“Difai”dən başlanan qisas

... 44 günlük Vətən savaşı ilə tam alındı

Zaman 1906-cı il... Azərbaycan tarixində erməni terrorunun tüğyan etdiyi vədə... Məkan isə bu qanlı aktlara ən çox məruz qalan Şuşa şəhəri...

Axşam düşür, səhər ertədən başlayan qızğın iclas isə hələ də sürürdü...

Və nəhayət, Kərim bəy Mehmandarovun başçılığı ilə iclas iştirakçıları yekdilliklə qəti qərar verirlər...

Qafqaz müsəlmanlarının şərəf və ləyaqətinin müdafiəsi yolunda üst-üstə yığılmış xalq qəzəbinə görə ilk qisas aktı həyata keçirilməlidir...

İlk sui-qəsd, ilk çıxış...

Bu taleyüklü tapşırıq cəsarətli, qorxmaz, sirr saxlayan, müsəlmanların qanına susamış ermənilərə və çar hökumətinə sonsuz nifrət bəsləyən qeyrətli birinə - Gülablı kəndindən olan Hüsü Əli oğluna tapşırılır...

Haqqında ölüm hökmü çıxarılan xain və ikiüzlü general isə Qarabağda azərbaycanlılara qarşı qırğınlar törədən erməni terrorçularına dəstək durmuşdu... Əvəzində isə erməni quldurlarından xeyli pul almışdı...

Lakin hiyləgər general özü də bilirdi ki, bu xəyanətlərini ona bağışlamayacaqlar və elə buna görə də fürsət düşən kimi bir gecə yarısı Şuşanı tərk edərək Tiflisə qaçmışdı...

Amma bu qaçış onu əcəlin əlindən ala bilməmişdi və generalın Şuşadan qaçmasından qısa bir müddət sonra qəzetlərə “Difai” imzası ilə Qafqaz müsəlmanlarına ünvanlanmış və ilk sətirlərində “İki güllə yarası almış general Qoloşşapovun mənfur və sizin üçün rəzil həyatı başa çatmışdır...” yazılmış “proklamasiya” - bəyannamə göndərilmişdi...

Proklamasiyada deyilirdi ki, bu, Qafqaz müsəlmanlarının şərəf və ləyaqətinin müdafiəsi yolunda “Difai” nin ilk çıxışı və ilk qisas aktıdır: “İndi minlərlə dərdli ana və bacıların göz yaşı quruyacaqdır. İndi Zəngəzur, Şuşa, Cəbrayıl və Cavanşir qəzalarının minlərlə müflisləşmiş, evsiz-eşiksiz sərgərdan gəzib dolaşan minlərlə sakini az da olsa rahat nəfəs alacaqdır”.

Azərbaycanın ilk milli hərbi-siyasi partiyası “Difai”yə məxsus bu bəyannamənin yayımlanmasının üzərindən 100 ildən çox zaman keçib, amma hələ də orada vurğulanan məsələlər reallığını itirməyib. Zaman dəyişsə də, daim “böyük qardaş”larının dəstəyi və himayəsi ilə hərəkət edən erməni terrorunun, faşizminin xisləti dəyişməyib. Cilddən-cildə girərək Azərbaycan xalqına qarşı qanlı qətliamlar, soyqırımlar həyata keçirərək bu mənfur əməllərini 21-ci əsrə, ta günümüzə qədər sürdürüblər...

Həm də bu proklamasiya başqa vacib bir mətləbdən xəbər verir. Bu bir həqiqətdir ki, Azərbaycan xalqı bir çox hallarda əzilən, terrora məruz qalan, haqqını müdafiə edə bilməyən biçarə xalq kimi təqdim edilməyə çalışılıb. Amma necə ki müzəffər Ali Baş Komandan İlham Əliyevin komandanlığı altında şanlı ordumuz cəmi 44 gün ərzində erməni faşizminin başını əzdi, ötən əsrin əvvəllərində də erməni terrorçularına qarşı cəsarətlə döyüşən, onlara qan udduran qəhrəman babalarımız, “Difai” kimi mübariz təşkilatımız olub...

Qanlı proseslərin önündə daşnaklar gedirdi...

1905-ci il Azərbaycana qan-qada ilə qədəm qoymuşdu...

“Dənizdən-dənizə Ermənistan yaratmaq” kimi sərsəm xəyallarını Türkiyədə yerinə yetirə bilməyən erməni daşnakları bu məkrli planlarını Qafqaza yönəltmişdilər...

Çar Rusiyasının ermənilərdən öz geosiyasi məqsədləri naminə istifadə etmək üçün burada onlara münbit şərait yaratması, azərbaycanlıların doğma yurdlarından çıxarılması, torpaqlarının ermənilərə verilməsi və bir çox başqa güzəştlərin edilməsi isə daşnakların Cənubi Qafqazda “dövlət” yaratmaq iştahlarını daha da qabardır və onları açıq-aydın yerli əhaliyə - azərbaycanlılara qarşı qırğınlar törətməyə sövq edirdi. Erməni quldurları çar hökumətinin köməyi ilə Bakıda, Naxçıvanda, Gəncədə müsəlmanlara qarşı amansız qırğınlar törədirdilər...

1905-ci il fevralın 6-da Bakının mərkəzində varlı müsəlman Ağarza Babayevin ermənilər tərəfindən qətlə yetirilməsi isə azərbaycanlılarla ermənilər arasında qanlı qarşıdurmanın başlanmasına təkan vermiş, Bakının ardınca bütün Qarabağı, Naxçıvanı, İrəvanı qanlı hadisələr bürümüşdü...

Qalanı qoruyan Mehmandarovdur...

Bu qırğınların ən qaynar nöqtəsi isə Şuşa idi...

Bir neçə vaxt idi ki, şuşalı ziyalılar ermənilərin rusların köməyi ilə qalaya silah-sursat daşıdığından, şəhərin hündür yerlərində səngərlər qazdıqlarından, bir sözlə, əl altından davaya hazırlaşdıqlarından duyuq düşmüşdülər.

Buna görə də Şuşanın igid oğulları bir araya gələrək xainlərin qanlı planlarını darmadağın etmək üçün dərhal hərəkətə keçirlər. Vaxt itirmədən xeyriyyə cəmiyyəti yaradan Şuşa ziyalıları bu quruma sədrliyi Azərbaycanın ən qədim, köklü və tanınan soylarından sayılan Mehmandarovların təmsilçisi, Leninqrad Tibb Cərrahlıq Akademiyasının məzunu, tanınmış həkim Kərim bəy Mirzə Müstafa bəy oğlu Mehmandarova həvalə edirlər.

İlk təhsilini atası Mustafa bəydən alan Kərim bəy sonra Şuşa qəza məktəbində oxuyaraq buranın əlaçı şagirdi kimi Bakı Realnı Məktəbinə keçir və 1872-ci ildə məktəbi qızıl medalla qurtararaq imtahan verib Peterburq Tibb Cərrahlıq Akademiyasına qəbul olur. Akademiyada əla qiymətlərlə oxuyan Kərim bəy 1877-ci ildə təyinatla Peterburq Klinik Hospitalına göndərilir. Bu zaman Rusiya-Türkiyə müharibəsi ilə əlaqədar Dunayda döyüşən ordunun sanitariya dəstələrindən birinə göndərilən Kərim bəy bir müddət cəbhədə olur. Burada göstərdiyi nümunəvi xidmətlərinə görə 1878-ci ildə üçüncü dərəcəli “Müqəddəs Anna” ordeni və birinci medalla, bir qədər sonra isə III Aleksandrın xatirəsinə gümüş medalla mükafatlandırılır.

Tibb elminin vurğunu olan Kərim bəy bu sahəni daha dərindən öyrənmək üçün 1879-cu ildə Baş Hərbi İdarə tərəfindən elmi-praktik təkmilləşmə üçün birilliyə Peterburq Klinik Hospitalına qəbul olur. 1880-ci ildə onu bacarıqlı həkim kimi Rusiya Qırmızı Xaç Cəmiyyətinin sanitariya dəstəsinin tərkibində Poltava quberniyasına göndərirlər. Mehmandarov burada difteriya epidemiyasına qarşı mübarizədə fəal iştirak etdiyi üçün ikinci dərəcəli “Müqəddəs Stanislav” ordeninə layiq görülür.

Ali tibbi təhsil və doktorluq alimlik dərəcəsi almış ilk azərbaycanlı olan Kərim bəy 1905-ci il hadisələrindən sonra Şuşada evində xəstəxana və yetim qalmış uşaqlar üçün məktəb, qiraətxana açmış, onun təşəbbüsü ilə ilk dəfə qız məktəbi yaradılmışdır.

Ömrü boyu xalqının rifahı və tərəqqisi üçün çalışıb-vuruşan Kərim bəy 1905-1906-cı illərdə də Şuşanın və şuşalıların ən böyük hamisi, qoruyucusu, qəhrəmanı idi...

Kərim bəy və cəmiyyətin digər üzvləri evbəev gəzərək əhalini məlumatlandırır, onları qaniçən ermənilərə qarşı silahlanmağa çağırırdılar. Mehmandarov eyni zamanda ciddi özünümüdafiə tədbirləri görməyə başlayaraq, Şuşanın qeyrətli oğullarını da başına yığıb şəhərin münasib yerlərində səngərlər qazdırır, əlverişli mövqe tutaraq gecə-gündüz qalanın keşiyində durur, namərdlərin həmləsini gözləyirdi...

1905-ci il avqustun 16-sı idi...

Sübhün alaqaranlığında “Qazançesos” kilsəsinin aramsız zəng səslərinə oyanan Şuşa əhalisi nə baş verdiyini anlamadan ermənilərin amansız hücumuna məruz qalırlar.

Həmin səhər ermənilərin birgə məkrli planları çərçivəsində Şuşada kazaklar tərəfindən bir erməni öldürülmüş və dərhal bunun azərbaycanlılar tərəfindən edilməsi barədə uydurma xəbər bütün şəhərə yayılmışdı. Yaradılan süni problemdən sonra əllərinə fürsət düşən ermənilər şəhərdə münaqişələrə, talanlara, azərbaycanlılar yaşayan məhəllələrə hücuma başlayırlar, lakin bu qan-qadanı nə qədər planlasalar da, vacib bir məqamı gözardı edirlər...

Unudurlar ki, qalanı Mehmandarovun başçılıq etdiyi Şuşanın igid oğulları qoruyur və bu qəhrəmanlar olan yerdə erməninin və onun havadarlarının hünəri nədir ki, Qarabağda at oynadalar!..

Çox keçmədən Kərim bəyin liderliyi ilə şuşalılar təpədən dırnağa silahlanan qorxaqlar sürüsünü elə bir tələfata uğradır ki, mənfurlar arxalarına belə baxmadan dəhşət içərisində qaçmağa başlayırlar...

Döyüşlərin dördüncü günü ermənilərin sonuncu qüvvələri də darmadağın edilir. Həmin vaxt erməni arximandriti və qubernator Baranovski azərbaycanlılara müraciətlə xahiş edirdilər: “Salamat qalanlara rəhminiz gəlsin”...

Ermənilər hər zaman məğlubiyyətə məhkumdurlar...

Ermənilər Şuşada biabırcasına məğlub olmalarını həzm edə bilmirdilər və yenidən xain xislətlərinə xas davranaraq dava üçün bəhanə axtarır, dinc sakinləri qətlə yetirir, evləri yandırırdılar...

Quldur ermənilər təkcə Şuşada yox, Qarabağın digər bölgələrində də qanlı hadisələr törədirdilər və burada general-qubernatorlar dəfələrlə dəyişdirilirdi. Erməni-müsəlman münaqişəsi dövründə isə sonuncu general-qubernator Qoloşşapov idi.

Xain, hiyləgər, tamahkar xisləti ilə tanınan Qoloşşapov ermənilərlə əlbir hərəkət edir, onların azərbaycanlılara qarşı törətdikləri qırğınlara bilavasitə dəstək dururdu. Əvəzində isə onlardan pul alırdı...

1906-cı il iyulun 12-də Şuşada növbəti rus-erməni məkrli planı səhnələşdirilir. Azərbaycanlıların onun dəftərxanası yaxınlığında bir ermənini öldürməsi uydurmasını eşidən Qoloşşapov çox fikirləşmədən Şuşada Köçərli məhəlləsinə artilleriya atəşi açılması barədə əmr verir. Elə həmin gün kazak dəstələri, rus piyada qoşunu və 10 min erməni, o cümlədən bu döyüşlər ərəfəsində şəhərdə toplanmış erməni əsgərlər və bandit dəstələri də onlara qoşularaq azərbaycanlılar üzərinə hücuma keçirlər. Beş gün davam edən döyüşlərdə şəhərin azərbaycanlılar və ermənilər yaşayan məhəllələrinin sərhədində olan bütün evlər artilleriya atəşi ilə dağıdılır. Lakin yenə də Kərim bəyin başçılığı ilə rəşadətlə mübarizə aparan azərbaycanlılar düşmənə layiqli müqavimət göstərirlər və erməniləri böyük itkiyə məruz qoyurlar...

Bu dəfə də Qoloşşapov Şuşaya gələrək sülh bağlanmasını bəyan edən erməni-tatar nümayəndə heyətini qəbul edir...

“Difai”nin bünövrəsi Şuşada qoyulur

“Qafqazda məsul şəxslərin və rəhbərlərin çoxu erməni terrorçularının qorxusundan işləri vicdansızcasına, ədalətsizcəsinə həll edirlər. Biz azərbaycanlılar daha bu vəziyyətə dözmək niyyətində deyilik və açıq bəyan edirik ki, işlər bu yolla davam etsə, Qafqazda terrorçu qruplaşmalar ağalıq etdikcə burada nə sülh bərpa olunacaq, nə də rahatlıq”.

Bu fikirləri 1906-cı il fevralın 20-dən martın 6-dək Tiflisdə canişin qraf İ.İ.Vorontsov-Daşkovun sədrliyi ilə keçirilən erməni-azərbaycanlı sülh danışıqları zamanı görkəmli jurnalist və ictimai xadim Əhməd bəy Ağayev (Ağaoğlu) səsləndirmişdi. Bu danışıqlarda 9 nəfərlik nümayəndə heyəti ilə iştirak edən Ağaoğlu qətiyyətlə əlavə edirdi ki, “əgər siz həqiqətən sülh istəyirsinizsə, onda başqa tədbirlərlə yanaşı, terrora son qoymaq lazımdır. Biz də möhkəm, silahlanmış partiya yaratmalıyıq. Bizim də öz “Daşnaksütyun”umuz olmalıdır. Əgər hökümət bir tərəfin bu cür aksiyalarına imkan verirsə, ikinci tərəf üçün də buna imkan verməlidir. Əks halda bu, aşkar riyakarlıqdır”.

Əhməd bəy Ağayev kim idi? 1869-cu ildə Şuşada anadan olan Əhməd bəy Mirzə Həsən oğlu Ağayev (Ağaoğlu) 1887-ci ildə Şuşa Realnı Məktəbini müvəffəqiyyətlə bitirərək Peterburqa gedir və Texnologiya İnstitutuna imtahan verir. 1888-ci ildə Əhməd bəy Peterburqda təhsilini başa vurmadan Parisdə məşhur Sorbona Universitetinin nəzdindəki hüquq məktəbinin tələbəsi olur. 1890-cı ildən başlayaraq Fransanın bir sıra nüfuzlu nəşrlərində Ağayevin silsilə məqalələri dərc edilir. Elə həmin dövrdə - 1890-cı illərin əvvəlində o, Tiflisdə Qafqaz canişinliyi mərkəzində çıxan “Qafqaz” və Bakıda “Kaspi” qəzetləri ilə sıx əməkdaşlıq edir. 1894-cü ilin əvvəlində Əhməd bəy Ağayev atasının ölüm xəbərini alır və 6 il davam edən Paris həyatından sonra vətənə qayıdır. 1897-ci ildə Ə.Ağayev Bakıya gələrək Ə.Topçubaşovla birlikdə “Kaspi” qəzetinin redaktorlarından və aparıcı müəlliflərindən biri kimi işləyir, eyni zamanda Bakı Ali Ticarət Məktəbində fransız dilindən dərs deyir. 1905-ci ilin iyun ayından isə Ə.Ağayev “Həyat” qəzetini nəşr edir.

Elə bu qurultaydan sonra Əhməd bəy ermənilərə qarşı antiterror və ya müdafiə təşkilatı yaratmağın zamanının yetişdiyini qəti yəqin edir və bu tarixi əhəmiyyətli qərarını həyata keçirmək üçün həmin ilin avqustunda Şuşaya yollanır. Əhməd bəy Muxtar Qaytaranın evində toplanan azərbaycanlı ziyalılara (həmin vaxt toplantı iştirakçıları arasında Şahzadə Keyqubad Mirzə Qacar, Nəcəfqulu ağa Cavanşir, Cahangirxan Nurubəyov, Miribrahim Ağamirzadə, Əfrasiyab Əzimov, Mircabbar ağa Ağamirov, Şamil Hacıyev kimi nüfuzlu şəxslər var idi) gələcəkdə fəaliyyət göstərə biləcək bir partiya yaratmaq fikri olduğunu açıqlayır.

Əhməd bəyin və Kərim bəyin əsaslandırılmış faktlarla zəngin çıxışları iclas iştirakçılarına dərin təsir edir, hökumətin günahkarları cəzalandırmaması onlarda hakimiyyət orqanlarına qarşı dərin hiddət oyadır. Yığıncaqda iştirak edənlərin hamısı partiyanın üzvləri elan olunur, Kərim bəy Mehmandarov isə təşkilatın rəhbəri seçilir.

Beləliklə, Azərbaycanın ilk milli hərbi-siyasi partiyası olan “Difai”nin bünövrəsi 1906-cı ildə Şuşada qoyulur...

“Biz öz millətimizin bədbəxtliyi üzərində erməni millətinin səadət və xoşbəxtlik qurmasına yol vermərik”

Yığıncağın ertəsi günü isə Ə.Ağayev partiyanın qəza bölmələrini yaratmaq üçün aşağı Qarabağa yola düşür, iri yaşayış məntəqələrində “Difai”nin gizli özəklərini yaradır. O, daha sonra Bakıya qayıdaraq partiyanın Mərkəzi Komitəsini təsis edir.

“Difai” partiyasına məxsus bəyannamədə deyilirdi: “Mütəşəkkil hərbi qüvvəyə malik, eyni zamanda silahlarla, hətta toplarla təchiz edilmiş “Daşnaksütyun” partiyası bir tərəfdən silah gücünə bütün erməniləri, digər tərəfdən də Qafqaz hökumətini özünə tabe edib ən ümdə məqsədlərinə nail olmağa çalışır. Onların əsas məqsədləri Qafqazda yaşayan bütün müsəlmanları qırdıqdan sonra onların torpaqlarını işğal etməkdir. Ermənilər məqsədlərinə nail olduqdan sonra fikirləri Qafqazda erməni xalqı üçün milli, müstəqil bir dövlət yaratmaqdır”. Bəyannamədə həmçinin qətiyyətlə vurğulanırdı ki, bizim partiyamızın əsas məqsədi Qafqazda yaşayan bütün xalqlar arasında səmimi qardaşlıq və birlik yaratmaqdır. Daşnak partiyası əmin olsun ki, heç bir vaxt biz öz millətimizin bədbəxtliyi üzərində erməni millətinin səadət və xoşbəxtlik qurmasına yol vermərik...

“Difai”nin fəaliyyəti qısa müddətdə Azərbaycanın qərb qəzalarını - Şuşa, Zəngəzur, Qaryagin, Cavanşir qəzalarını və Gəncə şəhərini əhatə etmişdi. Partiya üzvlərinin ümumi sayı 1000 nəfərdən çox idi. Partiyanın möhüründə partiyanın simvolikası kimi, iki çarpaz qılınc, aypara və onların üstündə ulduz təsvir edilmişdi.

Gülablılı Hüsü general-qubernatora sui-qəsd etdi

“Difa”inin əsas fəaliyyəti Şuşada cərəyan edir, Kərim bəyin başçılığı ilə həyata keçirilən iclaslarda mühüm qərarlar qəbul olunurdu. Muxtar Qaytaranın evində keçirilən bu iclasların birində general-qubernator Qoloşşapova qarşı terror aktı barədə qərar qəbul edilir. Gülablı kəndinin sakini Mürsəl Rza oğlunun köməyi ilə Qoloşşapova qarşı terror aktının icrasını öz üzərinə götürə biləcək bir şəxs də tapılır. Həmin şəxs də elə Gülablı kəndinin sakini Hüsü Əli oğlu olur. Və o, terror aktını müvəffəqiyyətlə həyata keçirir...

Kərim bəy Mehmandarov bu tarixi missiyanı şərəflə yerinə yetirdiyi üçün Hüsüyə 1500 manat pul mükafatı, Muxtar Qaytarana isə qızıl kəmər bağışlayır...

Bundan az sonra “Difai” bir neçə qəzet redaksiyasına özünün möhürü ilə bəyannamələr göndərərək bu sui-qəsdə görə məsuliyyəti öz üzərinə götürür...

Daha bir qisas aktı isə Şuşa hadisələri zamanı dəftərxana müdiri olan Kleşşinskiyə qarşı həyata keçirilir.

Naxçıvan qəzasının keçmiş rəisi podpolkovnik Engel də difaiçilər tərəfindən öldürülür. 1906-cı ildə Naxçıvanda erməni-azərbaycanlı münaqişələri zamanı Engel qoşunların köməyi ilə Azərbaycan kəndlərinin talan olunmasında açıq-aşkar iştirak etmişdi. Hökumətə donos verdiyinə görə Xankəndi postunun strajniki - erməni Şahmərdanovu Malıbəyli difaiçiləri öldürür...

“Difai”nin öz xalqına xəyanətdə, müsəlmanlara zərər vuran hərəkətlərdə ittiham etdiyi şəxslər də onun qurbanları olurdu. Şuşa sakinləri Muxtar Kərbəlayi Cabbaroğlu və onun oğlu Rəhim Muxtaroğlu yaramaz əməllərinə görə “Difai”nin Şuşa komitəsinin qərarı ilə aradan götürülür...

“Erməni bombalarından qorxuya düşmüş hökümət məmurlarının törətdiyi qanunsuzluqları aradan qaldırmaq üçün “Difai” partiyası onlara qarşı bombalardan və xəncərlərdən istifadə edəcəkdir”, - deyə “Difai”nin müraciətlərindən birində deyilirdi.

1907-ci il avqustun əvvəlində Əhməd bəy Ağayev Şuşaya gəlir və komitə üzvlərinin gizli iclasını çağırır. Kərim bəy Mehmandarov partiyanın 1 il ərzində gördüyü əməli işlər barədə hesabat verir, növbəti göstəriş və təkliflər alır. Əhməd bəy burada “Difai”nin izini hökumətin gözündən itirmək məqsədi ilə Şuşa Komitəsini “Qarabağ Birlik Məclisi” adlandırmağı qərara aldığını bildirir.

Bu təşkilatın fəaliyyət sahəsi Şuşa, Cavanşir, Qaryagin və yaxınlıqdakı Zəngəzur qəzalarını əhatə edirdi. Bütövlükdə “Qarabağ Birlik Məclisi”nə və Şuşa komitəsinə həkim Kərim bəy Mehmandarov başçılıq edirdi.

“Difai”ni zaman yetişdirmişdi

Cəmi ikiillik qısa zaman ərzində, yəni 1908-ci ilə qədər “Difai” nin fəaliyyəti və xalq arasında nüfuzu o qədər artmışdı ki, Azərbaycan qəzalarında çar hakimiyyəti orqanlarının mövcudluğuna real təhlükə yaranmışdı və bu səbəbdən də partiya üzvlərinə qarşı repressiyalar başlanmışdı. Qafqaz canişini 4 mart 1908-ci il tarixli fərmanı ilə “Difai” partiyasının ləğv edilməsi barədə tapşırıq vermişdi. Əsasən də Əhməd bəy Ağayev repressiyalara məruz qalmış, qəzetləri bağlanmışdı. O, hər yerdə təqib edilirdi. Əhməd bəy məcbur olub Türkiyəyə mühacirət etdikdən sonra “Difai”nin də fəaliyyətində ciddi tənəzzül yaranır...

1908-ci ildə “Qarabağ Birlik Məclisi”nin üzvləri də kütləvi həbslərə məruz qalırlar.

Qarabağ məclisinin ardınca partiyanın Yelizavetpol komitəsi də dağıdılır. Müsəlmanların milli təhlükəsizliyini layiqincə qoruyan Şuşa difaiçiləri partiyanın əvvəlki miqyasda bərpası üçün çox çalışsalar da, təəssüf ki, buna nail ola bilmirlər.

Ermənilərə və havadarlarına qan udduran cəsur Kərim bəy Mehmandarov isə bir müddət siyasətdən uzaqlaşaraq, 1917-ci ilə qədər həkimliklə və xeyriyyəçiliklə məşğul olur...

“Difai”nin fəaliyyətinə xitam verilməsinin dəqiq tarixi barədə tarixşünaslıqda vahid fikir yoxdur, lakin bəzi faktlar bu qənaətə gəlməyə əsas verir ki, “Difai”

I Dünya müharibəsinə qədər və hətta 1917-ci il fevral inqilabından sonra da mövcud olmuşdur...

“Difai” partiyasını zaman və şərait özü yetişdirmişdi və Azərbaycan tarixinin ən qanlı səhifələrindən olan 1905-1906-cı illər erməni-müsəlman davası zamanı zərurətdən yaranmışdı...

Təəssüf ki, bəlli səbəblərdən partiyanın geniş miqyaslı fəaliyyəti haqqında bu gün əlimizdə ətraflı məlumat yoxdur. Çarizm, sonra isə sovet ideologiyasının repressiyasına tuş gələrək haqqındakı əksər faktlar, sənədlər məhv edilib.

“Difai” haqqında ən geniş məlumat isə Eldar Əzizovun eyniadlı əsərində - “Difai” kitabında öz əksini tapıb. Kitabda hərəkatla bağlı faktlar araşdırılır, tarixin süzgəcindən keçirilir, təhlillər aparılır. Milli qürur rəmzlərimizdən olan “Difai”çilər haqda ən mükəmməl əsər-araşdırma olan bu kitab oxucularda, tədqiqatçılarda şanlı tarixi keçmişimizlə bağlı dolğun təsəvvür yaradır.

İlk milli hərbi-siyasi partiyamız “Difai” qısa müddət ərzində mövcud olsa da, onun milliliyi, dövlətçiliyi təbliğ edən rişələri boy ataraq günümüzə qədər gəlməyi bacarıb. Ulu babalarımızın illər öncə Qafqazda ilk türk dövləti yaratmaq kimi konkret siyasi məqsədləri Azərbaycan Respublikasının timsalında bu gün artıq reallıqdır...

Müzəffər Ali Baş Komandan İlham Əliyevin rəhbərliyi altında 44 günlük müharibə zamanı erməni faşizminin başının əzilməsi də məhz XX əsrdə başlayan “Difai” ideyasının XXI əsrdə təntənəli zəfəridir...

Əminik ki, Şuşada, Cıdır düzündə Ali Baş Komandan İlham Əliyev “Qarabağ Azərbaycandır!”, “Şuşa Azərbaycandır!” hayqıranda Əhməd bəy, Kərim bəy və digər bütün qəhrəman difaiçilərin ruhları orada idi...

Qarabağı, Şuşanı azadlıqda görmək onları da sevindirmiş, ruhlarına əbədi dinclik vermişdi...

Yasəmən MUSAYEVA

Azərbaycan.-2021.- 24 iyun.- S.7.