Səmərəli
hücum strategiyası üçün fundamental elmi istinad
Akademik Ramiz
Mehdiyevin "Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ
münaqişəsi: problemin mənbələri və
nizamlanma perspektivləri” əsəri erməni
yalanlarının ifşasına xidmət edən konseptual elmi
araşdırma - "yol xəritəsi”dir
Yeni qlobal
çağırışları və geosiyasi reallıqları
nəzərə alan ölkə rəhbərliyinin
yürütdüyü xarici siyasətin başlıca hədəfləri
sırasında milli maraq və mənafelərin qətiyyətli
müdafiəsi ilə yanaşı, erməni separatizminin
geniş coğrafiyada sülh, iqtisadi əməkdaşlıq
və təhlükəsizlik üçün doğurduğu
ciddi təhdidlərin beynəlxalq ictimaiyyətə
çatdırılması da xüsusi yer tutur.
Ötən əsrin 90-cı
illərinin əvvəlində informasiya blokadasına məruz
qalan, bədnam qonşularımızın təcavüzkarlıq
və soyqırımı siyasətinin mahiyyətini dünyaya
lazımi səviyyədə çatdıra bilməyən
respublikamız bu gün səmərəli əks-hücum
diplomatiyası yürüdür.
Qətiyyətlə demək olar ki,
Azərbaycan Prezidenti cənab İlham Əliyev hələ 16 il əvvəl irəli sürdüyü
"Biz müdafiədə deyil, hücumda olmalıyıq!”
tezisini praktik şəkildə reallaşdıraraq düşünülmüş
strategiya əsasında respublikamızın təcavüzkar
ölkə üzərində siyasi, hüquqi və təbliğati
üstünlüyünü təmin etmişdir. Dövlət başçısı ilk gündən
cəfəng və qondarma erməni təbliğatının
beynəlxalq səviyyədə ifşa edilməsini, ölkəmizlə
bağlı həqiqətlərin dünya ictimaiyyətinə
dolğun şəkildə çatdırılmasını
xarici siyasət idarəsi, elm xadimləri, ictimai birlik və
diaspor təşkilatları qarşısında strateji vəzifələrdən
biri kimi müəyyənləşdirmişdir.
Azərbaycan Prezidenti cənab
İlham Əliyevin son 16 ildə türk və müsəlman
dünyasının ideya birliyinin möhkəmləndirilməsi
yönümündəki ardıcıl səyləri sivil
dünyanı cəfəng, iftira xarakterli təbliğatının
təsiri altına salmağa cəhd göstərən,
qondarma "erməni soyqırımı” iddiaları ilə
Türkiyə və Azərbaycana təzyiq göstərməyə
çalışan bədnam erməni lobbisinə qarşı
səmərəli əks-hücumun təşkilinə xidmət
edir. Dövlətimizin rəhbəri hələ türkdilli
dövlətlərin və topluluqların 10-cu dostluq,
qardaşlıq və əməkdaşlıq
qurultayındakı dərin məzmunlu
çıxışında bu sahədə qarşıda
duran vəzifələri dəqiq ifadə etmişdir: "Bəzi
hallarda bizim haqqımızda süni şəkildə mənfi
rəy formalaşdırılır və bunun arxasında
Türkiyə və Azərbaycana qarşı düşmənçilik
mövqeyi tutan erməni lobbisinin fəaliyyəti dayanır.
Biz bunu çox gözəl bilirik və hiss edirik. Bizim əleyhimizə çox böyük, mütəşəkkil,
böyük maliyyə dəstəyinə malik olan və bəzi
riyakar siyasətçilər tərəfindən dəstəklənən
erməni lobbisi fəaliyyət göstərir. Biz onların təbliğatını ifşa etməliyik,
darmadağın etməliyik, ancaq müdafiə naminə yox.
Biz hücüm etməliyik, çünki həqiqət
bizim tərəfimizdədir”.
Bu da reallıqdır ki, Azərbaycan
yalnız dövlət müstəqilliyini bərpa etdikdən
sonra tarixini obyektiv şəkildə araşdırmaq imkanı
qazanmışdır. Möhtərəm Prezidentimiz bədnam erməni
lobbisinin qlobal miqyasda apardığı həqiqətə
uyğun olmayan və məkrli təbliğat
kampaniyasının neytrallaşdırılması, təcavüzkar
dövlətin beynəlxalq arenada ifşası
baxımından elmi ictimaiyyətin də üzərinə
mühüm vəzifələr düşdüyünü bəyan
etmişdir. Təsadüfi deyildir ki, cənab İlham
Əliyevin dəyərli tövsiyələri və siyasi iradəsilə
son illər tarixçi alimlərimiz, tədqiqatçılarımız
Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ
münaqişəsi ilə bağlı bir-birindən
maraqlı kitablar ərsəyə gətirmiş,
münaqişənin tarixi köklərini
araşdırmış, bədxah qonşularımızın ərazi
iddialarının istər tarixi, istərsə də beynəlxalq
hüquq normaları baxımından əsassızlığını
sübuta yetirmişlər.
Son illər Azərbaycanın
müasir inkişaf təmayülləri, milli inkişaf modeli,
modernləşmə strategiyası və cəmiyyət
üçün digər aktual mövzularda fundamental tədqiqatların
müəllifi kimi tanınan Azərbaycan Respublikası
Prezidenti Administrasiyasının rəhbəri, akademik Ramiz
Mehdiyevin bir necə gün əvvəl işıq üzü
görmüş "Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq
Qarabağ münaqişəsi: problemin mənbələri və
nizamlanma perspektivləri” əsəri saxta erməni
yalanlarının ifşasına xidmət edən növbəti
sanballı elmi araşdırma kimi diqqəti xüsusilə cəlb
edir.
Dərin tarixi-politoloji
araşdırmaların nəticəsi kimi qələmə
alınmış əsər konkret faktlar, elmi yanaşmalar
əsasında ermənilərin tarixən apardığı məkrli
böhtan və iftira kampaniyasını, o cümlədən
Ermənistanın avantürist baş naziri Paşinyanın cəfəng
mülahizələrini alt-üst edir, milli həqiqətlərə
yeni dövrün prizmasından obyektiv nəzər salır.
Əsərdə ciddi elmi mənbələr əsasında ermənilərin
Dağlıq Qarabağda və digər tarixi Azərbaycan
torpaqlarında məskunlaşdırılmasının
ayrı-ayrı mərhələləri barədə məlumat
verilir, həmçinin erməni-daşnak ideoloqlarının
rəhbərliyi altında azərbaycanlılara və türklərə
qarşı amansızlıqla həyata keçirilən
soyqırımı, terror və deportasiya siyasətindən bəhs
olunur.
Xüsusi vurğulamaq
lazımdır ki, sözügedən əsər görkəmli
nəzəriyyəçi alimin indiyədək gərgin zəhmət,
yüksək tədqiqatçı əzmi və əsl milli təəssübkeşliklə
ərsəyə gətirdiyi tarixi əsərlərin məntiqi
davamı olaraq sanbalı, elmi-fəlsəfi, siyasi-hüquqi məzmun
yükü, orijinal mənbələrə əsaslanması
baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Tariximizin
yalnız müasir deyil, tarixi mərhələlərini də
konseptual şəkildə araşdıraraq milli həqiqətlərə
işıq salan akademik Ramiz Mehdiyev əsərlərində
görkəmli şəxsiyyətlərimizlə bağlı
araşdırmalara da geniş yer vermiş, bəzi ziddiyyətli,
mübahisəli məqamlara aydınlıq gətirmişdir.
Bu baxımdan nüfuzlu alimin
yalnız son 10 ildə qələmə aldığı
"Gorus-2010: absurd teatrı mövsümü”, "Şah
İsmayıl Xətai ali məramlı şəxsiyyət
kimi”, "Tarixi idrakın elmiliyi probleminə dair”, "Ermənilərin
mif yaradıcılığı tarixdə ilk xristian dövləti
kontekstində”, "Dağlıq Qarabağ: məxəzlərdən
oxunmuş tarix”, "Şah İsmayıl Səfəvi:
hökmdarın və döyüşçünün
portreti”, "Milli ideyanın formalaşmasında tarixi
idrakın faydası haqqında”, "Tariximizin xanlıqlar
dövrünün siyasi irsi sənədlər
işığında” əsərləri təkcə
tarixçi alimlərdə deyil, ümumən geniş oxucu
auditoriyasında ciddi maraq doğurmuşdur. Bu
marağı, eləcə də əsərlərin elmi
çevrələrdə geniş diskussiyasını şərtləndirən
başlıca amillərdən biri də müəllifin tarixi
araşdırmalarında göstərilən faktların
orijinallığı, istinad mənbələrinin və məxəzlərin
mötəbərliyidir. Ədalət naminə
qeyd olunmalıdır ki, Azərbaycan tarixinin qədim dövrlərdən
cağdaş günlərimizədək obyektiv və siyasi
konyunkturadan uzaq şəkildə araşdırılması və
qələmə alınmasında, ictimaiyyətə
çatdırılmasında akademik Ramiz Mehdiyevin xidmətləri
müstəsnalıq təşkil edir.
Həmin tarixi araşdırmalar
cəmiyyətdə milli keçmişimizə, xalqın
görkəmli tarixi şəxsiyyətlərinə obyektiv
münasibətin formalaşdırılması
baxımından da əhəmiyyətlidir. Məsələn, akademik
Ramiz Mehdiyevin 2019-cu ildə "Şərq-Qərb” nəşriyyatında
nəfis tərtibatda işıq üzü görmüş
"Tariximizin xanlıqlar dövrünün siyasi irsi sənədlər
işığında” əsərində Azərbaycan tarixinin
xanlıqlar dövrü geniş
araşdırılmış, indiyədək elmi mübahisə
predmeti olan problematik məsələlərə, hadisələrə,
habelə tarixi şəxsiyyətlərin fəaliyyətinə
yeni elmi mənbələr və arxiv sənədləri əsasında
obyektiv münasibət ifadə olunmuşdur. Nəticədə
müqayisəli və hərtərəfli elmi təhlil metodu əsasında
tarixşünaslığımızda ilk dəfə olaraq
xanlıqlar dövrünün siyasi və tarixi nöqteyi-nəzərdən
konseptual dəyərləndirilməsi həyata keçirilmişdir.
Sözügedən nəşr xanlıqlar
dövrünün tarixşünaslığımıza məlum
olmayan siyasi sənədlər əsasında qiymətləndirilməsi
anlamında mühüm yenilik kimi dəyərləndirilməlidir.
Ümumiyyətlə, xanlıqlar dövrünün tarixi təhlilə
cəlb edilməsi nisbətən yaxın keçmişimizlə
bağlı proses və hadisələrə, tarixi şəxsiyyətlərə
obyektiv qiymət vermək zərurəti ilə şərtlənir.
Bu əsərlərin davamı olaraq
qələmə alınmış "Ermənistan-Azərbaycan,
Dağlıq Qarabağ münaqişəsi: problemin mənbələri
və nizamlanma perspektivləri” adlı elmi əsər keyfiyyətcə
yeni mərhələdə Azərbaycanın diaspor və lobbi
qurumlarının, habelə diplomatik nümayəndəliklərinin,
ümumən vətəndaş cəmiyyəti təsisatlarının
ideoloji-təbliğati fəaliyyət prioritetlərini
özündə ehtiva edir. Əsərdə Ermənistan-Azərbaycan,
Dağlıq Qarabağ münaqişəsi tarixi, siyasi və
hüquqi aspektdə təhlilə cəlb olunmuş, ermənilərin
azərbaycanlılara qarşı yeritdiyi
işğalçılıq, ərazi ilhaqı və
separatçılıq siyasəti beynəlxalq hüquq norma və prinsipləri kontekstində elmi təhlil
süzgəcindən keçirilmişdir.
Kifayət qədər zəngin
faktoloji və ensiklopedik səciyyəyə malik əsərdə
ermənilərin azərbaycanlılara qarşı ərazi
iddialarının əsassızlığı sübuta
yetirilir, ərazi bütövlüyü və millətlərin
öz müqəddəratını təyinetmə prinsiplərinin
mahiyyəti beynəlxalq hüquq normalarına əsasən
töfsif edilir. Ciddi tarixi və hüquqi mənbələr
əsasında qələmə alınmış əsərin
əvvəlində Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq
Qarabağ münaqişəsinin tarixi kökləri, habelə
ermənilərin iki əsrdən çox müddətdə
azərbaycanlılara qarşı həyata keçirdikləri
etnik təmizləmə və ərazi ilhaqı siyasətindən
söhbət açılır. Çar
Rusiyasının erməniləri Türkiyə və
İrandan Cənubi Qafqaza köçürdüyünü,
onları himayə edərək azərbaycanlılara
qarşı "alət kimi istifadə etdiyini” tarixi fakt və
dəlillər əsasında diqqətə çəkən
müəllif bədxah qonşularımızın müxtəlif
tarixi dövrlərdə Azərbaycana qarşı ərazi
iddiası ilə çıxış etdiklərini
vurğulayır. Əsərdə Azərbaycan
torpaqlarının şimal hissəsinin "Gülüstan” və
"Türkmənçay” sülh müqavilələri əsasında
çar Rusiyasının tərkibinə daxil edilməsi
zamanı İran və Türkiyə ərazisindən ermənilərin
məqsədyönlü və kütləvi şəkildə
Qafqaza, o cümlədən Azərbaycan ərazilərinə
köçürülmələri bir daha
xatırladılır.
Tarixdən məlumdur ki, İrəvan,
Naxçıvan və Qarabağ xanlıqlarının ərazilərində
məskunlaşdırılan ermənilər azlıq təşkil
etmələrinə baxmayaraq, havadarlarının himayəsı
altında 1828-ci il martın 21-də
"Ermənı vilayəti” adlandırılan süni
inzibatı bölgünün yaradılmasına nail
olmuşlar. 1828-ci ildən 1830-cu ilədək Cənubi Qafqaza
İrandan 40, Türkiyədən 84 min erməni
köçürülərək Şimali Azərbaycan ərazisində
yaradılmış Yelizavetpol və İrəvan quberniyalarının
ərazisində yerləşdirilmişdir. Müəllif əsərdə
bu faktları ümumiləşdirərək yazır:
"Rusiya tərəfindən Cənubi Qafqazın
işğal edilməsi prosesi I Pyotrun Xəzər
yürüşündən başlandı və Xəzəryanı
sahillərin Rusiyaya birləşdirilməsi ilə (1722-1723) başa
çatdı. Lakin Nadir şah hakimiyyətə
gələndən sonra Rusiya bu əraziləri tərk etməyə
məcbur oldu. Yalnız 1747-ci ildə Nadir
şahın ölümündən sonra Rusiya I Pyotrun Cənubi
Qafqazı fəth etmək planına yenidən qayıtdı.
Bu halda xüsusi qeyd etmək lazımdır ki, Cənubi
Qafqazda xristian bufer dövləti yaradılmasına yönəlmiş
köçürmə siyasəti həmin planın
mühüm elementi idi. İmperatriça
II Yekaterina I Pyotrun strategiyasını rəhbər tutaraq bu
siyasəti səylə davam etdirirdi. Bu
planın tamdəyərli reallaşması yalnız rus-İran
müharibələri (1804-1813; 1826-1828-ci illər) başa
çatandan və Rusiya Cənubi Qafqazı tamamilə
işğal edəndən sonra mümkün oldu. 1828-ci
ildə İran ilə Türkmənçay müqaviləsini
imzalamaqla Rusiya ermənilərin Cənubi Qafqaz ərazisinə,
daha dəqiq desək, əzəli Azərbaycan torpaqları
olan keçmiş Qarabağ, Naxçıvan və İrəvan
xanlıqlarının ərazilərinə
köçürülməsinin birinci dalğasını həyata
keçirdi”.
Əsərdən hasil olan əsas
qənaətlərdən biri ondan ibarətdir ki, aparılan
köçürmələr hesabına regionda ermənilərin
yerli müsəlman əhaliyə faiz nisbəti süni şəkildə
dəyişdirilmiş, beləliklə, monofizit erməni kilsəsinin
milli dövlət yaratmaq səyləri Rusiya
imperiyasının müstəmləkəçilik
maraqları ilə çuğlaşmışdır. Yeni torpaqlara
yerləşdirilmə müqabilində erməni ideoloqları
çar Rusiyasına nökər xisləti ilə xidmət
etmiş, vassala çevrilmişlər.
Akademik əsərdə
haqlı olaraq bildirir ki, çar Rusiyasının ermənipərəst
siyasətini davam etdirən sovet rəhbərliyi də azərbaycanlılara
münasibətdə etnik zəmində ayrı-seçkilik
siyasəti yürütmüşdür. Sovet hakimiyyətinin
ilk illərində bədxah qonşularımız Zəngəzur
ərazisini özlərinə birləşdirmiş,
Qarabağ erməniləri üçün muxtariyyət verilməsinə
nail olmuş, bununla da gələcəkdə Dağlıq
Qarabağın Azərbaycandan qoparılmasına "zəmin
yaratmaq” planlarını işə salmışlar. Nəticədə
Xalq Cümhuriyyəti dövründə Azərbaycanın 114
min kvadratkilometr təşkil edən tarixi ərazisi 1920-ci illərdə
86,6 min kvadratkilometrə qədər azalmış, Zəngəzur,
Göyçə və Azərbaycanın digər
torpaqları Ermənistanın tərkibinə
qatılmışdır. Eyni zamanda, Azərbaycanı
Naxçıvanla birləşdirən ərazilərimiz Ermənistana
verilmiş, beləliklə, qədim "Nuh yurdu” anklava
çevrilmişdir.
Əsərdə göstərildiyi
kimi, Azərbaycana qarşı ərazi iddiaları II Dünya
müharibəsindən sonra daha da genişlənmişdir. 1945-ci ilin noyabrında Ermənistan
SSR rəhbərliyi heç bir ciddi əsaslı səbəb
göstərmədən ittifaq hökuməti
qarşısında Dağlıq Qarabağın bu respublikaya
birləşdirilməsi məsələsini irəli sürsə
də, niyyətinə nail olmamışdır. Bundan sonra onlar
daha bir hiyləyə əl ataraq azərbaycanlıların
deportasiyasına nail olmuşlar. Ermənistan SSR Kommunist
Partiyasının Mərkəzi Komitəsinin katibi Q.Arutyunov
"Suriya, Yunanıstan, İran, Bolqarıstan, Rumınya, Fələstin,
Fransa, ABŞ, Misir, İraq və Livandan bu ölkəyə
köçürülmüş ermənilərin yerləşdirilməsindəki
çətinliklərdən” şikayət edərək Ermənistanda
yaşayan azərbaycanlıların Azərbaycanın
pambıqçılıq rayonlarında yerləşdirilməsini
təklif etmişdir. O, Kür-Araz ovalığında
pambıqçılığı inkişaf etdirmək
üçün guya işçi qüvvəsinin
çatışmadığını, bu addımın həmin
rayonlarda pambıq istehsalının artımına da əsaslı
təsir göstərəcəyini iddia etmişdir. SSRİ
Nazirlər Sovetinin 23 dekabr 1947-ci il "Ermənistan
SSR-dən kolxozçuların və başqa azərbaycanlı
əhalinin Azərbaycan SSR-in Kür-Araz ovalığına
köçürülməsi haqqında” qərarı
1948-1953-cü illərdə azərbaycanlıların tarixi
torpaqlarından kütləvi surətdə
deportasiyasını rəsmiləşdirmişdir.
Əsərdə, həmçinin
vurğulanır ki, kütləvi deportasiya siyasətinin son mərhələsi
1988-1993-cü illərə təsadüf etmiş və Azərbaycana
qarşı ərazi iddiaları etnik separatçılıq və
təzavüzkarlıqla müşayiət olunmuşdur:
"Bu prosesin son akkordu 1988-1993-cü illərdə 250 mindən
çox azərbaycanlının Ermənistandan və 700 minə
yaxın azərbaycanlının Dağlıq Qarabağdan və
Azərbaycanın işğal edilmiş yeddi rayonundan
qovulması oldu. Beləliklə, Ermənistan-Azərbaycan,
Dağlıq Qarabağ münaqişəsinə, ilk növbədə,
etnik azərbaycanlılara qarşı həyata keçirilən
deportasiya, zor gücünə qovma və soyqırımı
siyasətinin məntiqi nəticəsi və növbəti mərhələsi
kimi baxmaq lazımdır. Erməni milli
ideyasının tərkib hissəsi olan bu iyrənc siyasət
Azərbaycanın işğal edilmiş ərazilərində
etnik təmizləmələrdən sonra bu torpaqları Ermənistana
birləşdirməyə yönəlmişdi”.
Əsərdə 1988-ci ildən
başlayaraq ermənilərin keçmiş sovet ittifaqı rəhbərliyinin
fəal dəstəyi ilə Azərbaycana qarşı
açıq ərazi iddialarına başladıqları, azərbaycanlıları
etnik zəmində kütləvi şəkildə deportasiya
etdikləri, Dağlıq Qarabağ və digər tarixi Azərbaycan
ərazilərində soyqırımı aktları
həyata keçirdikləri, eyni zamanda, məkrli plan əsasında
Sumqayıt hadisələrini törətdikləri konkret
faktlar əsasında diqqətə çəkilir. Həmçinin
vurğulanır ki, 1993-cü ilin sonuna qədər Azərbaycanın
keçmiş DQMV ilə həmsərhəd olan daha 6 rayonu -
Kəlbəcər, Ağdam, Füzuli, Cəbrayıl,
Qubadlı və Zəngilan işğal edilmiş, bu
rayonların azərbaycanlı əhalisi isə daimi
yaşayış yerlərindən qovulmuşdur.
Müəllif qeyd edir ki,
1988-1993-cü illərdə Qarabağda 900 yaşayış məntəqəsi,
150 min ev, 7 min ictimai bina, 693 məktəb, 855 uşaq
bağçası, 695 tibb müəssisəsi, 927 kitabxana, 44
məbəd, 9 məscid, 473 tarixi abidə, saray və muzey, 40
min muzey eksponatı, 6 min sənaye və kənd təsərrüfatı
müəssisəsi, 160 körpü və digər infrastruktur
obyektləri dağıdılmışdır. Hərbi əməliyyatlar
dövründə 20 min azərbaycanlı həlak olmuş, 50
min nəfər yaralanmış, 4 minə yaxın azərbaycanlı
itkin düşmüş, 2 mindən çox azərbaycanlı
ermənilər tərəfindən əsir və girov
götürülmüşdür.
Ümummilli lider Heydər
Əliyevin ən yaxın və sadiq silahdaşlarından
olmuş akademik Ramiz Mehdiyev 1993-cü ildə ulu öndərin
xalqın təkidli istəyi ilə hakimiyyətə
qayıdışından sonra münaqişənin həlli
prosesində keyfiyyətcə yeni mərhələnin
başlandığını xüsusi qeyd edir. Bildirir ki, ulu öndər
Heydər Əliyev münaqişənin beynəlxalq hüququn
norma və prinsiplərinə uyğun
nizamlanması işində qətiyyətli addımlar
atmış, ilk növbədə, ölkədə
ictimai-siyasi sabitlik bərpa olunmuş, vahid plan əsasında
döyüş qabiliyyətli nizami ordu quruculuğu
başlanmış və tarazlaşdırılmış
xarici siyasət həyata keçirilmişdir.
Cəbhə bölgəsində
ciddi itkilər verən Ermənistan 1994-cü ilin mayında atəşkəsi
nəzərdə tutan Bişkək protokolunu imzalamağa məcbur
olmuş, həmin ilin dekabrında ATƏM-in Budapeşt
sammitində münaqişənin nizamlanması yolunda ciddi irəliləyiş
əldə edilmişdir. Sözügedən təşkilatın 1996-cı ildə
Lissabon şəhərində keçirilmiş sammiti
danışıqlar prosesində növbəti mühüm mərhələ
olmuş, Minsk qrupunun həmsədrlərinin tövsiyə
etdiyi üç prinsip - ərazi bütövlüyü;
Dağlıq Qarabağa Azərbaycan tərkibində yüksək
muxtariyyət statusunun verilməsi; Dağlıq
Qarabağın və əhalisinin təhlükəsizliyinə
zəmanətin verilməsi nizamlanmanın mühüm tərkib
hissələri kimi qəbul edilmişdir.
Əsərdə
münaqişənin sülh yolu ilə həlli istiqamətində
müxtəlif illərdə aparılan danışıqlar
prosesinin mahiyyətinə də ümumi nəzər
salınır, Azərbaycanın münaqişənin Madrid
prinsipləri əsasında həllində israrlı olduğu
vurğulanır. Qeyd edilir ki, həmin prinsip çərçivəsində,
ilk növbədə, Dağlıq Qarabağ ətrafındakı
işğal olunmuş rayonların azad edilməsi və məcburi
köçkünlərin daimi yaşayış yerlərinə
qaytarılması təmin olunmalıdır. İşğal olunmuş ərazilərin azad edilməsi
ilə paralel Dağlıq Qarabağın erməni
icmasının və işğal olunmuş ərazilərə,
o cümlədən Dağlıq Qarabağa qayıdacaq azərbaycanlıların
təhlükəsizliyinin təmini üzrə tədbirlər
görülməlidir. Yalnız bu proseslər başa
çatandan və qarşıdurmanın kəskinliyi azalandan
sonra Dağlıq Qarabağın erməni və azərbaycanlı
icmalarının bərabərhüquqlu dialoqu çərçivəsində
regionun gələcək statusunun müəyyən edilməsi
üzrə siyasi-hüquqi proses başlana və bu proses nəticəsində
qəbul edilmiş qərarlar həm Ermənistanda, həm də
Azərbaycanda legitim hesab edilə bilər.
Akademik Ramiz Mehdiyev haqlı
olaraq Ermənistanda indiyə qədər hakimiyyətdə
olmuş şəxslərin münaqişənin həllini
süni şəkildə uzatmaq siyasəti yürütdüklərini,
bu destruktiv xəttin hazırda baş nazir N.Paşinyan tərəfindən
davam etdirildiyini yazır. Əsərdə, eyni zamanda,
münaqişənin həllinin uzanmasının Ermənistana
böyük itkilər hesabına başa gəldiyi, bu ölkənin
qlobal iqtisadi təcrid vəziyyətinə
düşdüyü konkret faktlar əsasında qeyd olunur.
Bildirilir ki, "Nə hərb, nə sülh” vəziyyəti
onsuz da xarici dəstək hesabına yaşayan Ermənistana
milyonlar bahasına başa gəlsə də, yeni baş nazir
Paşinyan da hakimiyyətdə qalmaq üçün bundan
"yaxşı” çıxış yolu görmür.
Tənzimləmə prosesində
beynəlxalq hüquq normalarına istinad imkanları tamamilə
daralan, ideoloji, siyasi, hüquqi və iqtisadi müstəvilərdə
Azərbaycana uduzan təcavüzkar tərəfin son vaxtlar
absurd bəyanatlar verməsi də, əslində, xof və təşviş
isterikasının ifadəsidir. Bu reallıqları diqqətə
çəkən müəllif haqlı olaraq yazır:
"Bütün bu illər ərzində erməni cəmiyyəti
döyüş meydanında qazanılan "qələbə”ni
tezliklə diplomatik sahədə möhkəmləndirmək
ümidi ilə yaşayıb. Lakin Ermənistan rəhbərliyi
bir məsələni başa düşə bilməyib ki,
qonşu dövlətə təcavüz etməklə, onun ərazisini
işğal etməklə, etnik təmizləmələr
aparmaqla, şəhər və kəndlərini viran qoymaqla,
Ermənistan, əslində, qalib gəlməyib, uduzub! O, bu qədər
fürsəti əldən verərək sülhü uduzub. Bunu başa düşmək üçün
bugünkü Azərbaycanı Ermənistanla müqayisə
etmək, onların sosial-iqtisadi inkişafında fərqi qiymətləndirmək
kifayətdir və bu fərq ildən-ilə daha da artacaq.
Məsələn, 2018-ci ilin sonuna olan vəziyyətə
görə, Azərbaycan iqtisadiyyatı Ermənistan
iqtisadiyyatını 4 dəfə üstələyib, Azərbaycanın
strateji valyuta ehtiyatları Ermənistanın analoji göstəricilərindən
20 dəfə, əhalisi isə 3,3 dəfə çoxdur”.
Əsərdə Ermənistanın
ciddi iqtisadi çətinliklərlə üzləşdiyi,
demoqrafik vəziyyətin pisləşdiyi, əhalinin
qocaldığı, doğum sayının azaldığı
və miqrasiya səviyyəsinin artdığı konkret faktlar
əsasında diqqətə çəkilir. Bunun müqabilində Azərbaycan
ötən illərdə Cənubi Qafqazın lider ölkəsinə
çevrilərək təkcə iqtisadi cəhətdən
deyil, hərbi cəhətdən də xeyli möhkəmlənmiş,
2016-cı ilin Aprel döyüşləri zamanı
düşmənin layiqli cavabını verərək
işğal altındakı ərazilərinin bir hissəsini
azad etmişdir.
Əsərdə Azərbaycan ərazisində
ikinci erməni dövlətinin yaradılmasının beynəlxalq
hüquq norma və prinsipləri
baxımından yolverilməzliyi xüsusi vurğulanır,
Dağlıq Qarabağa yalnız Azərbaycanın tərkibində
yüksək statusun verilməsi mümkünlüyündən
bəhs edilir: "Ermənistanın istinad etdiyi xalqların
öz müqəddəratını təyin etmək
hüququ özbaşınalıq və sərhədləri
öz istədiyi kimi dəyişdirmək hüququ demək
deyildir. Əks təqdirdə, dünyada milli
azlıqlar olmazdı, çünki onların hamısı, hətta
ən azsaylı olanları da öz müqəddəratını
təyin etmək hüququndan istifadə edər, özlərini
dünya birliyinin müstəqil subyektləri elan edər və
beynəlxalq miqyasda tanınmalarını istəyərdilər.
Ermənistan bununla barışmalı olacaq ki,
Dağlıq Qarabağın erməni əhalisi kimi milli
azlıqların öz müqəddəratını təyin
etməsi yalnız beynəlxalq hüquq çərçivəsində
və Azərbaycanın ərazi bütövlüyü nəzərə
alınmaqla mümkündür”.
Ümumiyyətlə, keçmiş
ittifaqdan "miras qalmış” münaqişələrin
mahiyyətinə nəzər saldıqda aydın
görünür ki, separatçı rejimlər xarici dəstək
hesabına qeyri-qanuni şəkildə nəzarət
altında saxladıqları ərazilərdəki fəaliyyətlərini
"pərdələmək” üçün beynəlxalq
hüququn "milli özünütəyinetmə” prinsipinə
istinad etməyə çalışırlar. Ermənistan
tərəfinin millətlərin öz müqəddəratını
təyinetmə hüququnun dövlətlərin ərazi
bütövlüyündən guya daha üstün olması
barədə iddiaları isə reallıqdan tamamilə
uzaqdır. Əlbəttə, öz müqəddəratını
təyinetmə prinsipi hər bir xalqın beynəlxalq
hüquqda təsbit olunmuş müstəsna hüququdur və
Azərbaycan dövləti bu hüquqa hörmətlə
yanaşır. Lakin beynəlxalq normalara
görə, müstəqil dövləti olmayan xalqlar müəyyən
hüquqi çərçivədə öz müqəddəratını
təyin etmək iddiası ilə çıxış edə
bilərlər.
Ermənilər artıq bir dəfə
müqəddəratlarını əzəli Azərbaycan
torpaqlarında "təyin etməklə” Ermənistan Respublikasını
yaratmışlar. Azərbaycan Prezidenti cənab İlham Əliyev bununla
bağlı qətiyyətli mövqeyini ortaya qoyaraq ikinci erməni
dövlətinin yaradılmasının yolverilməzliyini dəfələrlə
bəyan etmişdir: "Ermənilər vaxtaşırı
beynəlxalq hüququn vacib elementi olan "millətlərin
öz müqəddəratını təyin etmək”
hüququ ilə manipulyasiya etməyə
çalışırlar. Lakin bildirmək istəyirəm
ki, ermənilər artıq bir millət kimi öz müqəddəratlarını
təyin ediblər. Onların müstəqil
Ermənistan dövləti vardır. Ermənilərin
yaşadıqları bütün ölkələrdə
"öz müqəddəratlarını təyin etməyə”
başladıqları halda nələrin baş verəcəyini
təsəvvür etmək çətin deyildir”.
Öz müqəddəratını
təyinetmə subyektinin milli azlıq deyil, xalq və millət
olması da ciddiliklə nəzərə
alınmalıdır. Azərbaycan ərazisində yaşayan milli azlıqlar
müqəddəratı təyin etmək hüququnun subyekti
olmadığına görə onların iradəsi Azərbaycan
dövləti ərazisinin dəyişdirilməsi
üçün əsas ola bilməz. Yəni belə bir hüquq yalnız dövlət ərazisində
yaşayan vahid xalqa verilə bilər. Dağlıq
Qarabağda yaşayan ermənilər isə milli azlıq
olduqlarına görə onlara öz müqəddəratlarını
təyinetmə hüququnun verilməsindən söhbət gedə
bilməz.
"Dövlətlərin müqavilələrə
münasibətdə hüquq varisliyi haqqında” 23 avqust
1978-ci il tarixli Vyana Konvensiyasına əsasən,
dövlətlərin hüquq varisliyi müqavilələrlə
müəyyən edilmiş sərhədlərə toxunmur. Azərbaycan dövlət müstəqilliyini əldə
etməklə xalqın yaşadığı ərazi məsələsini
də birmənalı şəkildə həll etmişdir.
Həmin ərazi müstəqil Azərbaycan
dövlətinin ərazi statusunu almışdır. Bu mənada,
SSRİ-nin dövlət kimi tənəzzülə
uğraması Azərbaycan dövlətinin ərazisinin dəyişdirilməsinə
səbəb ola bilməz.
Akademik Ramiz Mehdiyev əsərdə Ermənistanın yeni baş naziri N.Paşinyanın son dövrlər irəli sürdüyü iddiaların da cəfəng və reallıqdan uzaq olduğunu diqqətə çatdırır: "N.Paşinyandan bunu soruşmaq maraqlı olardı: O, "Dağlıq Qarabağ xalqı” kimi birmənalı olmayan anlayışa əzəldən bu torpaqda yaşayan etnik azərbaycanlıları da daxil edirmi? Axı aydın məsələdir ki, münaqişənin hər hansı həlli Dağlıq Qarabağın Azərbaycan icmasının maraqları nəzərə alınmadan Azərbaycan üçün məqbul sayıla bilməz”.
Yekun olaraq vurğulayaq ki, Azərbaycan Respublikası Prezidenti Administrasiyasının rəhbəri, akademik Ramiz Mehdiyevin "Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi: problemin mənbələri və nizamlanma perspektivləri” əsəri Azərbaycanın son 30 ildə üzləşdiyi erməni separatizminə fundamental tarixi, politoloji və hüquqi elmi baxış olub, bədxah qonşularımızın əsassız ərazi iddialarının beynəlxalq miqyasda ifşası baxımından son dərəcə əhəmiyyətlidir.
Əsərlə tanışlıqdan doğan ən ümumi, yetkin qənaət isə ondan ibarətdir ki, Azərbaycan hakimiyyəti münaqişənin həlli ilə bağlı prinsipial mövqeyindən heç zaman çəkilməyəcək, xalqın dəstəyi ilə işğal olunmuş torpaqlarımızın azad edilməsi, ədalətin bərpası, milli maraqların təminatı üçün zəruri məqamda güc amilindən istifadədən belə çəkinməyəcəkdir.
Mübariz QURBANLI,
Yeni Azərbaycan Partiyası icra katibinin müavini,
tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Azərbaycan.-
2019.- 12 iyun.- S.1; 5.