Böyük çillənin kiçik “qardaşı”

Çillələr

İndi folklorumuzda çox zaman Böyük çillənin dəli-dolu qardaşı kimi bəhs olunan Kiçik çillənin dövranıdır.

Qədim zamanlardan vaxtı təbiətin dəyişimləri ilə hesablayan Azərbaycan xalqı qış fəslinin də özünəməxsus təqvimini yaratmışdı. Bu fəsli üç yerə bölüb, ilkinə Böyük çillə deyirdilər.

Dekabrın 21-dən 22-nə keçən gecə qışla birlikdə gələn çillələrin böyüyünün ömrü 40 gün çəkir. Yanvarın 31-dən fevralın 1-nə keçən gecə Kiçik çillə başlayır. 20 gün sonra isə növbə Ala çillə, Ala-çalpov da deyilən Boz aya çatır. Boz ayın biraylıq ömrü isə martın 20-də baharın gəlişi ilə bitir.

"Qışın oğlan çağı”

"Çillə” sözünün ümumilikdə ağrı, acı, əzab demək olduğu bildirilsə də, qədimdə insanlar iki çilləyə eyni münasibət göstərmirdilər. Ömrünün uzunluğuna, qarla, şaxtayla gəlməsinə baxmayaraq, Böyük çillədən Kiçik çillə qədər ehtiyat etmir, çəkinmirdilər. Birincinin daha rəhmli olduğu folklor nümunələrimizdən birində belə əksini tapıb:

Böyük çillə

Boyu bir belə,

Gəldi elə

Gülə-gülə,

Getdi gülə-gülə.

Bir əlində qılınc kimi şaxta, bir əlində çovğun, boran, hirslə, hikkə ilə gələn Kiçik çilləyə isə belə söz qoşurdular:

Kiçik çillə

Boyu bir belə,

Hikkəsi bir belə.

Gəlişi oldu

Hayınan,

Gedişi oldu

Vayınan.

Mərasim nəğmələrindən birində insanlara çox da ziyan gətirmədiyinə görə Böyük çillənin şəninə xoş sözlər söylənilir:

Böyük çillə, nar çillə,

Ağ gül üstə qar çilə.

Buğdalara yorğan ol,

Bağçalara bar çilə.

Kiçik çilləni isə daha sərt, amansız hesab edərək deyirdilər:

Kiçik çillə, vay çillə

Qarlı, dumanlı çillə.

Gəbə, kilim toxuduq,

Cəhrəmizdə var çillə.

Xalq arasında belə bir rəvayət dolaşır: "Böyük çillə ömrünü başa vurub geri qayıdanda yolda Kiçik çillə ilə qarşılaşır. Kiçik çillə Böyük çillədən soruşur: "Nə etdin?” Böyük çillə cavab verir: "Tayaları yarıladım, qovurma küpəsinin başını endirdim, qalaqları sökdürdüm”. Kiçik çillə ona gülüb deyir: "Mən gedib unluqları, ot tayalarını yox edəcəyəm, qalaqları yandırıb göyə sovuracağam, gəlinlərin əlini xəmir təknəsində donduracağam”.

Kiçik çillə soyuqluğu və tufanı ilə özündən əvvəlki və sonrakı çillələrdən seçilir. Ömrü digərlərindən az olsa da, qış fəslinin çovğunlu, dondurucu çağı onun payına düşür. Elə sərtliyinə görə, xalq arasında Kiçik çilləyə çox zaman "qışın oğlan çağı” da deyirlər.

Xeyir-bərəkət bayramı

Xalqımız qədim zamanlardan bugünədək Böyük çillədə olduğu kimi, Kiçik çillədə də bayram keçirir. Əski inanclara görə, Kiçik çillə yarı olanda Xıdır Nəbi mərasimi qeyd edilir. Folklorşünaslar bu mərasimin, demək olar ki, hər yerdə oxşar olduğunu bildirirlər. "Azərbaycan etnoqrafiyası” kitabındakı "Novruz bayramı” məqaləsində Kiçik çillənin (fevralın) birinci ongünlüyünün "Xıdır Nəbi” adlandırıldığı, bu dövrün qışın ən sərt, çovğunlu, boranlı keçdiyi bildirilir: "Xıdır girdi, qış girdi, Xıdır çıxdı, qış çıxdı” atalar sözü də məhz buradan yaranıb”.

Xalqımızın Novruzqabağı mərasimləri olduqca maraqlı və zəngindir. Belə ki, Xıdır Nəbi bayramından sonra Yalançı çərşənbə, ardınca isə Xəbərçi çərşənbə və Boz ay gəlir. Novruzqabağı mərasimlər bir-birini əvəz edir.

Al bayraqlı Yaz gəlir!

Toplanılan azuqə Kiçik çillədə tükənməyə başlayır. İlk gündən sərt üzünü göstərən Kiçik çillə, əslində, soyuğu, qar-çovğunu ilə bərabər, həm də buna görə insanları qorxudurdu. Sonunda, gethagetdə isə yenə tufan qoparır...

Qədimdə insanlar bu müddət sovuşanda sevinirdilər ki, üzüntülü soyuğu, dondurucu şaxtası, dəlisov küləkli Kiçik çillə başa çatdı. Böyük çillədə qış yuxusuna getmiş təbiət hələ yuxudan oyanmasa da, yaz gəlməsə də, daha qışdan qorxmurdular. Kiçik çillə günlərində, adətən bununla təsəlli tapırdılar ki, üzü yaza gedən qışdan qorxmağa dəyməz.

Zöhrə FƏRƏCOVA

Azərbaycan.- 2019.- 9 fevral.- S.7.