirib ki, təqdimatı keçirilən kitab soykökümüzün, tariximizin milli əsaslar və müstəqil dövlətçilik maraqları baxımından yenidən öyrənilməsi zərurətini meydana qoyan çox sanballı əsərdir: “Bu kitabda ilk dəfədir Cümhuriyyət tarixi yazılı mənbələr əsasında sistemli şəkildə sanballı müqəddimə ilə Azərbaycan cəmiyyətinə, geniş oxucu kütləsinə, akademik auditoriyaya təqdim edilir”.

Cümhuriyyətin Azərbaycan dövlətçiliyindəki roluna yeni baxış

Kitabda azərbaycançılıq mövqeyini xüsusi vurğulayan İsa Həbibbəyli akademik Ramiz Mehdiyevin “Ön söz”də və şərhlərində Cümhuriyyət rəhbərlərinin dövlətin adının Azərbaycan olması uğrunda mübarizəsini faktlar və sitatlarla diqqətə çatdırdığını bildirib. “Kitabda təqdim edilən sənədlər azərbaycançılıq baxımından Cümhuriyyətin apardığı mübarizənin yazışmalar nəticəsində meydana qoyduğu yeni sənədlərdir və azərbaycançılıq fəlsəfəmizin yenidən müstəqillik şəraitində öyrənilməsi baxımından çox mühüm faktlardır. Burada Cümhuriyyətin Azərbaycan dövlətçiliyindəki roluna yenidən qiymət verilib”, - deyə məruzəçi bildirib.

Qeyd olunub ki, dövlət müstəqilliyinin bərpasından sonra Azərbaycan Respublikası Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin varisi elan olunsa da, indiyədək arxiv sənədlərinə sovet ideologiyasından qalan təsiri altında bir qədər ehtiyatla qiymət verilib. Akademik Ramiz Mehdiyev ilk dəfədir ki, bu kitabda Cümhuriyyətin Azərbaycan dövlətçiliyinin inkişafındakı rolundan rəsmi sənədlərə istinadla danışır. Onun yeni formatda təqdim etdiyi anlayışa görə, əgər Cümhuriyyət qalib gəlməsəydi, həmin sənədlər olmasaydı, Azərbaycan SSRİ tərkibində öz sərhədlərini, dilini, atributlarını qoruyub saxlamaqla təsbit oluna bilməzdi. Bu, mövcud yanaşmaların məntiqi davamı olsa da, möhkəmlənmiş elmi-siyasi formatdır, gələcək tədqiqatçılara da dövlətçilik tariximizi möhkəm elmi əsaslarla öyrənməyə kömək edə bilər.

Akademik İsa Həbibbəylinin fikrincə, kitabdakı mühüm məsələlərdən biri də Cümhuriyyətin digər rəhbərlərinin fəaliyyətinin yeni səhifələrinin bu yazışmalar çərçivəsində öyrənilməsi və üzə çıxarılmasıdır. Nəşrdə Məmməd Əmin Rəsulzadənin maraqlı məqalələrinin şərhləri, habelə Fətəli xan Xoyskinin, Adil xan Ziyadxanovun, Mehdi bəy Hacınskinin, Həsən bəy Ağayevin tərcümeyi-halı, fəaliyyəti, mübarizəsi ilə bağlı yeni faktlar təqdim olunur. Bütün bunlar yeni yanaşmaya, yenidən dəyərləndirməyə kömək edə bilər. “İran barədə, indiyə qədər yalnız adını eşitdiyimiz Təbatabainin fəaliyyəti bu kitabda ilk dəfədir sanballı şəkildə verilir. Bu, İran-Azərbaycan münasibətlərində qarşı tərəfin mövqeyini öyrənmək baxımından bizə zəngin faktlar verir. Habelə Qacarlar hakimiyyətinin o dövrdə Azərbaycana baxışı, əvvəlcə ehtiyatlı münasibəti, daha sonra Cümhuriyyəti tanımasına doğru addım atmaları üçün zəruri şərtlər və onların şərhi, müqəddimədəki şərh tam yeni baxışdır”, - deyə akademik İ.Həbibbəyli bildirib.

Cümhuriyyət tarixinin müasirlik işığında təhlili

“Kitaba “Ön söz”, burada toplanılan sənədlər, eyni zamanda, erməni məsələsinə də aydınlıq gətirir. Ermənilərin İran dövlətində mövqeyi, dövlət sərhədlərində və gömrük məntəqələrində tutduqları vəzifələrdə onlara yaradılan üstün şərait, azərbaycanlılara maneə real sənədlərlə, konkret faktlarla göstərilir. Kitabdakı sənədlər ermənilərin Azərbaycan-İran münasibətlərinə vurduqları zərbələri, onların Qafqaz regionunda mənfur siyasətini də açıqlayır. Bu kitab Cümhuriyyət tarixinin elmi əsaslarla yanaşı, müasirlik, dövlətçilik işığında öyrənilməsi uçun bələdçi rolunu oynayacaq”, - deyə akademik İsa Həbibbəyli fikrini yekunlaşdırıb.

AMEA-nın Tarix İnstitutunun direktoru, Milli Məclisin deputatı, akademik Yaqub Mahmudov “ADR-İran diplomatik münasibətləri Qafqaz Fövqəladə Komissiyasının sənədləri işığında (1919-1920-ci illər)” kitabını Azərbaycan mənbəşünaslığında mühüm hadisə kimi dəyərləndirib. O deyib: “Bizim tarix elmimiz sovet dövründə sanballı tədqiqatçıların çiynində formalaşıb. Azərbaycanın tarix elmi son dərəcə mürəkkəb hadisə ilə qarşılaşanda akademik Ramiz Mehdiyev mövqeyini bildirir. Bundan sonra tarixçilərdə də cəsarət yaranır. Məsələn, Şah İsmayıl və Nadir şahla bağlı akademik Ramiz Mehdiyev öz sözünü deyib. Erməni məsələsi ilə bağlı görkəmli alim “Gorus -2010. Absurd teatr mövsümü” kitabı ilə Azərbaycanın tarix elminin mövqeyini müdafiə edib. Görkəmli tarixçilərimizin üzərinə götürdükləri missiyanı akademik Ramiz Mehdiyev davam etdirir. Bu kitabın nəşri tarixin ibrət dərsi, tarixə yeni baxışdır”.

Milli Məclisin deputatı, Şərqşünaslıq İnstitutunun direktoru, akademik Gövhər Baxşəliyeva, Qafqazşünaslıq İnstitutunun direktoru, akademiyanın müxbir üzvü Musa Qasımlı, arxiv sənədlərini fars dilindən tərcümə edən Şahin Yəhyayev çıxışlarında diqqətə çatdırıblar ki, bu kitab Cümhuriyyət tarixinin daha dərindən öyrənilməsinə, bununla bağlı bir çox məsələlərin araşdırılmasına ehtiyac olduğunu göstərir. Kitaba yazılmış “Ön söz” həm də Azərbaycanda mənbəşünaslığa, gənc tədqiqatçılara istiqamət verir. Kitab Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti – İran münasibətlərinin tarixinə dair fars dilindən tərcümə olunmuş ilk sənədlər toplusu və İranın diplomatiya üslubu saxlanılmaqla tərcüməsi ən mükəmməl diplomatiya dili olan nəşrdir.

Topluda həmin dövrdə Bakıda xüsusi diplomatik tapşırıq əsasında Seyid Ziyaəddin Təbatabainin rəhbərliyi ilə fəaliyyət göstərmiş İran nümayəndə heyətinin öz ölkəsinin rəhbərliyinə ünvanladığı məktublar, hesabat və analitik təhlillər əksini tapıb. Nəşr təkcə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti - İran münasibətlərinin deyil, o dövrdə Qafqaz regionunda cərəyan edən siyasi proseslərin tədqiqi baxımından da mühüm əhəmiyyətə malikdir. Sənədlərin böyük əksəriyyətinin uzun müddət məxfi xarakter daşıması səbəbindən geniş ictimaiyyət onlardan xəbərsiz olub. Odur ki, kitabda toplanmış sənədlər Cümhuriyyətin siyasi tarixinin bir sıra qaranlıq səhifələrinə işıq salır, həmçinin bəzi yanaşmaları yenidən nəzərdən keçirməyə əsas yaradır.

Təqdimat mərasiminə yekun vuran akademik Akif Əlizadə bildirib ki, kitabda tarixin və diplomatiyanın qısa, lakin zəngin interpretasiyası nəzərə çatdırılır. Təhlil edilən sənədlər gələcək üçün bir proqram müəyyənləşdirir. Bu proqram tarixçilərin, filosofların, diplomatiya, humanitar elmlərlə məşğul olanların qarşısına Cümhuriyyətin tarixi ilə bağlı kompleks tədqiqat aparmaq vəzifəsi qoyur.

Azərbaycan.- 2018.- 26 yanvar.- S.2.