Qədim şəhərin əsas “Meydan”ı

Şuşa Azərbaycanın qədim tarixə malik olan şəhər mədəniyyətinin nadir və təkrarsız incilərindən biridir. Şuşada “Bazarbaşı” deyilən yerdən “Şeytanbazara” qədər uzanan üstüörtülü ticarət mərkəzi və şəhərin əsas küçəsi “Rastabazar” adlandırılırdı.

“Rastabazar”ın sıra ilə düzülən və daşları bir-birinə qurğuşunla bərkidilən sütunlardan, tağlardan ibarət olan və qalereyanı xatırladan səkiləri örtülü olduğundan bütün fəsillərdə quru və təmiz qalırdı. Küçənin ortası ilə nəqliyyat vasitələri hərəkət edirdi. Orta əsr Şərq üslubunda zövqlə tikilən bu bazar həm də şəhərə xüsusi yaraşıq verirdi. Şuşanın ticarət mərkəzi iri bazar meydanı ilə tamamlanırdı. Şəhərin “Meydan” deyilən əsas yeri “Rastabazar” küçəsi boyunca inşa edilmiş ibadətgah və ticarət təyinatlı tikililərdən, birmərtəbəli dükanlardan, ikimərtəbəli karvansaradan və qoşa minarəli Cümə məscidindən ibarət idi. XX əsrin əvvəllərində şəhərdə 1464 dükan qeydə alınmışdı. Tarixi mənbələrdə XVIII əsrin sonu-XIX əsrin əvvəllərində artıq Şuşada çoxlu manufakturaların və 2 mindən çox sənətkarın fəaliyyət göstərdiyi bildirilir. 1809-cu ilin məlumatına görə, o dövrdə Şuşada 1500 toxucu dəzgahı fəaliyyət göstərirdi. Bu da ən azı 1500 sənətkar demək idi. XIX əsrin 60-cı illərində Şuşada illik ticarət gücü 78 milyon rubla bərabər olan ipəksarıma fabrikləri fəaliyyət göstərirdi ki, çox keçmədən həmin müəssisələrin illik istehsal gücü 117 milyon rubla çatmışdı.

“Şuşanın memarlığı” kitabının müəllifi, professor Elturan Avalov qeyd edir ki, Şuşanın əsas “Meydan”ı ətrafında yerləşən binaların təyinatına görə mühüm ictimai-ticari rol oynamışdır. Burada böyük dini mərasimlər- aşura və digər təziyələr keçirilmişdir. “Meydan”ın əsas memarlıq elementləri dini və ticarət binalarıdır ki, bu xüsusiyyət də XVII-XVIII əsrlər Azərbaycan şəhərlərində salınmış meydanlar üçün xarakterikdir.

Əsas memarlıq və ticarət kompleksi olan “Meydan” ilk dini tikilinin ətrafında formalaşdırılmışdır. Sonradan bu cür məscidlər ətrafında inşa edilən ticarət və digər tikililər məscid vəqflərinə aid idi. Məscid və mədrəsələrin saxlanmasına lazım olan xərclər bu binaların istifadəsindən əldə edilən gəlir sayəsində ödənilirdi.

Meydanın memarlıq kompleksinə qərbdən karvansaray, şərqdən və cənubdan uzun həcmli, bir mərtəbəli və böyük girişlərə malik ticarət sıraları daxildir. Cənub tərəfdən həmin ticarət sıraları inkişaf edərək Aşağı bazar küçəsinin ticarət sıraları ilə birləşir. “Meydan”ın bütün bu kompozisiyası cənubda Şuşanın iki minarəli Cümə məscidi ilə tamamlanır. Yuxarı Gövhər ağa məscidinin kifayət qədər hündür olan oxvari minarələri və mərkəzi günbəzi şəhərin memarlıq kompozisiyasında dominantlıq təşkil edir. Yuxarı Gövhər ağa məscidi “Meydan”ın memarlıq ansamblında əsas yeri tutmaqla, ətrafında yerləşən binaları özünə tabe edir. Yalnız ticarət kompleksinin deyil, bütövlükdə şəhərin planlaşdırma nüvəsi olan “Meydan”da iki əsas ticarət magistralı - Rastabazar və onun davamı olan Şeytanbazarla Aşağıbazar küçələri kəsişir.

Görkəmli sovet memarı Nikolay Baranov qeyd edirdi ki, Şərq şəhərlərində Şuşanın Yuxarı məscid kompleksi kimi monumental dini tikililər qonşuluqda yerləşən ticarət yerləri - karvansaraylar və bazarlarla birlikdə şəhərin əsas planlaşdırma elementlərini təşkil edirlər. Monumentallıq və əhəmiyyətlilik təsirinin artırılması üçün Orta Asiyanın orta əsrlər memarlığında geniş tətbiq edilmiş bir neçə iki-üç mərtəbəli binanın bir kompleksdə birləşdirilməsi üsulu Şuşanın meydan mədrəsəsinin inşasında da tətbiq edilmişdir. Mədrəsə Yuxarı Gövhər ağa məscidinin qonşuluğunda tikilmişdir. Mərkəzdə isə “Meydan bulağı” salınmışdır.

Hazırladı:

İ.ƏLİYEVA,

Azərbaycan. - 2021.-13 fevral.- S. 6.