Ərəbşünaslığın parlaq ulduzu

Hələ qədim zamanlardan elm aləmində əksərən kişilər hakim olmuş, qadınlar isə yalnız nadir hallarda bu sahəyə nüfuz edə bilmişlər. Qadın elə bir parlaq zəkaya və istedada sahib olmalı idi ki, kişilərlə bərabər elmin uca zirvəsinə yüksələ bilsin.

Elm olimpində parlayan bu cür istedadlı qadınlardan biri olmaq görkəmli ərəbşünas alim, filologiya elmləri doktoru, professor, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Şərqşünaslıq İnstitutunun ilk qadın direktoru Aida xanım İmanquliyevanın qismətinə düşdü. Tam mənası ilə kamil bir Azərbaycan qadını olan Aida xanım mənəvi və zahiri gözəlliyi ilə yanaşı, həm də kamil insan, bütün qəlbi ilə xalqına bağlı olan xanım idi.

Yəqin ki, Aida xanım şəxsiyyətinin bütün qayəsini, cövhərini onun qızı, Azərbaycan Respublikasının Birinci vitse-prezidenti Mehriban xanım Əliyevadan daha dəqiq ifadə etmək çətin olar: "Dərin məsuliyyət hissi, istənilən işdə ən yüksək nəticə göstərmək cəhdi, özünə qarşı tələbkarlıq, intizamlılıq - anamın mənə aşıladığı keyfiyyətlərdir. Nəcib, parlaq, prinsipial, istedadlı, məğrur, qənirsiz gözəl Aida İmanquliyeva. Hər cür ədalətsizliyə qarşı barışmaz, öz işinin, elmin və pedaqogikanın vurğunu olan anam qısa həyatı ərzində ağlasığmaz ucalıqlara qalxmışdı. O, ərəb ədəbiyyatının öyrənilməsində yeni elmi məktəb yaratmış, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Şərqşünaslıq İnstitutunun ilk qadın direktoru olmuşdu. Dünya şöhrətli alim olan anamın əsərləri bu gün də elm aləmində yüksək qiymətləndirilir. Ancaq buna baxmayaraq, o həmişə əsl Qadın olaraq qalırdı. Onun böyük ürəyi, səmimi, incə ruhu vardı”.

Aida xanım 10 oktyabr 1939-cu ildə görkəmli jurnalist Nəsir İmanquliyevin və Gövhər xanımın ailəsində dünyaya göz açmışdır.

Ailənin yeganə və hədsiz sevilən övladı kimi, o, doğma ocağın xeyirxahlıq, qayğı və yaradıcı ab-havasında böyüyürdü. Bütün bunlar hələ erkən yaşlarından onun çoxyönlü istedadının inkişafına təkan vermişdi. 1957-ci ildə orta məktəbi qızıl medalla bitirən Aida İmanquliyeva Azərbaycan Dövlət Universitetinin (indiki Bakı Dövlət Universiteti) Şərqşünaslıq fakültəsinə daxil oldu. Universitetdə ərəb dili və ədəbiyyatı sahəsində dərin biliklərə yiyələnərkən həm də gələcək alimin tədqiqat vərdişləri formalaşırdı.

1962-ci ildə ali məktəbi fərqlənmə diplomu ilə bitirən Aida xanımın həyatı təkcə sevdiyi elmlə deyil, həm də ürəkdən sevdiyi və sevildiyi bir insanla - Arif Paşayevlə bağlanmışdı. Onların bir-birinə hədsiz sədaqət və hörmətinə, olsa-olsa, ancaq elmə məhəbbətləri şərik çıxa bilərdi. Bir də, əlbəttə, iki qızlarına - Nərgiz xanım Paşayeva və Mehriban xanım Əliyevaya sevgiləri.

Elmdə atdığı ilk addımlardan Aida xanım özünü heyrətamiz dərəcədə zəhmətkeş, intizamlı, dərin zəkalı bir tədqiqatçı kimi göstərdi ki, bu da onun gələcəyin böyük alimi olacağından və elmi karyerada əldə edəcəyi yüksək zirvələrdən xəbər verirdi. Fundamental elmlə ciddi məşğul olmaq məqsədi 1962-ci ildə onu universitetin aspiranturasına gətirib çıxardı. Bir müddət sonra təhsilini davam etdirmək üçün SSRİ Elmlər Akademiyası Şərqşünaslıq İnstitutunun aspiranturasına göndərildi. Aida xanım Moskvada bütün varlığı ilə şərqşünaslıq elmi mühitinə daxil oldu, filoloji ərəbşünaslığın görkəmli alimləri ilə ünsiyyət yaratmaq, ən yaxşı kitabxanalarda işləmək imkanı əldə etdi. Bütün bunlar gənc alimin yetişməsi üçün çox vacib idi. Bir tərəfdən də Moskvanın zəngin mədəni həyatı Aida xanımın təbiətinə xas yüksək ziyalılığın daha da cilalanması üçün münbit zəmin oldu.

Əksər istedadlı alimlərdə olduğu kimi, Aida xanımın da elmi maraqları yaradıcılıq yolunun lap əvvəlində formalaşmışdı. O, elmi axtarışları üçün ərəb filologiyasının yetərincə mürəkkəb bir sahəsini seçərək bütün elmi karyerasını ərəb ədəbiyyatının istər tarixi, istərsə də fəlsəfi baxımdan mühüm bir dövrünə həsr etdi. Söhbət XIX əsrin axırları-XX əsrin birinci yarısı ərəb ədəbiyyatından gedir. Bu, ərəb cəmiyyətlərinin sosial-siyasi həyatında fundamental transformasiya, onların modernləşməsi dövrü idi. Eyni zamanda stereotiplərin aradan qaldırılması, ərəb ictimai fikrinə ətraf gerçəklik haqqında yeni təsəvvürlərin nüfuz etməsi prosesi gedirdi. Bütün bu mürəkkəb, birmənalı olmayan, çox vaxt da ağrılı proseslər o dövrün ərəb ədəbiyyatında öz bədii inikasını tapırdı. Bütün bu ictimai və estetik hadisələrin bədii ümumiləşdirilməsi yeni, xüsusilə də ərəb mühacirət ədəbiyyatında o qədər dərin, canlı və parlaq əks olunurdu ki, onu həmin dövrün kifayət qədər inkişaf etmiş ədəbiyyatları ilə bir sıraya qoyurdu. Təsadüfi deyil ki, həmin dövrün ərəb ədəbiyyatının yüksək bədii keyfiyyətlərini, yazıçıların əldə etdiyi uğurları xüsusi vurğulayan Aida xanım yazırdı ki, "XX əsr ərəb ədəbiyyatı regional ədəbiyyat çərçivələrindən çıxaraq dünya ədəbi prosesinə öz qanunauyğun və sanballı töhfəsini verə bildi”. Alim xüsusi olaraq qeyd edirdi ki, yeni ərəb ədəbiyyatının korifeyləri "onu böyük rus ədəbiyyatının uğurlarına qovuşdurmuşlar”.

Söhbət, hər şeydən öncə, müxtəlif səbəblərdən Amerika Birləşmiş Ştatlarına mühacirət etməyə məcbur olmuş və orada ədəbi yaradıcılıqlarını davam etdirmiş Suriya kökənli Cübran Xəlil Cübran, Mixail Nüaymə və Əmin ər-Reyhanidən gedir. Bu yazıçılar ərəb ədəbiyyatında məhcər ədəbiyyatı adını almış bütöv bir cərəyan yaratmışlar. Aida xanımın 1975-ci ildə Moskvada ayrıca monoqrafiya kimi çap olunmuş "Mixail Nüaymə və "Qələmlər cəmiyyəti” adlı ilk ciddi tədqiqatı məhz bu mövzuya həsr edilmişdi.

Qeyd etmək lazımdır ki, ərəbşünaslıqda "Suriya-Amerika” məktəbi probleminə ilk toxunanlardan biri böyük elmi uğurlarına görə "ərəblərin şeyxi” ləqəbini almış dünya və sovet ərəbşünaslığının patriarxı, akademik İ.Y.Kraçkovski olmuşdur. İqnati Yulianoviçdən sonra bu qədər mühüm və az öyrənilmiş mövzuya girişməyə cürət etmək gənc tədqiqatçının təkcə erudisiyasından və problemin vacibliyini duymaq qabiliyyətindən deyil, həm də yetərincə cəsarətindən, öz qüvvə və imkanlarına inamından xəbər verirdi. Mübaliğəsiz demək olar ki, o, qarşıya qoyduğu məqsədə nail olmuş və həmkarları arasında nüfuz qazanmışdır. Belə ki, görkəmli sovet və rus filoloq-ərəbşünaslarından İ.M.Filiştinski Aida İmanquliyevanın xidmətlərini yüksək qiymətləndirərək yazırdı: "Suriya-Amerika məktəbi” yazıçılarının yaradıcılığını təhlil edərkən İmanquliyeva öz tədqiqatını həmin dövrün tarixi-siyasi və mədəni prosesləri ilə əlaqələndirməyi bacarmış, bu isə ədəbi hadisələri öyrənərkən yeni məktəbin yarandığı tarixi zəmini üzə çıxarmağa yardımçı olmuşdur. Bu, ona sırf ərəb ədəbiyyatı mövzusunun dar çərçivəsindən müəyyən dərəcədə çıxmağa və təkcə ərəb Şərqinin deyil, eləcə də istər müsəlman aləminin başqa ölkələrində, istərsə də onun hüdudlarından kənarda gedən tarixi-ədəbi inkişafın mürəkkəb, bəzən də ziddiyyətli formalarının konturlarını cızmağa imkan vermişdir. Öyrənilən materiala bu cür yanaşma tərzi professor Aida xanıma yeni dövrə keçid zamanı bir çox Asiya və Afrika ölkələrinin ədəbiyyatları üçün səciyyəvi olan ümumi qanunauyğunluqları üzə çıxarmağa imkan vermişdir”.

Aida xanımın bu mövzuya həsr edilmiş bütün əsərlərində yeni ərəb ədəbiyyatı korifeylərinin yaradıcılığını fərqləndirən yeni üslub və ədəbi xüsusiyyətlərin təhlili zamanı səriştəli tədqiqatçı dəstxəti özünü büruzə verir. Qeyd etmək lazımdır ki, ədəbiyyatşünaslığın nəzəri problemlərinə bu cür analitik yanaşma Aida xanımın elmi yaradıcılığını bəzi müasir filoloq-ərəbşünasların səthi, sönük "belletristika” nümunələrindən fərqləndirir. Məhz romantizm və realizmin əsas prinsiplərinə yaradıcı yanaşma, onların mexaniki mənimsənilməsi və Qərb klassiklərinin təqlidi deyil, dərindən dərki, Aida xanımın fikrincə, yeni ərəb ədəbiyyatının korifeylərinə imkan vermişdir ki, yeni inkişaf mərhələsində ərəb həyatının özünəməxsus cizgilərini bütöv şəkildə istedadla əks etdirsinlər.

Bununla yanaşı, Aida İmanquliyeva öz tədqiqat obyektinə obyektiv və qərəzsiz yanaşan bir alim kimi də diqqəti cəlb edir. O, tədqiqat obyektindən mümkün qədər aralanmağa çalışır ki, soyuqqanlı düşüncə ilə, subyektiv duyğulara və rəğbətə qapılmadan elmi-komparativist metodlar əsasında ədəbiyyatların qarşılıqlı əlaqələrini araşdırsın. Akademik A.B.Kudelinin doğru olaraq qeyd etdiyi kimi, Aida xanım Qərb və ərəb ədəbiyyatlarının qarşılıqlı əlaqəsinə daha inkişaf etmiş ədəbiyyatın az inkişaf etmiş ədəbiyyata təsiri kimi baxmaq fikrindən çox uzaq olmuşdur: "Köhnə komparativistika məhz buna görə səhvə yol verirdi”.

Sevindirici haldır ki, Aida xanımın elmi yaradıcılığına verilən yüksək qiymət təkcə sovet və rus alimlərinin dilindən deyil, həm də ərəb alimlərinin dilindən səslənir. Məsələn, Misirin çox nüfuzlu "əl-Əhram” qəzetində Aida İmanquliyevanın elmi yaradıcılığına yüksək qiymət verilərək onun xidmətləri Misir və Azərbaycan ədəbiyyatları arasında körpü kimi dəyərləndirilir. Xüsusi olaraq qeyd edilir ki, professor Aida İmanquliyeva ərəb filoloji fikrinin dünya ədəbiyyatşünaslığına inteqrasiyası prosesinin tədqiqi sahəsində ən tanınmış alimlərdən biridir. Misir qəzeti Aida xanımın ərəbşünaslıq elminə verdiyi böyük töhfə haqqında yazırdı: "XX əsr şərqşünaslığında Aida İmanquliyevanın xüsusi yeri vardır. O, ərəb ədəbiyyatının tədqiqatçısı və "Qurani-Kərim”in tərcüməçisi İ.Kraçkovski və başqa görkəmli şərqşünaslarla birlikdə dünyanı ərəb poeziyası və nəsri, ərəb filoloji fikri, müasir ərəb ədəbiyyatı və mədəniyyəti ilə tanış etmişdir”. Eyni zamanda qızılgülün ətrini almadan onun bütün təzətərliyini duymaq mümkün olmadığı kimi, ərəb mətbuatı da Aida İmanquliyevanın tükü tükdən seçən intellektini və heyrətamiz qadın gözəlliyini vəsf etməkdən özünü saxlaya bilmir: "Böyük ərəbşünas-alim kimi, Aida xanımın məşhurluğunu təmin edən səbəblərdən onun yüksək intellektini, canlı naturasını, bədii istedadını, məqsədyönlülüyünü, sarsılmaz prinsipiallığını, öz elmi baxışlarını müdafiə etmək bacarığını, eləcə də mütləq kamilliyi və nəcibliyini göstərmək lazımdır. Onda insanlıq, peşəkarlıq və qadınlıq harmonik şəkildə birləşmişdir”.

Namizədlik dissertasiyasının müdafiəsindən sonra Aida xanım seçdiyi elm yolunda eyni məqsədyönlülüklə irəliləməkdə davam etdi. Moskvadan qayıtdıqdan sonra o zaman Yaxın və Orta Şərq Ölkələri İnstitutu adlanan Şərqşünaslıq İnstitutunda elmi fəaliyyətə başlayaraq tezliklə Ərəb ədəbiyyatı qrupunu təşkil edib ona rəhbərlik edir. Bir müddət sonra bu qrupun bazasında yaranan Ərəb filologiyası şöbəsi ölkə şərqşünaslığının flaqmanına çevrilir.

Şərqşünaslıq İnstitutunda özünü bütünlüklə elmi-təşkilati işə həsr edən Aida xanım seçdiyi mövzu üzərində fundamental elmi işlərini də uğurla davam etdirir. 1988-ci ildə o, Tbilisidə doktorluq dissertasiyasını böyük uğurla müdafiə edir. Ərəb ədəbiyyatı üzrə böyük mütəxəssislər olan rəsmi opponentləri - A.B.Kudelin, A.A.Dolinina və D.A.Tuxareli öz rəylərində dissertasiya işinə yüksək qiymət verərək əsərdəki ideyaların elmi yeniliyini xüsusi vurğulayıblar. Bu işin elmi nəticələrini Aida xanım 1991-ci ildə Bakıda işıq üzü görmüş və çox təəssüf ki, onun son kitabı olan "Yeni ərəb ədəbiyyatının korifeyləri” monoqrafiyasında ümumiləşdirmişdir.

Keçmiş Sovet İttifaqından xaricdə elmi konfranslarda iştirak etmək indiki kimi asan deyildi. Çoxsaylı bürokratik maneələr, partiya və hökumət strukturları ilə razılaşdırmanın çətinliyi ucbatından bu, az-az alimə qismət olurdu. Buna baxmayaraq, Aida xanım o alimlərdən idi ki, sovet və Azərbaycan ərəbşünaslıq elmini ümumittifaq və beynəlxalq miqyasda uğurla təmsil edirdi. Onun 1987-ci ildə Avropa şərqşünaslığının məşhur mərkəzlərindən olan və 150 ildən artıq şərqşünaslıq cəmiyyətinin fəaliyyət göstərdiyi Almaniyanın Qall şəhərində beynəlxalq simpoziumda iştirakı buna parlaq nümunə ola bilər. Simpoziumda müdafiəsinə hazırlaşdığı doktorluq dissertasiyası mövzusunda məruzə edən Aida xanım Qərb ədəbiyyatının ərəb məhcər ədəbiyyatının, xüsusilə XX əsrin əvvəllərində Amerika Birləşmiş Ştatlarına mühacirət etmiş Cübran Xəlil Cübran, Mixail Nüaymə, Əmin ər-Reyhani kimi yazıçıların yaradıcılığının formalaşmasına təsirindən söz açmışdı. Məruzədə həm də klassik rus ədəbiyyatının sayseçmə nümayəndələri olan L.N.Tolstoy, İ.S.Turgenyev, A.P.Çexov kimi yazıçıların 1906-1911-ci illərdə Rusiyada Poltava ruhani seminariyasında təhsil alan və ilk əsərlərini rus dilində yazmış Mixail Nüaymənin yaradıcılığına təsiri barədə də fikir səslənmişdi.

Eyni zamanda özünü istedadlı elm təşkilatçısı kimi göstərən Aida xanım respublikanın aparıcı elmi müəssisələrinin birində bütöv bir elmi istiqamətin banisi və rəhbəri olmuşdur. Özünün yaratdığı şöbəyə başçılıq etdiyi müddətdə 10 nəfər gənc uğurla dissertasiya müdafiə edərək filologiya elmləri namizədi elmi dərəcəsini almışdır. Məhz Aida xanımın təşəbbüsü ilə iki ildə bir dəfə institut əməkdaşlarının əsərlərindən ibarət "Ərəb filologiyası məsələləri” adlı məqalələr toplusu nəşr olunmağa başlamışdır. Sonralar institutun direktor müavini, qısa müddət ərzində isə direktoru olarkən Aida xanım kadrlara, xüsusilə gənc alimlərin peşəkarlığının yüksəldilməsinə daim qayğı göstərir, institutun istər təşkilati strukturunda, istərsə də elmi tematikasının zənginləşməsində mühüm işlər görür, Şərqşünaslıq İnstitutunun sürətlə dəyişən yeni dövrün tələblərindən geri qalmamasına çalışırdı.

Elmi, elmi-təşkilati, inzibati işlərdə böyük uğurları ilə yanaşı, Aida xanımın məhsuldar pedaqoji fəaliyyəti üzərində də dayanmaq lazımdır. Məsələ burasındadır ki, hələ sovet dövründə şərqşünas kadrların hazırlanması üçün aparıcı mərkəzlərdən biri əsası V.Bartold, P.Juze, B.Çobanzadə, A.Qubaydulin, V.Xuluflu, R.Sultanov, Y.Şirvani və başqaları tərəfindən qoyulmuş Azərbaycan Dövlət Universitetinin Şərqşünaslıq fakültəsi idi. Respublikamızın elmi, intellektual və mədəni həyatında doğma Şərqşünaslıq fakültəsinin yerini yüksək qiymətləndirən Aida xanım istər universitetin daha da inkişaf etməsinə, istərsə də Azərbaycanda yeni şərqşünaslar nəslinin yetişdirilməsinə şəxsən töhfə verməyi özünün müqəddəs borcu sayırdı. Buna görə də o, gərgin elmi fəaliyyəti ilə yanaşı, öz bilik və təcrübəsini gənc ərəbşünaslara çatdırmağa da vaxt tapırdı. Onun fakültədə pedaqoji fəaliyyəti həm özünə, həm də tələbə auditoriyasına münasibətdə dəyişməz tələbkarlığı ilə seçilirdi. Bununla yanaşı, Aida xanımın hər mühazirəsində, tələbələrlə hər ünsiyyətində yüksək ziyalılıq, səsində və maneralarında zərrə qədər təkəbbür, özündənrazılıq və snobizm olmayan təmkinli inam özünü göstərirdi. Tələbələri xatırlayırlar ki, o, bilikləri "ali məktəb müəllimlərinin çoxuna xas olan tezis-mentor ahəngi və üsulu ilə deyil, mühakimələr, müddəalar və nəticələr formasında çatdırırdı. Yəqin, bu, akademik mühitin özünəməxsus xüsusiyyətləri ilə əlaqədar idi ki, həmin mühitin nümayəndələri tələbə auditoriyalarına gəlmirdilər. Bu keyfiyyət fərqi onunla bağlı idi ki, təqdim edilən material müəllim üçün çox əziz idi və bu materialı qayğı ilə dinləyiciyə çatdırmağa, eyni duyğuları onda da oyatmağa çalışırdı. Auditoriya buna hörmət və rəğbətlə cavab verməyə bilmirdi”. Bu cür dostcasına, eyni zamanda ciddi, düşündürücü və tələbkar tədris manerası ilə Aida xanım tələbələrin ürəyini fəth edir, onları auditoriyada canlı, maraqlı işə, materialı dərindən mənimsəməyə kökləyirdi.

Bəzən bu cazibədar, ziyalı qadının bu cür ağır yükün və qayğıların öhdəsindən necə gəlməsinə, eyni zamanda öz prinsiplərinə sona qədər sadiq qalmaq qabiliyyətinə heyrətlənməyə bilmirsən. Fundamental tədqiqatlarla uğurla məşğul olmaq, aspirant və doktorantlara rəhbərlik etmək, akademik təşkilata başçılıq etmək, ali məktəbdə dərs demək, sevən, sədaqətli, qayğıkeş həyat yoldaşı və ana olmaq, bütün bunlarla yanaşı, böyük hərfli Qadın, həqiqi gözəllik idealı olaraq qalmaq... Hələ nə qədər fəzilətlər sadalamaq olar... Və hələ nə qədər nəcib, xeyirxah işlər görə bilərdi Aida xanım, əgər vaxtsız, amansız ölüm onu bizim sıralarımızdan çox erkən, ömür və yaradıcılıq yolunun zirvəsində olarkən qoparmasaydı.

Şair bu misraları sanki onun haqqında demişdir:

Cahanda hansı bir sərvət təsadüf etsə mənə,

Səcdə etməkdəyəm yalnız elmü ürfanə.

Fəqət budur şöhrətim, izzətim, cənnətim mənim,

Ən böyük, ən sevimli məqsədim mənim.

Alim, Ana, Qadın - Aida xanımın nəcib obrazı yaddaşımızda bu gün də yaşayır.

Akif ƏLİZADƏ,

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının prezidenti, akademik

Azərbaycan.- 2019.- 10 oktyabr.- S. 1; 6.