Şairin həqiqəti - insanlığın həqiqəti bizim nailiyyətimizdir

Rəsul Rza Azərbaycan xalqının XX yüz ildə yetişdirdiyi böyük və bənzərsiz ədəbi simalarından biridir. Mirzə Ələkbər Sabir və Mirzə Cəlil, Məhəmməd Hadi və Əli bəy Hüseynzadə, Hüseyn Cavid və Cəfər Cabbarlı, Üzeyir Hacıbəyli və Yusif Vəzir Çəmənzəminli, Mikayıl Müşfiq və Səməd Vurğun kimi bəşər mədəniyyətinin üzvi bir hissəsinə çevrilən sənətkarlarla bir sırada Rəsul Rza da Azərbaycanın adını və mənəvi qüdrətini dünya xalqları arasında ləyaqətlə təmsil etməkdədir.

Akademik İsa Həbibbəyli böyük sənətkarın Azərbaycanın bədii təfəkkür tarixində təkrarsız xidmətlərini ümumiləşdirərək yazır: "Rəsul Rza əsrlərdən qırıq-qırıq sızıb gələn ənənələri böyük sürətlə inkişaf etdirərək, sərbəst şeiri XX əsr Azərbaycan poeziyasında qanuniləşdirmək missiyasını böyük şərəflə həyata keçirmişdir. Məhz Rəsul Rzanın böyük yaradıcı dühasının simasında sərbəst şeir Azərbaycan ədəbiyyatının həmişəlik ədəbi sərvətinə çevrilmişdir. Rəsul Rzanın sərbəst şeirləri Azərbaycan ədəbiyyatına geniş fikir və düşüncə sərbəstliyi gətirmiş, lirikanın poetik formanın bəzi formal tələblərindən xilas olmasına imkan yaratmışdır. Sərbəst adlanmasına baxmayaraq, Rəsul Rzanın poeziyasında şeir texnologiyası üçün zəruri olan şərtlərə yaradıcı şəkildə əməl olunmuşdur. Bu mənada Rəsul Rzanın sərbəst şeirləri özünəməxsus yüksək sənətkarlıq xüsusiyyətlərinə malik olan qiymətli poetik nümunələrdir. Rəsul Rzanın sərbəst şeirləri ilə Azərbaycan sərbəst şeiri özünün inkişafının ən yüksək səviyyəsinə çatmışdır. Azərbaycan xalqının tarixi taleyi və XX əsr boyu çətin həyatın real fəlsəfəsi Rəsul Rzanın poeziyasının nəbzində döyünür”. Dünya bədii-estetik fikrinin nəhəng nümayəndələrinin Rəsul Rza haqqında fikir və qənaətləri də görkəmli ədəbiyyatşünas alimin mülahizələrinin elmi-nəzəri əhəmiyyətini vurğulamaqdadır.

Rəsul Rza poeziyasının böyüklüyünü və ümuminsani mahiyyətini təkcə onu yazıldığı dildə oxuyub anlayanlar deyil, bu təkrarsız şeiriyyəti tərcümədə oxuyanlar da bilirdilər. Qardaş türk dillərində yazıb-yaradan Nazim Hikmət, Muxtar Auezov, Qafur Qulam, Aybek, Maqsud Şeyxzadə, Mirtemir və Əsəd Muxtar, Çingiz Aytmatov, Oljas Süleymanov, Muxtar Şaxanov və başqaları da Rəsul Rza əsərlərinin dünya şöhrətini dərindən anlayırdılar. Məşhur şairimizin irsini Kanadadan Yaponiyaya qədər, Latın Amerikası ölkələrindən Hindistana, Norveç və İsveçdən Çinə qədər bütün mədəni ölkələrdə oxuyur və həvəslə öz doğma dillərinə çevirirdilər.

Rəsul Rzanın yaradıcılığı haqqında başqa ölkələrdən olan qələm dostlarının və pərəstişkarlarının müxtəlif dövrlərdə bildirdiyi mülahizələr yuxarıda söylədiklərimizi parlaq şəkildə təsdiqləyir. Görkəmli rus şairi İlya Selvinski aşağıdakı misraları misal gətirib:

Aydındır şeirin dili,

İstəyirsən sevincdən,

istəyirsən qəmdən yaz.

Elə aydındır bu dil,

nadan yüz il oxusa,

yenə bir şey anlamaz. -

səmimi və qəti münasibətini bildimişdi: "Nə qədər iti və incə deyilmişdir. Bu şeirdə Şərqin təmkinli müdrikliyi canına hopmuş Azərbaycan şairinin siması nə qədər aydın hiss olunur. Belə şeirin altından Nizami və Sədi imza qoya bilərdilər. Yəni hər hansı bir ölkənin hər hansı müasir şairi də öz lirikasında belə incinin olması şərəfindən imtina etməzdi”. Böyük şairin zamandaşları bu poeziyanın əzəmətini və miqyasını düzgün səciyyələndirirdilər. Rəsul Rzanın Azərbaycan və ümumtürk şeiriyyətində mövqeyini Pablo Nerudanın ispandilli poeziyadakı, Vladimir Mayakovskinin rus, Pablo Tıçinanın Ukrayna, Nazim Hikmətin Türkiyə poeziyasında yeri və rolu ilə müqayisə edirdilər.

Qırğız yazıçısı, XX yüz ilin görkəmli ədiblərindən biri Çingiz Aytmatov Rəsul Rza lirikasının pərəstişkarlarından olmuşdur. Onun səmimi ürək sözləri qeyri-ixtiyari qəlbimizi riqqətə gətirir: "Əziz Rəsul müəllim! Zəmanəmizdə ən çox hörmət bəslədiyim şairlərdən biri də sizsiniz. İlhamlı təfəkkürünüz üçün, obrazlarınız üçün Sizə təşəkkür edirəm...” Son dərəcə qürurlu və fərəhlidir ki, qardaş və qandaş qırğız yazarı Rəsul Rzanın ilhamlı təfəkküründən, nəfis lirik obrazlarından necə məftunluq duyursa, ötən əsrin oxşarsız sənətkarlarından Eduardas Mejelaytis də eyni heyranlıqla şairin bədii surətlərinin əlvanlığından, poetik xəyallarının füsunkarlığından söz açır: "...Siz gözəl şairsiniz, öz doğma, günəşli və şairanə diyarınız Azərbaycanın, bütün çoxmillətli Sovet İttifaqının nəğməkarısınız. Gözəl kosmik fenomenimizin - Yer kürəmizin əlvan boyalarının bütöv bir şairanə rənglər palitrasının nəğməkarısınız. Bu gözəl Yer kürəsi sizin köksünüzdədir, gözəl şeirlərinizdə, poetik xəyallarınızdadır. Möhtəşəm vüsətinizə, poetik istedadınıza, insanlığınıza görə, insana bəxş etdiyiniz hər şeyə görə çox sağ olun!”

Bəzən bizi yerli-yersiz özümüzə məftunluqda günahlandırırlar. Öz mədəniyyətimizi göylərə qaldırmaqda, obyektiv olmamaqda təqsirləndirirlər. Elə bu səbəbdən də xarici ölkələrin yazıçılarının mühakimə və mülahizlərinə müraciət etməyi vacib bildik. Biz yeri gələndə Şekspir kimi tragikimiz, Mikelancelo və Rafael dərəcəsində rəssamımız, Motsart təki bəstəkarımız, A.Eynşteyn qüdrətində alimimiz olmadığını etiraf edirik. Amma Dədə Qorqud, Nizami, Nəsimi, Füzuli, Tusi miqyaslı dahilərin də başqalarında olmadığını vurğulayanda, bu təbii duyulmalıdır. Dünya şöhrətli sənətkarların Rəsul Rza haqqında söylədikləri ana Vətənimiz və onun mənəvi qüdrəti haqqında, Azərbaycan mədəniyyəti və söz sənəti fenomeni barəsində dərin düşüncələrə vadar edir. Azərbaycanın iki min illik zəngin ədəbiyyat və mədəniyyət tarixini təhlil edərkən, bütün zamanların ən böyük azərbaycanlısı, dahi Öndərimiz Heydər Əliyevin söylədiyi kimi, bu millətə mənsubluğuna görə özünü xoşbəxt sayırsan, azərbaycanlı olduğuna görə fəxr edirsən!..

Qazax şairi, Azərbaycanın böyük dostlarından biri Oljas Süleymanov Rəsul Rza yaradıcılığına hörmət və ehtiramını dəfələrlə ifadə etmişdir. Oljasın böyük ustada müraciəti, onun əsərlərinə münasibəti ilə: "Əziz Rəsul ağa! Bu xoş səbəbdən istifadə edərək Sizə bir daha sağlıq, sağlamlıq, yeni gözəl kitablar, ailənizə xoşbəxtlik, doğma Azərbaycana çiçəklənmə arzulayıram” və məşhur rus şairi Arsen Tarkovskinin dəyərləndirməsi həmahəngdir. A.Tarkovski yazır: "Əziz Rəsul Rza, sən bizə gərəksən. Bizə sənin həqiqətin lazımdır. Çünki şairin həqiqəti - insanlığın həqiqəti bizim nailiyyətimizdir”. Təbii ki, Azərbaycan şairinin əsərlərinə Avropa və Asiya, Şərq və Qərb mədəniyyət xadimlərinin, müxtəlif dünyagörüşlü və məsləkli sənət adamlarının məhəbbətinin kökündə onun çoxrəngli və çoxsəsli dünyaya, insanlığa səmimi sevgisi dayanırdı. Bu humanist və harmonik qarşılıqlı münasibətin estetik anatomiyasını ingilis ədəbiyyatşünası B.Kopey həssaslıqla şərh etmişdir: "Rəsul Rzanın sənət dünyası təzadları: sevgini və nifrəti, yaxşılığı və pisliyi, həyatı və ölümü, xoşbəxtliyi və kədəri realistcəsinə təsvir edir. Şairin yarı canı dəhşətdən gözləri qaralan vyetnamlı körpənin yanındadır. Şairin qəlbində xoş gələcəyə inam şeirin uğurlu finalına çevrilir. Bütün dünyada sülh və əmin-amanlığı, bütün bəşər övladlarının birliyini görmək arzusu Rəsul Rza poeziyasının canına hopmuşdur”.

Dünyanın dörd bir yanından Rəsul Rzaya ünvanlanmış məktublar, teleqramlar, ürək sözləri, arzular axışıb gəlirdi. Və Azərbaycan şairinin əsərləri, kitabları da planetin dörd bir tərəfinə gedib çatırdı. Bu günün, kompüter əsrinin ən məşhur yazarı belə yarım əsr əvvəl Rəsul Rzanın misilsiz populyarlığına, böyük dünya ilə bu dərəcədə qaynayıb-qarışmasına qibtə edə bilər. Müəllif əsərlərini tərcümə edən, onun yaradıcılığını araşdıran həmkarları və qələm yoldaşları ilə yaradıcılıq əlaqələri saxlayırdı. Bu ədəbi ünsiyyətin əsasında isti insani təmaslar dayanırdı. Demək olar ki, bütün məşhur rus yazıçı və şairləri ilə onu möhkəm dostluq telləri bağlayırdı. Baltikyanı respublikaların ədibləri, Ukrayna və Moldovanın, Belarus və Qazaxıstanın, Tacikistan və Türkmənistanın, Özbəkistan və Qırğızıstanın yazarları Rəsul Rzaya öz səmimi sevgilərini ifadə edirdilər. Azərbaycanın böyük sənətkarının qardaş türk dünyası ilə yaradıcılıq əlaqələri ayrıca bir tədqiqatın mövzusudur. Onun Nazim Hikmətlə ədəbi-mənəvi qardaşlığı yaxşı məlumdur.

Mərkəzi Asiya respublikalarından olan tanınmış söz və sənət adamlarının Rəsul Rza əsərləri haqqında mülahizələri də bir çox cəhətdən maraqlı və diqqətəlayiqdir. Türkmənistan söz sənətinin və ədəbiyyatının korifeyi, məşhur ədib Berdı Kerbabayev yazırdı: "Rəsul Rzanın böyük istedadı, onun şeirlərinin siyasi kəsəri dünyanın və insanın yeniləşməsi uğrunda mübarizəmizin məqsədlərinə sədaqətlə xidmət edir”. Muxtar Auezov, Sabit Muğanov, Mirzə Tursunzadə, Alı Tokombayev, Qafur Qulam, Mirtemir, Aybek, Maqsud Şeyxzadə və başqaları da Rəsul Rzanın bədii xidmətlərini yüksək dəyərləndirmişlər.

Dünya xalqları ədəbiyyatında Azərbaycan xalqının böyük oğlu Rəsul Rzaya həsr olunmuş bir çox şeirlər və ithaflar mövcuddur. Tanınmış özbək şairi, yüksək bədii zövqə malik tərcüməçi Osman Qoçqarın Rəsul Rza və Nigar Rəfibəylinin xatirəsinə həsr etdiyi "Xəzər ağısı” adlanan silsilə şeirləri də bu cəhətdən xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Öncə bu silsilənin yazılış səbəbləri və müəllifi barəsində oxucuya qısaca bilgi vermək zərurətini hiss edərək bəzi məlumatları vurğulamaq istəyirik. Osman Qoçqar Azərbaycanla sıx bağlı olan, bizim söz sənətimizi dərindən bilən istedadlı bir yazar kimi Mirzə Cəlil və M.Ə.Sabir, M.Hadi və H.Cavid, S.Vurğun və R.Rza kimi klassiklərimizin əsərlərini məharətlə öz ana dilinə çevirmişdir. Azərbaycan ədəbi-mədəni həyatını, Rəsul Rzanın həyat yolunu, şəcərəsini və əsərlərini yaxşı bilmədən haqqında söhbət açmaq istədiyimiz silsilənin meydana çıxması mümkün olmazdı. Xüsusən "Sizsiz”in tərcüməsi prosesi belə bir əsərin yazılmasına, "Xəzər ağısı”nın doğulmasına təkan vermişdir. Böyük bir sənətkarlar ailəsinin özünəməxsus dramını və iztirablarını müəllifin yaxından duyması Rəsul Rza və Nigar Rəfibəyli obrazlarının hədsiz təbii, emosional çıxmasına səbəb olmuşdur. Doqquz şeirdən ibarət bu silsilədə ümumi, möhtəşəm bir poetik obraz yaradılmışdır. Amma hər bir şeirdə təkrarolunmaz, əlahiddə və özünəməxsus lirik əhvali-ruhiyyə hakimdir. Birinci şeirdən başlanan bu lirik-emosional vəziyyət tədricən dəyişir, dinamik tərzdə ümumi poetik ovqata və obraza doğru inkişaf edir. Silsilədə biz şairanə ruhun təkamülünü sərbəst şəkildə müşahidə edə bilirik. Əsərdə lirik kulminasiya lirik başlanğıc qədər gözəldir.

Budur, qayğılarla ötməkdə dünya,

Rəsulsuz, Nigarsız gün çıxıb-batar.

Yeni üfüqlərə getməkdə dünya,

Adamlar gözəl bir yuxuda yatar.

Nazimin çin olar arzu, istəyi,

Canlanar yenidən türki bitiklər.

Rəsulun sevdiyi rəngləri təki,

Göy qurşağı asta qəddini diklər.

Səmada ildırım, şimşəklər çaxar,

Yağmağa başlayar yağış, leysanlar.

Küləklər saçına sığallar çəkər,

Durnalarla dolar göy asimanlar.

Durnalar qayıdar hər yaz, hər bahar,

Qayıdıb gələrlər Rəsulla Nigar.

Silsilənin ilk beş şeirində, əsasən, Rəsul itkisinin sevgili ömür-gün yoldaşı Nigar xanımın qəlbində yaratdığı ələmli hissiyyat yaddaqalan poetik əlamət və cizgilərlə təsvir olunur. Şeirdə sədaqətin ölüm zirvəsi nəfis bir ahənglərdə vəsf edilir. Bu elə bir əlçatmaz zirvədir ki, artıq oraya hicranın nəfəsi çatmır. Ondan o yana hicran da, həsrət də yoxdur - yalnız vüsaldır... Altıncı şeir isə bu əbədi birliyin, sonsuz vüsalın vəsfi ilə başlanır. Daha doğrusu, Rəsul və Nigar ayrılığına taleyin özü də dözməyib, bu iki munis qəlbin qovuşmasına, əbədiyyətinə yol açır. İndi onlarsız qalan bizim dünyamızın Rəsulsuz və Nigarsız günləri başlayır. Ancaq Vətən təbiəti həqiqətənmi onlarsız qalır? Müəllif şair olanların bu dünyadan izsiz gedəcəyinə inanmır. Nazimin nisgilləri, arzuları həqiqətə dönür. Rəsulun qoyub getdiyi dünyada onun sevdiyi rənglər cilvələnir, göy qurşağı yavaş-yavaş asimanı bəzəyir. Nigar xanımın durnaları da poeziyanın səmasına qayıdır. Vətəni sevən ürəklər Vətən göylərində əbədi məskən salırlar.

Rəsul Rza əbədiyyəti haqqında düşünərkən qeyri-ixtiyari olaraq Azərbaycan söz sənətinin bir sıra dahi nümayəndələrinin ədəbi taleyi gözlərimiz önündə canlanır. Məlumdur ki, böyük sənətkarların bütöv və dolğun obrazını təsəvvür etmək, onların ədəbiyyat tarixində yerini müəyyənləşdirmək üçün çox vaxt yaşadıqları və mənsub olduqları ədəbi dövrlərin hüdudları kifayət etmir. Məsələn, Məhəmməd Füzulinin Azərbaycan ədəbi təfəkküründə mövqeyini təyin etməkdən ötrü onu ən azı 500 ilin kontekstində nəzərdən keçirmək lazımdır. Mirzə Fətəli Axundzadənin milli bədii düşüncə tarixində səngiməyən ədəbi təsirini müəyyənləşdirməyə isə 200 il də azlıq edir. Öz zamanı məcrasına sığmazlıq və başqa əsrlərə adlayıb keçmək ədəbi böyüklüyün əsas nişanələrindən biridir. XX yüzildə də öz poetik ömrünü ölümündən sonra da davam etdirən görkəmli ədiblərimiz az deyil: Mirzə Ələkbər Sabir, Məhəmməd Hadi, Əhməd Cavad, Səməd Vurğun, Mikayıl Müşfiq və Rəsul Rza məhz belə şairlərimizdən sayılır. Onlar nəinki ölümlərindən sonrakı onilliklərə, hətta XXI yüzilə çətinlik çəkmədən adlayan və onun fəxri poetik sakininə çevrilən sənətkarlardandır.

Yaşar QASIMBƏYLİ,

AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun

baş elmi işçisi, filologiya elmləri doktoru, professor

Azərbaycan.-2020.- 11 iyun.- S.7.