“Qış ötürür, yaz bitirir...”

Xalq təqvimi

Xalq təqviminin meydana gəlməsində Azərbaycan ərazisinin coğrafi şəraiti, aranlı-dağlı relyefi, iqlimi, təbii sərvətləri mühüm rol oynamışdır.

Ulu babalarımız əhatəsində olduğu sirli-sehrli aləmi həssaslıqla öyrənməklə günədlik təsərrüfat işlərini, məişət həyatını qurmağa çalışmış, zəruri maddi nemətlərin əldə olunmasına can atmış və onlardan səmərəli şəkildə bəhrələnmək imkanlarını artırmışlar.

Qədim azərbaycanlılar ili hər biri üç aydan ibarət olmaqla dörd dövrə, dörd fəslə - yaza, yaya, payıza (əvvəllər onu küz adlandırırdılar) və qışa bölmüş, bu fəsillərin də hər birinə təbiət səciyyəsi verərək "yaz bitirir, yay yetirir, payız götürür, qış ötürür” - demişlər. Hər fəsli, hər ayı da müxtəlif mərhələlərə bölüb, hər mərhələyə təbiət mövsümləri təsərrüfat işləri ilə bağlı adlar yaraşdırmışlar: əkin ayı, şum ayı, leysan ayı, ağlar-gülər ayı, ilin qızılgül dövrü, köç ayı, qoç ayı, biçin ayı, vay nənə ayı, suvarma ayı, qoradəyən ay, qorabişirən ay, quyruqdondu (quyruq doğdu), elqovan, qızıl payız, məhsul ayı, xəzan ayı, qırov düşən ay, Böyük çillə, Kiçik çillə, Ala-çalpov, Döl ayı və s.

Oğuz atalar sözlərində deyilir ki, "Oğuzdan 366 alp qopdu, 24 xas bəy, 32 səkcək”. Burada ilin, gecə-gündüzü, ayların zamanına işarə edilir. Əski Oğuzlar təqvimlə bağlı bu astronomik hadisəni insanlaşdırmış, deyim şəklinə salmış və hər günü bir apl - igid saymışlar. 24 xas deməklə gecə-gündüzün 24 saatdan ibarət olduğunu bildirmişlər. Belə anlayışlar Azərbaycan şifahi xalq yaradıcılığında da öz əksini tapmışdır:

Babamın bir çuxası var, on iki cibi,

Cibin hər birində otuz düymə,

Hər düymənin bir üzü ağ, bir üzü qara.

Nümunədəki 12 cib ilin 12 ayına, 30 düymə ayın günlərinə, hər düymənin ağ və qara üzü gündüz və gecəyə işarədir.

El-obada ilin dörd fəsli ilə bağlı belə bir tapmaca var:

İrəlidən dörd qardaş gəlir;

Birinin beli bükülü,

Birinin əli belli,

Birinin əli güllü,

Biri də dilli-felli.

Bu dörd qardaş qışa, yaza, yaya, bir də payıza işarədir. Göründüyü kimi, fəsillərin hər birinə əlamətlərin, kəsb etdikləri xüsusiyyətlərinə görə ad verilmişdir. Beləliklə, qədim azərbaycanlılar əzəli-əbədi dünyanın sirli-sehrli məqamlarını uzun müddət müşahidə edib keçirdiyi təcrübələr əsasında xalq təqvimini yaratmışlar.

Azərbaycan.- 2019.- 9 fevral.- S.7.