Azərbaycan mediası üçün yeni başlanğıc

İctimai kommunikasiyalar bütün dövrlərdə insanların həyatında mühüm yer tutub. Müasir informasiya cəmiyyəti şəraitində isə bu sahənin əsas istiqamətlərindən olan media fəaliyyəti indi tarixdə ən böyük inkişaf mərhələsinə qədəm qoyub.

Aramsız informasiya axını ilə işləyib, bu axını yönləndirən medianın öz spesifik xüsusiyyətləri var. Düzgün tənzimləndikdə media fəaliyyəti cəmiyyətin dürüst, obyektiv məlumatlandırılmasına, maarifləndirilməsinə, aydın ictimai rəyin formalaşdırılmasına xidmət edir. Sağlam informasiya vasitələri, ilk növbədə, dövlətçiliyə, xalqın maraqlarına və ideallarına xidmət etməlidir. Belə mövqe KİV-i xalqın etibarlı müttəfiqinə, onun maraqlarının müdafiəçisinə, milli dövlətçiliyi möhkəmlədən sosial quruma çevirir. Cəmiyyətdə qəbul olunmayan mətbuat orqanı isə təbii ki, öz sosial niyyətini yerinə yetirə bilmir. Onun nüfuzu aşağı olur və sözü eşidilmir. Media subyektləri cəmiyyətin qayğıları ilə yaşamalıdır. Lakin bunun üçün hazırlıqlı, öz ixtisasını kifayət dərəcədə bilən, işinin peşəkarı sayılan qələm sahiblərinin olması zəruridir.

Yaşadığımız dövrün mürəkkəbliyi, taleyüklü məsələləri, Azərbaycan mediasının milli ruh və demokratik amallar üzərində köklənmiş ənənələri də bütün dövrlərdə peşəkarlardan xalqının, dövlətinin həqiqətlərinə xidmət etməyi, keçdiyi yolu, qarşılaşdığı çətinlikləri, onun uğur və problemlərini düzgün və obyektiv işıqlandırmağı, cəmiyyətimizin tərəqqisinə xidmət göstərməyi tələb edir. Bu nöqteyi-nəzərdən milli mediamızın da kamil yaradıcılıq ənənələri vardır. Ustadlarımız üçün həyat həqiqətlərini düzgün ifadə etmək, baş verən hadisələrin mahiyyətini obyektiv göstərmək müqəddəs bir prinsip olmuşdur. Əsl qələm əhlinin yazısı zamanın danışan dili olmalı, dövrün həqiqətini deməlidir. Bu baxımdan mətbuat qədər qüdrətli və cəmiyyətdə mütərəqqi, müasir ovqatlar, ideyalar formalaşdıran ikinci bir vasitə yoxdur.

Medianın öz inkişaf yolundan kənara çıxması, idarə olunmayan informasiya xaosunun ziyanları barədə heç danışmağa dəyməz. Ona görə də dünyanın bütün sivil ölkələrində media sahəsində ictimai münasibətlərin tənzimlənməsinə xüsusi diqqət yetirilir. Bu sahədə qanunvericilik normaları zaman-zaman təkmilləşdirilir, müasir dünyamızın çağırışlarına uyğunlaşdırılır.

Media hər zaman inkişaf yolunda cəmiyyətdən bir addım öndə addımlayan, mütərəqqi yenilikləri ictimai həyatımıza gətirən, onların normaya çevrilməsinə xidmət göstərən təsisatdır. Ona görə bu sahənin özü də çox sürətlə dəyişir. Yeni inkişaf mərhələlərinə transformasiya olunur. Müasir meyillərdən təsirlənir. Bütün bunlar isə media sahəsində qanunvericilik normalarının da zamanla təkmilləşdirilməsini, dövrün tələblərinə uyğunlaşdırılmasını labüd edir. 1875-ci ilin 22 iyulundan təməli qoyulmuş milli mətbuat tariximizin ilki olan “Əkinçi”dən üzübəri biz bu mərhələləri bir neçə dəfə yaşamışıq. Dövr dəyişdikcə bu proses də davam edəcək.

Çünki inkişaf, zamanla həmahəng yenilənmə heç zaman tamamlanmayan prosesdir. Təkcə bir faktı diqqətə çatdıraq ki, 1999-cu ildə qəbul olunmuş, hazırda da qüvvədə olan “Kütləvi informasiya vasitələri haqqında” qanuna bu günə kimi 79 dəfə dəyişiklik edilib. Amma bu qədər dəyişiklikdən sonra da qanun yenə müasir tələblərlə uzlaşmır. Fikrimizcə, bunun özü də media sahəsində dəyişikliklərin nə qədər sürətlə baş verməsinin bariz göstəricisidir.

Mediada islahatlar və onun inkişafı dövlət üçün prioritetdir

Azərbaycan mediası bu gün yeni bir inkişaf dönəmindədir. Bu fəaliyyət sahəsində möcüzələr yaradan texniki tərəqqidən mediada təqdim olunan məzmuna, mövzuların işlənmə və çatdırılma formalarına qədər hər bir məqamda belə bir inkişafın izlərini görürük. Ənənəvi media fəaliyyətinin sərhədlərini aşan yeniliklər həm bu sahənin inkişafına, həm də ümumən cəmiyyət həyatına böyük faydalar gətirir. Bununla belə, gözlənilməz sürətli inkişafın, media fəaliyyətinin peşəkar dairədən çıxaraq kütləviləşməsinin yaratdığı müəyyən çətinliklər də olur. Ona görə bu istiqamətdə müəyyən islahatların aparılmasına, inkişaf proseslərinin düzgün məcrada tənzimlənməsinə böyük ehtiyac vardır. Cəmiyyət həyatı üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edən bütün məsələlər kimi, bu da Azərbaycan dövlətinin diqqətindədir. Media fəaliyyəti sahəsində ictimai münasibətlərin müasir çağırışlara uyğun düzgün qurulmasından ötrü dövlət üzərinə düşən vəzifələri yerinə yetirir.

Tarixi qələbəmizlə tamamlanmış Vətən müharibəsinin başa çatmasından qısa müddət sonra Azərbaycan Prezidentinin “Azərbaycan Respublikasında media sahəsində islahatların dərinləşdirilməsi haqqında” fərman imzalaması, həmin fərman əsasında Medianın İnkişafı Agentliyinin yaradılması və “Media haqqında” qanun layihəsinin hazırlanması barədə tapşırığın verilməsi milli informasiya məkanında davamlı inkişafın Azərbaycan dövləti üçün mühüm prioritet təşkil etdiyini və inkişafa doğru atılan addımların ardıcıllığını göstərir.

“Media haqqında” qanun layihəsi ictimai müzakirəyə də çıxarılıb. Peşəkar çevrələrdə layihənin təfərrüatlarının geniş şərhi verilib, ayrı-ayrı müddəalarına rəy bildirilib. Milli Məclisdəki müzakirələrlə paralel belə bir ictimai müzakirə də təbii ki, faydalıdır və media sahəsində maksimum təkmil bir qanunun formalaşmasına xidmət edir. Media islahatları ilə bağlı Azərbaycan dövlətinin siyasi iradəsinin təcəssümü olan bu layihənin mahiyyəti və kifayət qədər həssas bir sahəyə aidliyi nəzərə alınaraq onun hazırlanması zamanı çoxsaylı media nümayəndələri və ekspertləri ilə fikir mübadiləsi aparılıb. Bu müzakirələrdə 800-ə yaxın media subyekti, jurnalist və ekspert iştirak edib. İrəli sürülən faydalı təkliflər layihənin məzmununda nəzərə alınıb. Şübhəsiz ki, geniş ictimai müzakirələrdə formalaşan maraqlı təkliflər də növbəti mərhələlərdə dəyərləndiriləcək.

Hər yazar jurnalistdirmi?

Sivil münasibətlər sisteminin mövcud olduğu bütün cəmiyyətlərdə media anlayışı sosial məsuliyyət anlayışı ilə yanaşı dayanır. Azərbaycanda da məsuliyyətli medianın mövcud olması bütün sağlam düşüncəli insanların arzusudur. Çünki media öz ictimai missiyasını yalnız sosial məsuliyyət prinsiplərinə əməl etdikdə yerinə yetirə bilir və cəmiyyətə faydalı olur. Məsuliyyətli media isə yalnız qanunların yaxşı işlədiyi şəraitdə inkişaf edir. Bu, dünya təcrübəsinin əsrlər ərzində ortaya qoyduğu reallıqdır. Azərbaycanda da “Media haqqında” yeni qanun layihəsinin başlıca məramı odur. Layihə ilə tanışlıq göstərir ki, qanun statusu aldıqdan sonra ona düzgün əməl edilərsə, bu sənəd ölkəmizdə məsuliyyətli medianın inkişafına təkan verəcək və mütərəqqi nəticələrə gətirəcək. Bu mənada “Media haqqında” qanun layihəsini milli mediamızın inkişafı üçün yeni imkanlar və böyük bir başlanğıc saymaq olar.

Qanun layihəsinin müsbət cəhətlərindən biri media subyektlərinin təsnifatı ilə bağlıdır. Əsrlərin təcrübəsi nəticəsində formalaşmış media fəaliyyətində media subyektlərinin ənənəvi bölgüsü də müəyyənləşmiş və bu təsnifat uzun illər ərzində mövcud olmuşdur. Amma son onilliklərdə baş verən dəyişikliklər, birmənalı olmayan yanaşmalar təsnifat məsələləri ilə bağlı təsəvvürlərin yayğınlaşmasına gətirib çıxarırdı. Bu isə təbii ki, jurnalistin ictimai obrazına da kölgə salır və peşəkarlığa xələl gətirirdi. Yeni qanun layihəsində isə media subyektlərinin dəqiq təsnifatı verilir. Beləliklə, layihə dolayısı ilə jurnalistin sosial portretinin müəyyənləşməsinə kömək göstərir. Qəbul olunacaq yeni qanun sosial şəbəkələrin və “bloger”lərin fəaliyyətini tənzimləməyəcək. Beləliklə, sosial şəbəkələrdə müəyyən izləyici kütləsi toplamış səhifələrin kütləvi informasiya vasitəsi, blogerlərin isə jurnalist sayılması kimi yanlış təsəvvürlər aradan qalxacaq.

“Vətəndaş jurnalistikası” adlandırılan və peşə olaraq deyil, hobbi olaraq həyata keçirilən fəaliyyət də bu qanunun təsir dairəsindən kənarda qalacaq. Həqiqətən, biz gündəlik həyatımızda müəyyən hüquqi bilgilərə malik olan və yeri gələndə başqalarına müəyyən hüquqi məsləhətlərini əsirgəməyən nə qədər şəxs görürük. Yaxud təlimlər keçən, mühazirələr oxuyan nə qədər insanlarla rastlaşırıq. Onların hamısını vəkil, yaxud müəllim hesab edə bilmərik. Ona görə ki, vəkillik də, müəllimlik də peşəkar fəaliyyət növüdür. Bu fəaliyyətlə məşğul olmağın müəyyən şərtləri, standartları, tələbləri var. Eyni hal vətəndaş jurnalistikası ilə məşğul olanlara da aiddir. Sosial şəbəkələrdə öz rəyini, fərdi təəssüratlarını paylaşmağa kimsəyə qadağa qoyulmur. Amma bu, heç bir halda peşəkar jurnalistika deyil. Bu cür paylaşımların “vətəndaş jurnalistikası” adı altında ənənəvi jurnalistika ilə bərabər tutulması yanlış yanaşmadır.

Orasını da qeyd edək ki, qanun layihəsində təsbit olunmuş “jurnalist anlayışı” xidmət müqaviləsi əsasında işləyən jurnalistləri də əhatə edir. Qanun jurnalistika peşəsinin ciddi mahiyyət qazanmasına təkan verəcək, ictimaiyyətdə jurnalistikaya və jurnalistlərə qarşı formalaşmış neqativ düşüncənin ortadan götürülməsinə şərait yaradacaq, jurnalistin nüfuzu yüksələcək, ictimaiyyət və media arasında qarşılıqlı etimadın güclənməsi təmin olunacaq.

“Media haqqında” qanun layihəsi ən mühümü dövlət-media münasibətlərində əsas elementlərdən biri kimi hüquqi mənzərənin dəqiqləşməsinə də müsbət təsirini göstərəcəkdir.

Media reyestrinin faydaları

Qanun layihəsinin öz məqsədinə çatması, ümumən cəmiyyətimizə faydalı olması üçün onun müddəalarının düzgün anlaşılması, əsas qayəsinin dəqiq qavranılması çox mühümdür. Ona görə də layihənin xüsusilə geniş polemika doğurmuş məqamlarına aydınlıq gətirilməsi faydalı olardı. Bunlardan biri media reyestrinin yaradılması ilə bağlıdır. Bəziləri bu müddəanı jurnalistika fəaliyyəti ilə məşğul olmaq istəyənlərə qarşı guya qadağa mexanizmi kimi yozmağa çalışsalar da, bunun da heç bir əsası yoxdur. Fikrimizcə, bu, həmin müddəanın hüquqi məntiqinin düzgün anlaşılmamasından irəli gəlir. Məsələ burasındadır ki, jurnalistlərin media reyestrinə daxil edilməsi könüllüdür. Medianın İnkişafı Agentliyinin verdiyi jurnalist vəsiqəsi olmasa da, şəxs jurnalist kimi yenə fəaliyyət göstərə biləcək. Media subyektləri onlarla işləyən jurnalistlərə özlərinə məxsus vəsiqələri verməkdə tam müstəqil olacaqlar. Media reyestrinin məqsədi isə media subyektlərinin sayının müəyyənləşdirilməsi, bununla da media subyektlərinə və onların işçilərinə tanınan hüquqların müdafiəsi mexanizminin formalaşdırılması, akkreditasiya prosedurunun daha sürətli və səmərəli həyata keçirilməsinin təmin edilməsi, bu sahədə fəaliyyətin stimullaşdırılmasıdır. Xatırladaq ki, çap mediasının fəaliyyətə başlamazdan əvvəl qeydiyyatdan keçməsi, bu zaman lazımi məlumatları təqdim etməsi Azərbaycanda uzun illərdir ki, tətbiq edilən hüquqi prosedurdur. İndi isə bu yanaşma onlayn media subyektlərinə də tətbiq olunacaq. Eyni zamanda media subyektlərinə dair qeydiyyat məlumatları daha təkmil qaydada sistemləşdiriləcək, bu məlumatların toplandığı ümumi baza media reyestri adlandırılacaq.

Reyestrə daxil edilmək üçün tələb olunan məlumat və sənədlər mahiyyət etibarilə mətbu nəşrlərin uçotu zamanı tələb olunanlardır, sadəcə müasir dövrün çağırışlarına uyğunlaşdırılmışdır. Bu məlumatlar və sənədlər media subyektlərində mövcuddur, reyestr sadəcə onları vahid bazada toplayacaq, pərakəndəliyin qarşısını alacaq. Məlum olduğu kimi, Azərbaycan hökuməti medianın inkişafına mütəmadi qaydada dəstək tədbirləri həyata keçirir. Məlumatların tamlığı, sistemli, nizamlı şəkildə olması ondan ötrü lazımdır ki, bu kömək öz ünvanına çatsın. Əsl media subyektləri ondan faydalana bilsinlər. Etiraf edək ki, dağınıq və səpələnmiş məlumatlar medianın inkişafına dəstək layihələrinin həyata keçirilməsinə və bu istiqamətdə səmərəli fəaliyyətin təşkil edilməsinə kifayət qədər mane olurdu. İndi isə bu sahədə stimullaşdırıcı addımların daha effektiv şəkildə həyata keçirilməsinə şərait yaranacaq. Bunun da yolu çox sadə olacaq. Belə ki, kütləvi informasiyanın əldə olunması, ötürülməsi, istehsalı və yayımı fəaliyyətini təsadüfi və qeyri-müntəzəm şəkildə həyata keçirən, əsas istiqaməti media sahəsində fəaliyyətin həyata keçirilməsi olmayan subyektlər media subyekti hesab edilməyəcəkdir. Beləliklə, güzəşt və imtiyazların tətbiq oluna biləcəyi media subyektlərinin və jurnalistlərin dairəsi müəyyənləşəcək, bu istiqamətdəki fəaliyyətin həcmi və əhatə dairəsi planlaşdırılacaqdır.

Media reyestri isə həm media subyektlərinin, həm də jurnalistlərin fəaliyyətinin daha səmərəli təşkilinə, onların hüquqlarının ən yüksək səviyyədə qorunmasına, eyni zamanda heç bir qanuni əsası olmadan özünü media subyekti və ya jurnalist kimi təqdim edən, bu statusdan xoşagəlməz məqsədlərlə sui-istifadə edib əsl jurnalistin şərəfli adını nüfuzdan salan ünsürlərin fəaliyyətinin qarşısını alacaq. Adları media reyestrinə daxil edilmiş jurnalistlərə vahid jurnalist vəsiqəsinin təqdim olunması da könüllülük prinsipi əsasında həyata keçiriləcək. Eyni zamanda bunun media mühitinin sağlamlaşmasına çox müsbət təsirləri olacaq.

“Copy-paste” jurnalistikasından qurtuluş

Qanun layihəsində son illər jurnalistikamızın yaralı yerinə çevrilmiş müəllif hüquqları ilə bağlı da səmərəli həll yolları var. Azərbaycan jurnalistikası hazırda “copy-paste” janrından çox ciddi əziyyət çəkməkdədir. Bir media subyektinin hazırladığı, tirajladığı material cəmi bir neçə dəqiqə sonra heç bir istinadsız onlarca portalda yayılır. Jurnalistlər, ayrı-ayrı media subyektləri arasında bununla bağlı tez-tez mübahisələr düşür, qarşıdurma yaranır. Ona görə də qanun layihəsində informasiyaya dair tələblərin müəyyənləşdirilməsi, eyni zamanda müəllif hüquqlarının qorunmasına hüquqi təminatın verilməsi ilə bağlı müddəalar öz əksini tapıb. Bütün bunlar media subyektləri arasında sağlam rəqabət mühiti formalaşdıracaq. Media subyektləri istehsal etdikləri məhsullar üzərində müəlliflik hüquqlarını qoruya biləcəklər. Onların bir-birindən xəbər “oğurlamaq” kimi ziyanlı vərdişi ortadan qalxacaq. Ciddi xəbər uğrunda sağlam rəqabət yaranacaq, informasiya ilə işləmək bacarıqlarını inkişaf etdirəcək.

Yeni qanun layihəsinin media orqanlarının fəaliyyətinə icazə ilə bağlı müddəaları da kifayət qədər demokratikdir. İnternet televiziyalarının lisenziya almaq üçün müraciət etməsi məcburi xarakter daşımır. Lisenziya almayan internet televiziyaları da öz fəaliyyətlərini maneəsiz davam etdirə biləcəklər. Eyni zamanda çap mediası və onlayn media subyektinin təsis edilməsi üçün dövlət orqanlarından icazə tələb olunmur.

Ümumən, “Media haqqında” qanun layihəsində nəzərdə tutulan müddəalar Azərbaycanın informasiya mühitinin milliləşdirilməsinə və sağlamlaşdırılmasına, daxili informasiya məkanının təhlükəsizliyinin təmin edilməsinə, cəmiyyətdə jurnalistin nüfuzunun yüksəlməsinə, mətbu sözün məsuliyyətinin artmasına və mediaya ictimai inamın yüksəlməsinə xidmət edəcəkdir.

İradə ƏLİYEVA,

Azərbaycan.-2021.- 18 dekabr.- S.1;6.