“Ən
böyük qazanc sənin insanlığındır”
Deyirlər, yaşadığı illər insanın sərvətidir. Bu baxımdan yanaşdıqda 90 yaşını tamamladığı üçün onu şəkk-şübhəsiz var-dövlətli insan saymaq olar. Lakin məsələ təkcə ömrün uzunluğunda deyil. Sərvət deyəndə bir çox hallarda heç mal-mülk, daş-qaş, pul nəzərdə tutulmur. Sərvət insanın yaşadığı ömrün mənasında, onun başqalarına nə qədər gərəkli olmasında, faydalı işlərində, xeyirxah əməllərində, şəxsiyyətində, ləyaqətindədir. Bu mənada yola saldığı doqquz onillik ona böyük sərvət gətirib. Söhbət istedadlı və oxunan yazıçı, qəzetçilikdə uzun illər "külüng vuran” jurnalist və publisist, bu gün qələmi ilə xalqına xidmət edən yazarların bir neçə pleyadasının "istehsalat”da müəllimi və böyük bir nəslin ağsaqqalı olan Əfqan Əsgərovdan gedir. Ədəbiyyatsevərlər onu sadəcə Əfqan imzası ilə tanıyırlar.
"Müharibə
uşaqları”ndan biri
Əfqan Əsgərov 1929-cu il sentyabrın 23-də Şirvanın Qarabağlılar kəndində dünyaya göz açıb. "Atam aqronom idi, - deyir. - Nazirlikdə işlədiyindən bizi Bakıya köçürüb gətirmişdi. Müharibə başlayanda onu cəbhəyə apardılar. O zaman şəhərin üzərində tez-tez təyyarələr uçurdu və biz onlara maraqla, heyrətlə tamaşa edirdik. Uşaq idik, nə baş verdiyini bəlkə də hələ tam başa düşmürdük. Müharibənin nə qədər dəhşətli olduğunu mən Ağsuda dərk etdim. Çünki az sonra biz ailəliklə oraya köçdük, bibimgilə. Atamın qərarı belə idi. Ailəsinin şəhərdə başsız qalmasını istəmirdi...”
12 yaşlı Əfqan üçün bu dövrün ən böyük dəhşəti təhsili ilə bağlı idi. Üçüncü sinifdə oxuduğu zaman müəlliməsi ailə qurub bir daha məktəbə gəlmədi. Dərs deməyə isə başqa müəllim yox idi. Bu, "müharibə uşaqları”ndan biri olan Əfqanın həyatda qarşılaşdığı ilk sınaq idi və o, həmin çətinlikdən çıxış yolunu dərslərlə sərbəst məşğul olmaqda tapdı. Beləcə, iki il özü-özünə dərs keçdi, mütəmadi kitab oxudu. Çox güman ki, ədəbiyyata maraq da o vaxtdan qəlbində yurd-yuva saldı.
Məktəbsiz, müəllimsiz qalan həmyaşıdları da günlərini mənasız keçirmirdilər. Yığışıb müxtəlif tamaşalar qururdular. O çağlar Səməd Vurğunun "Vaqif” dramı çox məşhur idi. Uşaqlar bu əsəri özləri bacardıqları səviyyədə səhnələşdirmişdilər. Əfqana Vidadi rolu düşmüşdü. Kim bilir, bəlkə gələcəkdə dramaturgiyada da qələmini sınayıb yaddaqalan əsərlər yaradacaq yeniyetmənin bu sahəyə marağının təməli də həmin günlərdə qoyulurdu...
Yeməyə çörəyin tapılmadığı vaxtlar idi. Odur ki, ön cəbhədəki aqronomları geriyə, arxa cəbhəyə göndərdilər. Davadan qayıdan Hacıağa kişini Yevlax rayonuna baş aqronom təyin etdilər. Bu dəfə ailə Yevlaxa köçməli oldu. Bu vaxt Əfqan beşinci sinifdə oxumalı idi. Lakin harada? Odur ki, yaranmış şəraitə görə yenə də əvvəlki qayda ilə "təhsil alırdı”. Tez-tez atasından icazə istəyib sovxozdakı atlara qulluq edirdi, arada onları minib çapırdı da... Artıq şeir də yazmağa başlamışdı.
Müharibə bitsə də, ağırlıqları hələ xalqın çiyinlərində idi. Gələcək barədə fikirləri Əfqana gecə-gündüz rahatlıq vermirdi.
"Bir gün Oğuzda müəllim işləyən əmim Bakıdan rayona qayıdarkən yolüstü bizə gəldi. Məni çox kefsiz görüb səbəbini soruşdu. Məsələnin nə yerdə olduğunu biləndə mənə ürək-dirək verdi. Demə, əmim Bakıya işlədiyi məktəbin şagirdləri üçün qiymət cədvəlləri gətirməyə gedibmiş. Elə buradaca portfelindən boş cədvəllərdən birini çıxarıb adımı oraya yazdı. Beləliklə, təhsilimi yeddinci sinifdə davam etdirə bilərdim”.
Əfqan müəllim bunları danışanda gülür. Deyir ki, bu, onun həyatında qanundan kənara çıxdığı yeganə hadisə olub.
Yenidən Bakıya köçəndən sonra evlərinin yaxınlığındakı 1 nömrəli orta məktəbdə onu yeddinci sinfə qəbul etmədilər, dedilər ki, yalnız beşinci sinfə götürərik.
"Kor-peşman evə qayıdırdım. Tramvayda təsadüfən bir qohumumuza rast gəldim. O, tibb texnikumunda oxuyurdu və mənə də sənədlərimi oraya təqdim etməyi məsləhət gördü. Başqa çarəm yox idi. İmtahan verdim, qəbul olundum, oxuyub həmin məktəbi bitirdim. Lakin təyinatla göndərildiyim sovxoza getmədim. Bu texnikum məni universitetin astanasına çatdıran bir körpü rolunu oynadı”.
Elə həmin il Əfqan Əsgərov Azərbaycan Dövlət Universitetinin (indi BDU) Filologiya fakültəsinə imtahan verib qiyabi şöbəyə daxil oldu. Ancaq ürəyi təhsil almağa təşnə olduğundan qiyabi oxumaq istəmirdi. Universitetin rektorunun qəbuluna düşməyə müvəffəq oldu. Rektor isə bildirdi ki, Filologiyanın əyanisində boş yer yoxdur, amma təzəcə açılmış Jurnalistika bölməsində əyani təhsil ala bilər.
Beləcə, bu gəncin həyatı növbəti bir təsadüflə davam etdi. Amma dünyagörmüşlər "hər təsadüf zərurətdən doğur” deyiblər.
"Jurnalist cəsarətli
olmalıdır”
1953-cü ildə universiteti bitirən gənc jurnalist "Azərbaycan gəncləri” qəzetində əmək fəaliyyətinə başlayır. Qəzetin səhifələrində mütəmadi olaraq oçerklər, felyetonlar, digər publisistik yazılar, hətta hekayələrlə çıxış edir. Odur ki, oxucular tezliklə imzasını tanıyırlar.
Qəzetdə dərc edilən və gənclik mövzusunda yazılan səhnə əsərləri müsabiqəsində mükafata layiq görülən "Poçtalyon” kinossenarisi Əfqanın yaradıcılıq potensialının geniş olduğundan, mövzu və janr baxımından getdikcə şaxələndiyindən xəbər verirdi. Buna görə də az sonra o, Moskvaya ikiillik kinossenari kurslarına təhsil almağa göndərildi. Oradan qayıdandan sonra isə fəaliyyətini Cəfər Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm” kinostudiyasında davam etdirdi.
Növbəti bir təsadüf deyəsən
yenə də taleyin işi idi. O zaman kinostudiyada ciddi problemlər yaşanırdı. Əfqan Əsgərov bu barədə "Kommunist” qəzetinə
bir məqalə yazdı. Məqalə
geniş əks-səda doğurdu və Azərbaycan KP
MK-nın müşavirəsində müzakirə olundu.
Bundan sonra Əfqanı "Kommunist”in ədəbiyyat
və incəsənət şöbəsinə müdir təyin
etdilər. Beləcə, onun həyatı
uzun müddət çalışdığı
"Kommunist” qəzeti ilə bağlandı.
"Kommunist” partiya qəzeti, rəsmi mətbu orqan idi. Əfqanın
bu qəzetdəki yaradıcılığının özəlliyi
onda idi ki, yazılacaq mövzunun, verilən
tapşırığın ciddiliyinə, mahiyyətinə xələl
gətirmədən onu şair duyğusu, yazıçı təxəyyülü,
publisist dili ilə işıqlandırırdı. Şöbəsindəki əməkdaşlara həm
hörmətlə, həm də tələbkarlıqla
yanaşırdı. Həmin illər ərzində
qəzet Azərbaycanın görkəmli
yazıçılarının, bəstəkarlarının,
sənət adamlarının söz dediyi tribunaya
çevrilmişdi. Bu, bir tərəfdən
qəzetin nüfuzu ilə bağlı idisə, digər tərəfdən
Əfqan müəllimin söz-sənət aləmindəki
hörmətindən, müəlliflərlə işləmək
bacarığından irəli gəlirdi.
İllər keçdi və Əfqan Əsgərovun bu təcrübə
və təşkilatçılığı
üçün daha geniş meydan yarandı. Belə ki, o,
"Sovet kəndi”, "Həyat” qəzetlərində baş
redaktor vəzifəsində çalışdı. Təkcə bir faktı qeyd etmək kifayətdir ki,
Əfqan müəllimin o illərdə seçdiyi kadrlar
özlərini doğruldublar və çoxları bu gün də
qələmləri, əqidələri ilə
jurnalistikamızın, dövlətimizin, dövlətçiliyimizin
keşiyindədirlər.
Əfqan müəllimin yaşadığı jurnalist
ömrü indiki gənc həmkarları üçün bir
nümunədir. O həmişə vurğulayır ki, jurnalistika çətin
və məsuliyyətli sahədir: "Jurnalist cəsarətli
və qorxmaz olmalıdır. Əgər həqiqəti
yazmağa qorxursansa, bəri başdan özün qərar verib
başqa sahəyə get”.
Roman o zamanın aparıcı
janrı idi
Bir yazıçı kimi Əfqan 1960-cı illərdə
tanınmağa başlayır. Həmin vaxt bir-birinin
ardınca hekayə topluları nəşr edilir.
"Gecikmisən” (1961), "Gözəllik sorağında”
(1962), "Sən belə deyilsən” (1963), "Sarı əlcək”
(1965) və digər toplular onun bir yazıçı kimi zəngin
müşahidə qabiliyyətinə və bədii ifadə imkanlarına
malik olduğunu təsdiqləyir.
Məhz bu xüsusiyyətlər daha sonra qələmə
aldığı "Qozbel” roman-dilogiyasında
yazıçının "əlindən tutur”. Burada müəllif
insan psixologiyasını geniş çalarlarla
açıqlayaraq, onun özünü bütün
sarsıntılardan azad edib xoşbəxtlik yoluna necə
çıxdığını göstərir.
70-ci illərdə artıq oxucuların qəlbinə
geniş yol tapmış yazıçı həyatın daha
qlobal problemlərini göstərən romanlar yazır. Bu əsərlərində
o, XX əsr Azərbaycan kəndində baş verən sosial və
siyasi dəyişiklikləri əks etdirir. Janrın imkanlarından və qələminin
gücündən istifadə edərək "Dədə Bəhmən”
trilogiyasında kəndin həyatındakı ziddiyyət və
dəyişiklikləri, müharibənin vurduğu zərbələrdən
yaranan fəsadları, partiya sistemində özünü
göstərən sapıntıları, eləcə də əyintilərlə
mübarizəni göstərməyə müvəffəq
olur.
Trilogiya "Gülyanaq” romanı ilə başlayır. Romanda əsgər
ailəsinin arxa cəbhədəki ağır güzəranı
təsvir edilir. Anası balaca Gülyanaqla
birlikdə özünü qayadan atmaq istəyir. Ancaq körpəsinə qıymır. Uşağı qayanın başında qoyub təkcə
özünə qəsd edir. Sahibsiz qalmış
qızcığazı kolxoz sədri Dədə Bəhmən
övladlığa götürür. Bu
obrazla yazıçı Azərbaycan kəndinin
ağsaqqallarının dəyanətini, ləyaqətini,
xeyirxahlığını və uzaqgörənliyini göstərib.
Qeyd edək ki, "Gülyanaq” 70-ci illərdə
yazılan romanlar arasında ən təsirlilərindən və
çox oxunanlardan biri idi. Danışırlar
ki, Xalq şairi Rəsul Rza xəstəxanada olarkən tibb
bacısının bir kitabı böyük maraqla mütaliə
etdiyini görüb. Sonra qızdan həmin kitabı
alaraq özü də oxuyub və deyib: "Tənqidçilər
Əfqanın "Gülyanaq” əsərini görməli və
dəyərləndirməlidirlər”. Bu əsər
həmin dövrdə həqiqətən də yüksək
qiymətləndirildi.
Trilogiyanın növbəti romanı olan "Katib” də
cəmiyyətdə geniş əks-səda doğurdu. Burada
yazıçı ədalətli partiya işçisi, rayona rəhbərlik
etdiyi dövrdə mizan-tərəzini pozmayan İsrafilzadədən,
sonra isə vəzifə kürsüsündə onu əvəz
edən və insanlarla rəftarında, idarəçilikdə
nöqsanlara yol verən katibdən söhbət açır.
Əfqanın yaradıcılığında tarixi
romanların da öz yeri var. Bunlardan "Bəy İnal”ı,
"Şahlar şahı”nı, "Cənnətməkan”ı
qeyd etmək olar. "Ədəbiyyatı sevməyin birinci
yolu tarixdən keçir, - deyir Əfqan müəllim. - Çünki bu sənin, atanın, ananın və
digər doğmalarının da həyatıdır”.
Professor
Azad Nəbiyev yazıçının tarixi romanlarını
belə səciyyələndirib: "Əfqan Azərbaycan ərazisindəki
hökmdarlıq dövrünü, həmin dövrdə azərbaycanlıların
adət-ənənəsinin, həyat və məişətinin
bugünümüz üçün son dərəcə əhəmiyyətli
və maraqlı olan xüsusiyyətlərini öyrənmiş,
bir neçə ilin axtarışından sonra trilogiyanın
ilk romanı olan "Bəy İnal”ı yazmışdır.
Əsər xalqımızın qədim dövr tarixini,
dövlətçilik ənənəsini öyrənmək
baxımından maraqlı olduğu kimi, Azərbaycan
xalqının tarixi taleyini, müxtəlif qonşu ölkələr
əhatəsində keşməkeşli taleyini öyrənmək
baxımından da bir o qədər əhəmiyyətlidir... Xosrov Ənuşirəvan şaha həsr etdiyi
"Şahlar şahı” romanı da tarixi həqiqətlərə
söykənir. Əfqan burada tarixi roman
janrının yeni hüdudlarını müəyyənləşdirməklə
yanaşı, ona eyni zamanda bu mövzuda indiyə qədər
yazılmış əsərlərdən fərqli olaraq tamamilə
yeni məzmun gətirmiş, hökmdar-xalq
qarşılıqlı əlaqəsi zəminində ədalətli
hökmdarın yeni tipini yaratmışdır”.
"Sarı
əlcək”, "O, mənim oğlumdur”, "Qız
atası”, "Gülməyən adam”, "Dağ seli”,
"Tamah dişi”, "Cənnət alması”...… Bunlar isə Əfqanın pyesləridir və bu əsərlərin
əsasında qoyulmuş tamaşalar da rəğbətlə
qarşılanmışdır. Xüsusilə
"Qız atası” pyesi böyük maraq doğurmuşdur və
bu gün də tamaşaçılar ona həvəslə
baxırlar.
Ağsaqqal sözü
Saysız-hesabsız roman, povest və dram əsəri,
oçerk və publisist məqalə müəllifi olan
yazıçı-jurnalist Əfqan Əsgərov həm də
böyük bir nəslin ağsaqqalıdır. 60 ilə
yaxındır həyat yollarında qoşa
addımladığı Səyyarə xanımla qurduqları
qala - möhkəm və xoşbəxt ailə bu gün talelərini
birləşdirən gənc cütlüklərə bir
örnəkdir.
Əfqan müəllim deyir ki, ailə qurarkən valideynlərlə
ümumi fikrə gəlmək, ağsaqqal xeyir-duası almaq
vacibdir. Özü də evlənərkən ata-ana məsləhətinə
qulaq asıb, elçiliyi isə Süleyman Rəhimov,
İlyas Əfəndiyev, Süleyman Rüstəm, Rəsul Rza
ediblər. Uzun illərdir ömür-gün
yoldaşı ilə qarşılıqlı sevgi, səmimiyyət
və hörmət şəraitində
yaşamaqlarının, çoxsaylı övlad, nəvə
və nəticə sahibi olmaqlarının bir səbəbinin
də məhz bu amillərdən qaynaqlandığını
söyləyir.
Azərbaycan
xalqının mentalitetini, milli-mənəvi dəyərlərimizi
yüksək qiymətləndirən ağsaqqal
yazıçı deyir: "Bilirsinizmi, mən kişini və
qadını evin divarının çöl və iç tərəflərinə
bənzədirəm. Divar hər tərəfdən
möhkəm olmalıdır. Kişi evi
çölün-bayırın sərt təsirlərindən
qorumalı, evin içərisindən muğayat olmalıdır.
Qadın isə evin daxili ab-havasının
keşiyində dayanmalı, evi uşaqlar üçün isti
qucağa çevirməlidir. Evin
içindən çölünə, çölündən
isə daxilinə zərbə dəyməməlidir. Bizim az qala 60 illik ailə həyatımızın
kodeksi belə olub”.
Əfqanın
uzun ömrü boyu çıxardığı nəticələrdən
biri də budur: "Nə olursa-olsun düz
danışmalı, haqqı danmamalısan. Haqq Allahın
adıdır...”
"İnsanın həyatda qazancını təkcə
pulla, qızılla ölçmək olmaz. Qazanc ilk
növbədə sənin insanlığındır” deyir
ağsaqqal.
"Ağsaqqal sözü Tanrı sözü kimidir”. Bu sözləri
isə Əfqan "Bəy İnal” romanında yazıb.
Flora SADIQLI
Azərbaycan.-
2019.- 22 sentyabr.- S. 7.