Aqrar innovasiyalar məhsuldarlığı artırmağa xidmət edir

Ölkəmizdə bu cür innovasiyalar ardıcıllıqla tətbiq olunur

Dünyada kataklizmlər və təbii fəlakətlər artdıqca, koronavirus pandemiyasının insanların gündəlik həyatına təsiri qaldıqca ərzaq və kənd təsərrüfatı sistemlərinin bütünlükdə yenilənməsi, innovasiyaların aqrar sektora kütləvi tətbiqi zərurətə çevrilir. Bu zərurət Yer üzündə yüz milyonlarla insanın aclıqdan əziyyət çəkməsindən, zəruri ərzaq məhsullarının, xüsusən içməli suyun çatışmazlığından doğur.

Günümüzədək gəlib çatan aqrar-ərzaq sistemləri biomüxtəlifliyin itirilməsi və iqlim dəyişiklikləri səbəbindən ciddi təsirlərə məruz qalmışdır. Bu isə öz növbəsində zəruri olan qida məhsullarının istehsal zəncirində bir sıra problemlər yaratmışdır. Bu yerdə xatırladaq ki, BMT-nin Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatı (FAO) dünya əhalisinin kifayət qədər ərzaq məhsulları ilə təmin edilməsini, qidaların keyfiyyətinin yaxşılaşdırılmasını, onların həcminin artırılmasını və ətraf mühitin vəziyyətinin sağlamlaşmasını qarşıya məqsəd kimi qoyan cəsarətli konsepsiya işləmişdir. Həmin sənəd çərçivəsində bu gün bütünlükdə aqrar sektor fərqli yanaşmalara səmtlənməkdədir.

FAO bu il keçirdiyi konfransda da aqrar-ərzaq sistemlərinin tətbiqinin qlobal aclıq problemlərinin həllində oynaya biləcəyi vacib rola xüsusi diqqət ayırmışdır. Bu strategiya aqrar sistemlərin yenilənməsinə, kənd təsərrüfatına investisiyaların artırılmasına və əhalinin nisbətən imkansız təbəqələrinin hüquqlarının müdafiəsinin güclənməsinə hesablanmışdır.

Reallıqları nəzərdən keçirdikdə aydın görünür ki, bütünlükdə aqrar sektorun qlobal inkişafı ilə bağlı faktlar o qədər də ürəkaçan deyil. Əgər pandemiyaya qədər dünyada 690 milyon insan aclıqdan əziyyət çəkirdisə, bu gün həmin rəqəm 822 milyona çatmışdır! Dünyada kifayət qədər ərzaq məhsullarının istehsal olunmasına baxmayaraq, yenə də yüz milyonlarla insanın əli zəruri qidalara çatmır. Demək olar ki, əksər ölkələrdə aclıqdan və yoxsulluqdan əziyyət çəkən insanlar var. Halbuki ərzaq məhsullarının 12 faizi itkilərə məruz qalır, 17 faizi isə tarladan bazara gedən yolda xarab olur. Yalnız bu iki rəqəmin sıfırlanması yüz milyonlarla insanın qida məhsullarına olan tələbatını ödəməyə imkan verər. Müasir aqrar sistemlərə həmçinin iqlim dəyişiklikləri, su resurslarının tükənməsi, transsərhəd ziyanvericilərinin yayılması, təbii fəlakətlər, üzücü müharibə və münaqişələrin artması da mənfi təsir edir. Beləliklə, III minilliyin ən vacib məsələsi əhalinin ərzaq məhsullarına artan tələblərini ödəməklə yanaşı, aqrar sektorun ətraf mühitə ziyanlı təsirlərini minimallaşdırmaqdır.

Həmin təsirlərsə az deyil. Məsələn, BMT-nin meqatrendlər barəsində yeni məruzəsində göstərilir ki, 2020-2050-ci illər arasında şəhərlərdə yaşayan insanların sayı 53 faizdən 70 faizə qədər artacaq və bu ciddi fərq aqrar sektora təsirsiz ötüşməyəcək. Bundan əlavə, kənd təsərrüfatında və iqtisadiyyatın digər sahələrində parnik qazlarının atmosferə tullanması da aqrar-ərzaq sistemlərinə mənfi təsir göstərir. O da ehtimal edilir ki, kəndlər yerləşən ərazilərdə yoxsulluq və aclıq artacaq, bir sıra ərazilərdə kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı su qıtlığı səbəbindən aşağı düşəcək. Sahil zolaqlarında isə suyun səviyyəsi, qasırğa və tufanların sayı artacaq, duzlu dəniz suları quruya hücum çəkərək torpaqları şoranlaşdıracaq, okeanlar isinəcək.

Bu yerdə onu da qeyd etmək yerinə düşərdi ki, dünyanın aqrar sistemi iqtisadiyyatın ən nəhəng seqmentidir və bu sahədə birbaşa və dolayısı 4 milyard insan çalışır. Yoxsulluqdan və aclıqdan əziyyət çəkənlərin də 80 faizi məhz kənd yerlərində yaşayır və aqrar sənaye kompleksində işləyirlər. Başqa bir fakt: aqrar sektorda planetin quru torpaqlarının 34 faizi istifadə edilir. Bu sektorda tullantıların həcmi isə Yer kürəsindəki bütün yük və minik avtomobillərinin, qatarların, sərnişin və yük təyyarələrinin atmosferə atdığı tullantıların çəkisinə bərabərdir. Bunlar da hələ hamısı deyil. Aqrar sektor dünyanın şirin su ehtiyatlarının 70 faizini sərf edir. Həmçinin meşələrin 80 faizinin qırılmasının səbəbkarı bu sektordur.

Mövcud ərzaq sistemləri biomüxtəlifliyin yoxsullaşmasına da birbaşa təsir edir. Biomüxtəliflik isə insan həyatı üçün ən vacib ekosistemləri özündə birləşdirir və ziyanvericilərlə mübarizədə, torpağın münbitliyinin qorunmasında, bitkilərin tozlanmasında, vəhşi təbiətdə canlıların yaşamasında başlıca rol oynayır. Lakin insanın aqrar sektorda göstərdiyi fəaliyyət biomüxtəlifliyə elə ciddi zərbə vurmuşdur ki, Yerin üst qatının 70 faizi dəyişmiş, milyona yaxın bitki və canlı yox olmaq təhlükəsi ilə qarşılaşmışdır. Meşələrin “keçəlləşməsi” isə təhlükəli həddə çatmışdır. Quru ərazilərin 31 faizini meşələr örtsə də, onların sahəsi azalmaqdadır. Təkcə son 30 il ərzində Yer kürəsində meşələrin sahəsi 178 milyon hektar azalmışdır. Bu səbəbdən 1990-cı ildən üzübəri 420 milyon hektara yaxın meşə “qeyb” olmuşdur. Bu xoşagəlməz hal son illər bir az səngisə də, hər il dünyada İtaliya kimi bir ölkənin ərazisi qədər meşə yox olur. Bu amil isə qlobal iqlim dəyişikliklərinin qarşısının alınmasında əngəl yaradır. Əgər meşələrin qırılmasını dayandırsaq və onları bərpa etmək mümkün olarsa, iqlim dəyişikliklərinin qarşını almaq bir qədər asanlaşar. Amma ildən-ilə aqrar sektora ayrılan torpaqların artması və digər səbəblər buna imkan vermir.

Məhz dünyanın aqrar sektorunda yaranan bu ağrılı vəziyyət tələb edir ki, aqrar-ərzaq sistemləri yubanmadan yeni strategiyaya adlasın, innovasiyalara və modernləşməyə açıq olsun. Bu baxımdan hazırda gündəlikdə duran ən vacib məsələ odur ki, 2030-cu ilədək yeni inklüziv və dayanıqlı aqrar sistemlər tətbiq edilsin və bunların nəticəsində kənd təsərrüfatı xarici təsirlərə duruş gətirərək sabit və ağrısız inkişaf etsin, ətraf mühit sarsıdıcı təsirlərə məruz qalmasın, qidanın tərkibi, ətraf mühitin vəziyyəti və insanların həyat səviyyəsi yaxşılaşsın. Kənd təsərrüfatında tətbiq edilən innovasiyalar, müasir dünya təcrübəsi, bilik və məlumatların davamlı emalı və analizi dünyanı aclıqdan və yoxsulluqdan xilas etmək gücünə qadir olsun.

FAO proqram fəaliyyətində 4 sektorda cəmləşən 20 prioritet istiqaməti əsas götürmüşdür. İstehsalın keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması üçün xarici faktorlara müqavimət göstərə bilən yeni faydalı, dayanıqlı istehlak və istehsal modelləri yaradılmalıdır. Bu istiqamətdə aşağıdakı prioritetlət müəyyən edilmişdir: “yaşıl” innovasiyalar, “mavi” transformasiyalar, vahid sağlamlıq, kiçik istehsalçıların resurslara və rəqəmsal kənd təsərrüfatına bərabərhüquqlu əlçatanlıq. Qidanın keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması, aclığın və yoxsulluğun aradan qaldırılması üçün ərzaq təhlükəsizliyinin təmin edilməsi vacibdir. Ətraf mühitin yaxşılaşdırılması dedikdə dəniz və torpaq ekosistemlərinin dayanıqlı istifadəsi nəzərdə tutulur. İqlim dəyişiklikləri ilə mübarizə və təbiətin mühafizəsi üçün xarici mühitin təsirlərinə davam gətirən dayanıqlı aqrar ərzaq sistemlərinin yaradılması nəzərdə tutulur.

Məlumat üçün bildirək ki, FAO qarşıya qoyduğu məqsədlərə çatmaq üçün texnologiyaların, innovasiyaların, məlumatların və təhcizat vasitələrinin “sürətləndiriciləri”ni hərəkətə gətirməyə çalışacaq. Bu məqsədlə bütün dünya üzrə 1000 kənd seçərək onları rəqəmsallaşdıracaq. Yeniliklərin tətbiqi elektron ticarəti genişləndirəcək, fermerlərin bazarlara əlçatanlığını asanlaşdıracaq. Rəqəmsal kənd təsərrüfatı öz növbəsində şəhərlə kənd arasındakı fərqlərin azalmasına, ərzaq problemlərinin daha asan həllinə təkan verəcək. Şəhərlə kənd arasında iqtisadi əlaqələr rəqəmsal texnologiyalar üzərindən güclənəcək. Bu yeniliklər 42 müxtəlif gender qrupları arasında rəqəmsal fərqin də azalmasını təmin edəcək. Rəqəmsal texnologiyaların sürətlə yayılması kəndlərin inkişafına, rəqəmsallaşdırmaya, kənd rayonlarının dirçəlməsinə təkan verəcək. Modernləşmə kənd həyatını gənclər üçün daha maraqlı və rahat edəcək, kasıb təbəqələrin həyat səviyyəsinin yüksəlməsinə səbəb olacaq.

BMT-nin FAO təşkilatının aqrar sektorun yeni simasının formalaşmasında planlaşdırdığı innovasiyaları Azərbaycanın aqrar sektorunda aparılan tale yüklü islahatlarla müqayisə edəndə dövlətin nə qədər düşünülmüş və dərin aqrar siyasət yeritdiyi bir daha aydın görünür. Böyük aqroparkların yaradılması, logistika məsələlərinin həlli, anbarların və soyuducuların quraşdırılması, nəqliyyat və yol infrastrukturu məsələlərinin həlli ölkədə aqrar sektorun simasını büsbütün dəyişmişdir. Bu gün dövlətimizin işğal edilmiş ərazilərdə “ağıllı” kənd və şəhərlərin salınması, “ağıllı kənd təsərrüfatı”nın qurulması isə dövlətin aqrar islahatlara necə dərindən və sistemli yanaşmasının göstəricisidir.

Yeni suvarma sistemlərinin tətbiqi, kanalların çəkilişi, su anbarlarının tikilməsi, köhnə kanalların və arxların bərpası da bu gün Azərbaycanda diqqət mərkəzindədir. Eyni zamanda müasir texnologiyaların tətbiqi, yeni maşın və mexanizmlərin alınaraq və güzəştli şərtlərlə fermerlərə satılması Azərbaycanın dünyada gedən aqrar islahatların nəbzini tutmasını təsdiqləyir. Kənd təsərrüfatının sürətlə şaxələndirilməsi, ənənəvi kənd təsərrüfatı sahələrinin dirçəldilməsi onu təsdiq edir ki, Azərbaycan müasir dünya təcrübəsinin yayılması və tətbiqi sahəsində bütün yeniliklərə açıqdır və əhalinin sosial rifahının yaxşılaşması, həyat səviyyəsinin yüksəlməsi üçün bütün zəruri addımları atır, islahatları aqrar sektorun bütün sahələri üzrə inkişaf etdirir.

Bahadur İMANQULİYEV

Azərbaycan. - 2021.- 10 avqust.- S.1; 6.