Dünyanın ögey, amma şən övladları

- Sən o yanındakı qızın qara gözləri...

- Çəkil yolumdan!

- Ay oğlan, sən qayınananın şirin canı...

- Heç olmasa əlinizi açın falınıza baxım...

15-16 yaşlarındakı qaraşın qız gənclərin yaxasından əl çəkmir...

Daha sonra başlayır ətrafda dolaşan digər insanları saf-çürük etməyə...

Üz-gözündən şıltaqlıq yağan qaraçı qızı insanlara dəfələrlə yaxınlaşıb dil tökməkdən bezmir, elə bil bundan zövq alır...

Milli Elmlər Akademiyası metrostansiyasının yaxınlığında şahidlik edirik bu məzəli hadisəyə, amma hər birimiz paytaxtın müxtəlif məntəqələrində hər gün eyni hadisəni müşahidə edirik ...

Bir az mistik, bir az sirli...

Bir yandan boşalıb, bir yandan dolan dünyanın gələni-gedəni arasında qaraçı adlanan bir tayfa da var. Çox az adam tapılar ki, onlarla mütəmadi rastlaşmasın. Avtobusda, küçədə, yeraltı keçiddə...

Harada desəniz, rast gəlmək olar onlara. Özlərinə məxsus geyim tərzi, danışığı, hərəkətləri insanı müasir zamandan ayıraraq mistik aləmə aparır. Zamanın sürətinə qarşı üzür və hər saniyə başqalaşan, özündən uzaqlaşan bu dünyada olduqları kimi olmaq, qalmaq dirənişi göstərirlər. Çox azaddırlar, çox da sirlidirlər... Digər insanlarla aralarında daim bir sədd var. Heç kimə icazə vermirlər həmin səddi keçməyə...

Bu ifadə qaraçılar üçün tam yerinə düşər, deyək ki, onlar həyatın bir az sevimli, bir az soyuq üzüdür.

Qaraçıları yaxından tanımağa dəyər, əslində...

Qaraçı günü

1971-ci ilin aprel ayında qaraçıların problemlərini müzakirə etmək üçün Londonda ilk Beynəlxalq Roman Konqresi toplanıb və beləliklə də, 1990-cı ildən etibarən 8 aprel Beynəlxalq Qaraçı günü kimi qeyd edilir.

Onlar Hind-Avropa xalqlarına aid edilirlər və indiyədək formalaşmış dilləri Hind-Ari dil qrupuna daxildir. Qaraçılar ilk dəfə 1505-ci ildə İrlandiyada, 1514-cü ildə İngiltərədə rəsmi sənədlərə düşüb. Onların yarısı köçəri həyat sürdüyü üçün dəqiq statistikaları yoxdur.

Nə qədər dünya dərdindən uzaq görünsələr də, onların taleyində faciələrin, qətliamların sayı-hesabı yoxdur. Orta əsrlərdə kütləvi təqiblərə, ölümə, sürgünlərə məruz qalıblar və bu tale son dövrlərədək davam edib. II Dünya müharibəsi zamanı faşistlər tərəfindən Şərqi-Avropadan həbs olunan 21 min qaraçı Polşa ərazisində yerləşən Osvensim - Bjezinka həbs düşərgəsinə gətirilmiş və öldürülmüşdür. Bunların içərisində uşaqlar və qocalar da var imiş.

Qadınlar qaraçı ailələrinin iqtisadi qoruyucusudur, ev işlərindən əlavə, ailənin dolanmasını təmin etməkdə önəmli rol oynayırlar. Onlar gündəlik işçi, xadimə, dilənçilik, falçılıq, sehrbazlıq və çiçəkçilik edərək, ev iqtisadiyyatının yükünü əhəmiyyətli dərəcədə üzərlərində daşıyırlar. Adətən ağır işlər qadınların üzərinə düşür, ailədə mütləq avtoritar isə atadır.

Qaraçı toplumlarını dəstəbaşı idarə edir. Qaraçılar üçün ən dəhşətli cəza - onların qaraçı icmalarına üzv olmaqdan məhrum edilməsidir. Bu cəza ən ağır cinayət törədənlərə tətbiq edilir.

Zövq üçün yox, yaşamaq naminə musiqi

Musiqi qaraçı həyatının ayrılmaz hissəsidir. Qaraçılar üzərində araşdırma aparan elm adamlarının ümumi qənaəti odur ki, dünyadakı heç bir etnik qrupun qaraçılar qədər musiqi zövqü və istedadı yoxdur. Musiqi ilə də sənət üçün deyil, yaşamaq naminə məşğul olurlar.

Qaraçıları digərlərindən fərqləndirən ən önəmli xüsusiyyət paltarlarıdır. Xüsusilə qadın paltarlarında canlı rənglər ön planda durur. Qısa saç qaraçılar üçün təhqir hesab edilir. Saçın kəsilməsi, qırxılması qaraçı dəstələrindən uzaqlaşdırılan və təcrid olunanlara tətbiq edilir. Qaraçıların qənaətcilliyi və qida yığma alışqanlıqları yoxdur. Əsas milli yeməkləri kirpi ətindən hazırlanan yeməklərdir.

Fala baxma və baxdırma qaraçı həyatında əhəmiyyətli yer tutur, bunu isə yalnız qadınlar həyata keçirir. Sehrbazlıqla məşğul olmaq da qaraçıların əhəmiyyətli xüsusiyyətlərindən biridir. Onlar bir çox heyvan orqanlarından sehr üçün istifadə edirlər. Dovşan yağının sevgi mövzularında böyük önəmi olduğunu düşünür, qumar oyunlarında qazanmaq üçün oyun boyu sol qollarının altında yarasa ürəyi saxlayırlar. Qaraçıların əksəriyyəti hipnozu yaxşı bilir və əksərən bunu heç də xeyirli məqsədlər üçün istifadə etmirlər. Bu səbəbdən də söhbət zamanı onların gözlərinin içinə baxmaq təhlükəlidir.

Qrup içi evlilik adətlərini yüz illərdir davam etdirən qaraçılarda evlilik yaşı qızlarda 13-17, kişilərdə isə 15-19 arasında dəyişir. Evliliklər satın alma, dəyişmə və qaçırma formasında həyata keçirilir. Ailə qurarkən qızlar bir qayda olaraq yalnız qaraçı tayfasından olan oğlanlara ərə gedə bilərlər. Toylar isə 3 gün çəkir.

Çoxarvadlı evliliyin sərbəst olduğu qaraçılarda boşanmaq da asandır. Xüsusilə köçəri qaraçılarda ər arvadını qayınatasının çadırının qarşısına qoyaraq bunu həyata keçirir.

Çarli Çaplin, "Flaminqo” rəqsi, "Romen” teatrı...

Qaraçıların arasından tanınmış aktyorlar, müğənnilər, rəqqaslar, tarixçilər, hərbçilər, hətta filosoflar da çıxıb. Dahi Çarli Çaplinin də qaraçı köklü olması təsdiqini tapıb. Moskvada "Romen” adlı qaraçı teatrı fəaliyyət göstərir. Bütün dünyada məşhur olan "Flaminqo” rəqsinin yaradıcıları da onlardır. Müxtəlif dövrlərin böyük yazıçıları, mütəfəkkirləri qaraçılara maraqla yanaşıb, öz əsərlərində onların müsbət obrazlarını yaradıb, eyni zamanda qaraçı həyatının çətinliyindən bəhs ediblər.

Sırf qaraçı həyatından bəhs edən yüzlərlə kino, sənədli film və serial var. Azərbaycan tamaşaçısı isə Tutu obrazı ilə "Qaraca qız” filmində onlarla daha yaxından tanış oldu. "Qaraca qız” öz fədakarlığı ilə hər birimizin qəlbində taxt qurdu...

Qaraçılar Azərbaycanda

Azərbaycanda yaşayan qaraçılar iki qrupa bölünürlər: fars dilində və kurmanc dilində danışanlar.

Farsdilli qaraçılar Balakən rayonu ərazisinə I Şah Abbasın hakimiyyəti dövründə köçürülüblər və sayları 2 min nəfərdən artıqdır. Özlərini pars adlandıran bu qrup Qax rayonunda da məskunlaşıb.

Kurmanc dilli qaraçılar Azərbaycana XX əsrin 50-60-cı illərində Qazaxıstandan köçürülüblər və özlərini kürd adlandırırlar. Onlar əsasən Yevlax rayonu olmaqla Bərdə, Göyçay, Ağsu, Ağdaş, Şamaxı, Zaqatala və Xaçmaz rayonlarında kütləvi şəkildə yaşayırlar. Yevlax rayonunda yaşayan qaraçıların sayı 2 mindən artıqdır.

2012-2014-cü illərə aid qeyri-rəsmi məlumata əsasən, Azərbaycanda yaşayan qaraçıların ümumi sayı 10 min nəfərə yaxındır. Təəssüf ki, bütün dünyada olduğu ki, ölkəmizdə də onların statistikası aparılmır.

Yad münasibət

Müasir dünyanın qaraçılara baxış prizması isə olduqca qəribə və sual doğurucudur. Qaraçılara qarşı bu ögey münasibət isə onların cəmiyyətdən daha da təcrid olunmasına zəmin yaradır.

Qaraçıların hüquqi vəziyyətləri ilə bağlı məlumat verən hüquqşünas Azər Allahverənov deyir ki, bir müddət əvvəl apardıqları tədqiqatlar zamanı məlum olub ki, yerli bələdiyyələrdə, icra qurumlarında işləyən qaraçılar var. Bu isə onu göstərir ki, onlar dövlətdə baş verən proseslərdən heç də kənarda deyillər. Hazırda Azərbaycanda fəaliyyət göstərən ali təhsil müəssisələrində roman tayfalarının nümayəndələri də təhsil alır: "Amma bu, heç də onu göstərmir ki, qaraçılar dövlətin həyatında baş verən bütün proseslərdə aktiv iştirak edirlər. Onların elələri var ki, öz uşaqlarını təhsilə yox, başqa işlərlə məşğul olmağa yönləndirirlər. Digər tərəfdən bəzilərinin heç şəxsiyyətini təsdiq edən sənədləri belə yoxdur”.

Dilənmək üçün münbit zəmin...

Dünyada çox məşhur qaraçı milyonçular var. Hətta ən sivil ölkələrdə belə onların sərvətlərinin əsasında dilənçilik durur. Elə əksəriyyətimiz də bu fikirdəyik ki, qaraçıların peşəsi yalnız dilənməkdir.

Amma bu fikirlər tamamilə yanlışdır. Çünki onlar arasında düzgün şəkildə maarifləndirmə işi aparılarsa, sosiallaşmalarına şərait yaradılarsa, bu gün dilənməyi özü üçün hədəf seçən şəxslərin özləri də tutduqları bu yanlış mövqedən çəkinərlər.

Qaraçılar, qaydalara, qanunlara, heç bir çərçivəyə sığmazlar...

Yemək, onlara sadəcə yaşamaq üçün lazımdır...

İşləmək, sadəcə yaşamağa yetəcək qədər pul qazanmaq üçündür...

Sevgilərini əbədiləşdirmək üçün nikah kağızına heç lüzum görməzlər...

Amma düşünmək olmaz ki, onların bu həyatda tabe olduqları, bağlandıqları heç bir şey yoxdur...

Var...

Musiqi, - ruhlarının qidalandığı yeganə nəsnə, - musiqi...

Yasəmən MUSAYEVA

Azərbaycan.- 2019.- 7 aprel.- S.8.