Tariximizin ilmələnmiş
inciləri
Azərbaycan xalqının tarixi və mədəniyyətində
elə sənətkarlıq
nümunələri var
ki, onlar əsrləri yola salmaqdadır. Bu sənət əsərlərində
həm tariximiz, həm də mədəniyyətimizin ilkinlikləri
öz işartılarını
və inkişafını
qoruyub saxlamaqdadır.
Onlardan biri də ilmələrdən
naxışlanmış xalı-xalçalardır.
Bunların arasında
Qarabağ xalçalarından
söz açmağımız
təsadüfi deyil.
Qarabağın
dağlıq ərazilərini,
eləcə də ona bitişik daha 7 inzibati rayonumuzu 30 ilə yaxın işğalda saxlayan erməni-haylar digər maddi-mədəniyyət,
dini-tarixi adidələrimizi
məhv etməkləri
az imiş kimi, xalçalarımıza
da göz dikdilər. Ermənilərin
dünyaya özlərininki
kimi təqdim etdiyi Qarabağ xalçalarının 33 kompozisiyası
mövcuddur. Yerli qoyun növlərinin yununun xüsusiyyətlərinə
görə Qarabağ
xalçaları sıx
hündür və yumşaq xova malikdir. Onlar parlaq koloriti ilə seçilirlər. Dörd qrupa bölünürlər: medalyonsuz,
medalyonlu, namazlıqlar
və süjetli.
Bu xalçalar
Qarabağın dağlıq
hissəsində Malıbəyli,
Muradxanlı, Daşbulaq,
Cəbrayıl, Horadiz
və bir çox başqa qəsəbələrdə istehsal
olunurdu. Azərbaycanın
cənub-qərbində yerləşən
Qarabağ xalça məktəbi iki regionda - dağlıq və aran zonalarında
inkişaf etmişdir.
Qarabağın dağlıq
zonasında XIX əsrdə
xalça istehsalında
Şuşa şəhəri,
Daşbulaq, Dovşanlı,
Girov, Çanaxçı,
Köhnə Tuğlar,
Muradxanlı, Qasımuşağı,
Qubadlı, Qozağ, Mirseyid, Bağırbəyli,
Xanlıq, Dağ Tumas kəndləri əsas rol oynayıblar.
"Aran xalçası”, "Bağçadagüllər
xalçası”, "Balıq
xalçası”, "Buynuz
xalçası”, "Bərdə
xalçası”, "Bəhmənli
xalçası”, "Qarabağ
xalçası”, "Qoca
xalçası”, "Qasımuşağı
xalçası”, "Ləmbəran
xalçası”, "Muğan
xalçası”, "Talış
xalçası”, "Lampa
xalçası”, "Malıbəyli
xalçası”, "Xanqərvənd
xalçası”, "Xanlıq xalçası”,
"Xantirmə xalçası”,
"Çələbi xalçası”,
"Şabalıdbuta xalçası”
çeşnili xalça
kompozisiyaları Qarabağ
xalçaçılıq məktəbinin klassik nümunələrindəndir. Qarabağda
evlərin interyerlərinə
uyğunlaşdırılmış 5 xalçadan ibarət dəst xalı-gəbələr
geniş yayılmışdır.
XVIII
əsrdə Qarabağ
xalçaçılıq məktəbi Şuşada
cəmlənmişdir. XVIII əsrdə Şuşada klassik çeşnili xalçalarla yanaşı,
"Bağçadagüllər xalçası”, "Saxsıdagüllər
xalçası”, "Bulud
xalçası” və
s. çeşnilər toxunurdu.
Qarabağ xalçalarının
rəng-boyaq palitrası
olduqca zəngindir. Bu palitra Qarabağ
təbiətinin bütün
rənglərinin ən
zərif çalarlarını
özündə əks
etdirir. Qədim dövrlərdən Azərbaycan
xalçalarının ara
sahə yerliyi ənənəvi olaraq qırmızı rəngdə
işlənmişdir. Müxtəlif
bitkilərlə yanaşı,
orta əsrlərdən
burada rənglər müxtəlif növ həşəratlardan da alınmışdı. Onların
içərisində qırmızı
rəng almaq üçün ən geniş yayılmışı
koşenildir. Xalq arasında ona -”qırmızı böcək”,
"qurd qırmızı”,
"palıd cücüsü”
deyilirdi.
"Çələbi” xalçası
Qarabağ xalçalarının motivləri
öz bədii dəyərinə və təfsirinin orijinallığına
görə bənzərsizdir.
Bu xalçalar üfuqi simmetriya prinsipi üzrə mövzunun dekorativ cəhətdən
mənimsənilməsinin əsl
xalq manerasında qurulmuşdur. Əvvəllər
Qarabağ xalçalarında
gözəl rəsmlərlə
yanaşı, ovçuluq
süjeti əsaslıq
təşkil edirdisə,
sonralar buna marağın azaldığı
aydın görünür.
Qədim xovsuz "Şəddə”
xalçaları kompozisiya
cəhətdən ibtidai,
üfuqi simmetriyanın
prinsipi üzrə qurulur və birtipli adam və
heyvan fiqurları paralel bölgüdə intəhasız təkrar edilir. Bitkin ovçuluq motivlərinə
marağı itirən
xovlu xalça ustaları həmin bədii prinsipdən istifadə edirlər.
Xalq dastanının qəhrəmanı,
Şərqin böyük
şairi Firdovsinin
"Şahnamə” poemasında
baş qəhrəman
Rüstəmə həsr
edilmiş Qarabağ xalçaları xüsusilə
gözədəyəndir.
"Buynuz” xalçası
"Buynuz” adı alan xalçalar Qarabağ tipinə aiddir. Onlar Dağlıq
Qarabağın müxtəlif
xalçatoxuma məntəqələrində
istehsal olunur. Qarabağlı qocaman xalça sənətkarları
"Buynuz” xalçasını
əvvəllər olduğu
kimi, "Horadiz” adlandırırlar. "Buynuz”
müxtəlif simvol və təsəvvürü
ifadə edirdi. Güc və cəsarət rəmzi olan öküz eyni zamanda "səma qüvvələri”
ilə simvollaşdırılaraq,
su və əkinçilik Allahını
təcəssüm etdirir.
"Buynuz”ların assimmetrik
quruluşu bir tərəfdən xalçanı
canlandırır, digər
tərəfdən isə
onları istənilən
ölçüdə toxumağa
imkan verir. "Buynuz”ların ətrafında
toplaşan, xalçanın
əsas elementini təşkil edən müxtəlif formalı detallar bu kompozisiyada
doldurucu element rolunu oynayır.
"Balıq” xalçası
Bu xalça
Qarabağ tipinin ən geniş yayılanlarından biridir.
Ölkəmizin şimalında
"Balıq”, İran
Azərbaycanında isə
"Moxi” adı ilə tanınır.
"Balıq” xalçası
Qarabağan bütün
xalçatoxuma məntəqələrində
istehsal olunmasına baxmayaraq, onun əsas istehsal mərkəzi Bərdə
şəhəri hesab
edilirdi. XVIII əsrin ikinci yarısından isə "Balıq” xalçası Şuşa
şəhərində də
istehsal olunurdu. XIX əsrin ikinci yarısından Şuşada
istehsal olunan xalı və xalçaların təqribən
35 faizi "Balıq” tipinə aid idi. "Balıq” təsvirini xatırlatdığına
görə xalça
sənətkarları şərti
olaraq bu kompozisiyanı "Balıq”
adlandırırdılar.
"Qarabağ” xalçası
"Qarabağ” adı ilə tanınan xalçalar Azərbaycanın
bütün xalçatoxuma
məntəqələrində istehsal olunub və bu gün
də toxunmaqdadır.
İstehsal yerindən
asılı olaraq bu xalçalara müxtəlif adlar verilib. Lakin sənətkarlar onları
ümumilikdə "Qarabağ”
xalçaları adlandırırdılar.
XIX əsrdə Şuşada
İstanbul bazarlarına
satış üçün
istehsal olunan bu kompozisiyalı xalçalar "Xan” və ya "Xan Qarabağ” kimi müxtəlif adlar almışdılar. Eyni eskizlə Qubada toxunan xalçalar isə "Africa” adlanırdılar.
"Qarabağ” adı
ilə tanınan xalçalar bir neçə növdə olur: Bir neçə
medalyondan ibarət olan orta sahənin
kompozisiyası İran
və Hindistan bədii parçalarının
əsasən basma naxışlı pərdələrini
xatırladır. Bitki
elementləri ilə bəzədilmiş bu medalyonlara XV-XVII əsr Təbriz rəssamlarının
tərtibatı əsasında
hazırlanmış Quranın
və ədəbi-bədii
əsərlərin üz
qabığında rast
gəlmək olar.
Həmçinin xalça toxuyanlar arasında "Çini-çeşni”
adı alan "Qarabağ” xalçaları
da mövcuddur. Bu xalçaların kompozisiyasını bir cərgədə yerləşən
səkkizguşəli medalyonlar
təşkil edir.
"Xanlıq” xalçası
Xanlıq Azərbaycanın ən tanınmış xalçatoxuma
məntəqəsidir. Burada
istehsal olunan xalçalar incəsənət
əsərlərinin gözəl
nümunəsi olub.
XIX əsrdə Cəbrayılda,
xüsusilə də Mirzəcanlı, Əfəndilər,
Daşkəsən, Süleymanlı
kəndlərində istehsal
olunan xalçalar dünya bazarına və yarmarkalara ixrac olunanlardan daha gözəl hesab olunurdu. "Xanlıq” xalçasının
orta sahəsində böyük göl yerləşir. Onun yuxarı və aşağı hissəsində
iki quba, orta sahənin dörd küncündə
isə simmetrik yerləşmiş ləçək
yerləşir. "Xanlıq”
xalçasına xarakterik
olan haşiyələr
zolaqlardan ibarətdir.
XIX əsrdə şairə
Xurşidbanu Natəvanın
müşayiəti altında
xalq arasında "xan qızı” kimi tanınan "Xanlıq” xalçası toxunmuşdur.
"Qasımuşağı” xalçası
Qarabağ xalçaçılıq məktəbinin
Cəbrayıl qrupuna aid edilən xovlu "Qasımuşağı”
xalçasıdır. Xalçanın
adı Laçın rayonunun şimalında yerləşən Şamkənd,
Ərikli, Kürdhacı,
Çorman və Şəlvə kəndinin
əhalisinin adı ilə bağlıdır.
Qasım Hacı Sam oğlu bir
vaxtlar burada yaşayan hörmətli şəxs olub. Bu kəndlərdə yaxın keçmişə
qədər yüksək
növ xalçalar istehsal edilirdi. "Qasımuşağı” xalçalarının
orta sahəsinin kompozisiyası incəsənət
nöqteyi-nəzərdən orijinal olub, müxtəlif detallardan və elementlərdən ibarətdir.
"Bəhmənli” xalçası
Bu xalçanın
adı Füzuli rayonunun Böyük Bəhmənli kəndi ilə bağlıdır.
"Bəhmənli” xalçasınını
orta kompozisiyasını
bir-birinin ardınca düzülmüş, orijinal
formalı fiqurlar təşkil edir. Orta sahədə yerləşən bir və ya iki
fiqur xüsusən maraqlı olan kompozisiyadır. Qocaman xalçatoxuyanların təxminlərinə
görə, bu fiqurlar "heykəl”,
"manqal” və ya "çanq” (pəncə), digərləri
isə çanaqlı
bağanı təsvir
edir. Heyvana bənzəyən bu fiqurlar müəyyən tayfanın totemi olan çanaqlı bağanın təsviri ilə bağlıdır.
"Malıbəyli” xalçası
Qarabağ xalçaçılıq məktəbinin
Şuşa qrupuna aid edilən "Malıbəyli” xalçaları
da kənd adını daşıyır.
Bu kəndin kişi sakinləri heyvandarlıq və əkinçiliklə, qadınları
isə xalça və gəbə toxumaqla məşğul olurdular. Onların xalçaları bütün
Qarabağda məşhur
idi. Haqqında danışılan xalça
yalnız Malıbəylidə
deyil, həm də Qarabağın digər xalçaçılıq
məntəqələrində toxunurdu. Yaxın zamanlaradək Malıbəylidə
naxışlı keçələr
də toxunurdu, onların naxışları
orta əsrlərdə
Orta Asiyanın dekorativ incəsənət
əsərlərinin naxışları
ilə oxşardır.
M.NƏRİMANOĞLU,
Azərbaycan. - 2020.- 1 dekabr.- S.11.