Telekanallar uşaqlardan niyə uzaq düşüb?

Xarici kanallara və cizgi filmlərinə baxan körpələrimiz milli hisslərdən uzaqlaşır, yad təsirlərə uyurlar

...Kiçik bir uşaq əlindəki telefon və ya planşetdə nəyisə maraqla izləyir. Onun bu marağı hətta o qədər çoxdur ki, kənar bir səs və ya hərəkət də gözlərini buradan ayıra bilmir.

Tanış mənzərədir, elə deyilmi?..

Çünki bu gün biz bu vəziyyəti hər yerdə - evimizdə, küçədə, avtobusda və digər yerlərdə hər an görürük.

Uşaqların telefon və planşetlərə olan bu marağının səbəbi onların yalnız internet oyunlarına olan aludəçiliyi ilə izah edilə bilməz. Özümüz də şahidik ki, uşaqlar burada yalnız virtual oyunlar oynamır, həm də cizgi filmlərinə, böyükləri belə özünə çəkən maraqlı videolara baxır, bir sözlə, öz maraq dünyalarına uyğun olan məlumatları əldə etməyə çalışırlar.

Uşaq verilişləri ilə bağlı ciddi problemlər var

Uzağa getməyək. Məsələn, 12 yaşlı oğlum Xəyyam Günəşli deyir ki, dünyada baş verən qeyri-adi hadisələr, təbiətin qəribəlikləri onu daim maraqlandırır. Belə proqramları isə o, yalnız xarici kanallarda və “Youtube”də izləyə bilir. Yerli kanallarda marağına uyğun verilişlər yoxdur. Ara-sıra göstərilən sevdiyi cizgi filmlərini dublyajda deyil, xarici kanallarda izləməyə üstünlük verir ki, bunu da hərəkətlə səsləndirmənin üst-üstə düşməməsi ilə əsaslandırır.

Orta nəslin xatırlaya biləcəyi xeyli uşaq verilişi var, çünki onların uşaqlıqları bu proqramlarla birgə keçib. “Nağıllar”, “Gecəniz xeyrə qalsın, uşaqlar!”, “Təbiəti sevənlər” həmin dövrün uşaqlarının ən sevimli, maraqla izlədiyi verilişlərdən idi. Bu proqramlara görə azyaşlılar televiziyanın önündə çox böyük həvəslə əyləşir və növbəti buraxılışları həsrətlə gözləyirdilər.

Təbii ki, bu gün televiziya qarşısında əyləşərək hansısa verilişi maraqla izləyən çox az sayda uşaq görə bilərsən. Müasir texnologiyaların inkişafının uşaqlara təsiri qaçılmaz olsa da, onların televiziyadan uzaqlaşmasının əsas səbəbi, təbii ki, bu deyil. Çünki əsas amil uşaq verilişlərinin sayının çox az, hətta demək olar ki, olmamasıdır.

Ölkədə fəaliyyət göstərən yeganə uşaq kanalı (“ARB Günəş”) istisna olmaqla, digər kanalların uşaq verilişlərinə yanaşması ötəri təsir bağışlayır. Uşaq verilişləri hansısa kanalda uzun fasilədən sonra çox qısa bir müddətə yayımlanır, sonra isə yox olur. Televiziya qarşısında yeni oturmağa başlayan uşaq isə bu yoxluq səbəbindən üzünü yenidən xarici kanallara tutur.

Teletənqidçi, filologiya elmləri doktoru, əməkdar jurnalist Qulu Məhərrəmli də deyir ki, bu gün Azərbaycanda uşaqlar kütləvi şəkildə fərqli xarici telekanalları izləyirlər. Bunun ilki Türkiyə, ikincisi isə Rusiya kanallarıdır. Uşaqların cizgi, bədii filmlər izləməsi üçün üçüncü bir resurs “Youtube” kanalıdır ki, bu, öz təsirinə görə digərlərindən daha güclüdür.

Teletənqidçi hesab edir ki, bu gün Azərbaycanda uşaqlar üçün yeganə kanal olan “ARB Günəş”i imkanlarına görə təqdir etmək olar. Çünki burada uşaq təfəkkürünü inkişaf etdirmək üçün proqramlar, bədii qiraət, uşaqları bilgiləndirən müxtəlif formatlı proqramlar yayımlanır.

Ümumilikdə isə mütəxəssis bu fikirdədir ki, 10 il əvvəllə müqayisədə Azərbaycanda uşaq verilişləri ilə bağlı indi daha ciddi problemlər var. Əvvəllər həm televiziya, həm də radioda uşaq verilişləri yayımlanırdı, onların mükəmməl natiqlik qabiliyyəti olan aparıcıları vardı, verilişlər maraqlı mövzulara həsr edilirdi: “Bəzən böyük uşaq tədbirlərindən canlı yayımlar edilirdi. Əlbəttə ki, bunlar hamısı yaxşı qarşılanırdı. İndi kanallarda uşaqlarla bağlı ayrı-ayrı proqramlar var, amma diqqəti cəlb edən xüsusi proqram yoxdur”.

Uşaqlar üçün verilişlər, demək olar ki, yoxdur

Uzun illər uşaq verilişlərinin aparıcısı olmuş, Xalq artisti Ofelya Sənani də hazırda Azərbaycanda uşaqlar üçün verilişlərin çox az olması qənaətindədir: “Uşaqlar üçün verilişlər, demək olar ki, yoxdur. Bəzən görürsən ki, aktyor uşaq verilişi aparır, böyük yaşda uşaqları verilişə çağırır. Verilişdə aparıcı hansısa bir oyun təşkil edir, uşaqlar da sadəcə dayanıb ona baxırlar. Uşaqdan fikir soruşan, ona “sən bundan nə başa düşdün?” deyən yoxdur. Uşağı verilişə cəlb etmək, ona mövzu ilə əlaqədar suallar vermək lazımdır. Uşaq özbaşına deməyəcək ki, mən bu məsələyə belə baxıram”.

Ofelya Sənani bildirir ki, uşaq verilişlərinin baxımlılığının artması üçün aparıcıların və mövzuların düzgün seçilməsi böyük əhəmiyyət kəsb edir: “Uşaq verilişlərinin mövzusu nağıllara bənzər olmalı, fantaziyalar göstərilməlidir ki, azyaşlıların beyni açılsın. Verilişlərdə uşağın başa düşə biləcəyi sadə dildə yazıcı və şairlərdən nümunələr deyilməlidir. Uşaq verilişinin aparıcısı uşaq xarakterində, mehriban olmalı, uşaqları çox sevməlidir. Uşaqlar onun üçün tamam başqa bir dünya olmalıdır. Mənim üçün həmişə elə olub, uşaqlar üçün danışanda özüm uşağa dönmüşəm”.

İndiki uşaqların müasir texnologiya əsrinin uşaqları olduğu nəzərə alınmır

Qulu Məhərrəmlinin sözlərinə görə, biz uşaqları çox sadə təsəvvür edirik və nəzərə almırıq ki, onlar müasir texnologiya əsrinin uşaqlarıdırlar: “Onların maraq dairəsi, duyumu çox irəli gedib. Çünki analar faktiki olaraq, uşaqlarının

2-3 yaşından əllərinə planşet, mobil telefon verirlər. Ona görə də bu uşaqların davranışı bizim düşündüyümüz cizgi filmindən çox yüksəkdədir. Mürəkkəb oyunlar, mürəkkəb texnoloji vasitələrin ifadə etdiyi məzmunun ortaya qoyulması artıq reallıqdır. Bizim bu sahədə düşünülmüş proqram siyasətimiz olmalıdır. Təəssüf ki, o, indi yoxdur”.

Mütəxəssis əlavə edir ki, uşaq verilişlərinin mövzuları çox vaxt o proqramı hazırlayan müəllifin və ona rəhbərlik edən prodüserin, redaktorun düşüncəsindən qaynaqlanır: “Halbuki bu mövzu seçimi mütləq uşaq psixologiyası ilə məşğul ekspertlərin iştirakı ilə olmalıdır. Bu gün uşaqlar nəyə meyillidir, nəyi qavrayır, hansı oyunlar vasitəsilə biliklər vermək olar - mövzu seçimi zamanı bu məsələlərə önəm vermək çox əhəmiyyətlidir. Bu sahə üzrə yapon, Çin televiziyasının ciddi uğurları var və biz ona diqqət yetirməliyik”.

Uşaqlar əksər hallarda yaşlarına uyğun olmayan proqramlar izləyirlər

Azərbaycanın ilk və yeganə uşaq kanalı olan “ARB Günəş”in Layihələr Departamentinin direktoru Çimnaz Şıxverdiyeva təəssüflə qeyd edir ki, uşaqlar əksər hallarda yaşlarına uyğun olmayan proqramlar izləyirlər. Bu məqam bir ildən artıqdır davam edən pandemiya şəraiti ilə əlaqədar daha da aktuallaşıb.

Uşaq verilişlərinin bəsitlikdən uzaq olması fikrini bölüşən direktorun sözlərinə görə, azyaşlılar üçün hazırlanan bütün proqramlar yeni, qısa, çox maraqlı olmalıdır. Çünki onlar hətta sözlərin standart şəkildə deyilməsini, səslənməsini belə sevmirlər. Proqramlar elə hazırlanmalıdır ki, onlar uşaqları ekran önündə saxlasın. Televiziya uşaqlar üçün həm müəllim, həm də virtual oyun yoldaşı olmalıdır.

Çimnaz Şıxverdiyeva əlavə edir ki, uşaq verilişlərinin aparıcıları azyaşlılarla böyüklər kimi davranmalıdır: “Uşaqları heç bir şəkildə yamsılamaq, sanki onların dili ilə danışmaq, dilini əzmək doğru deyil. Özünü doğrunu bilən kimi göstərmək, hər fürsətdə uşaqlara öyüd-nəsihət vermək yanlış sayılır. Bundan başqa, aparıcının nitqi məntiqli, bir-birinə bağlantılı, monotonluqdan, saxta, uydurma fikirlərdən uzaq olmalıdır”.

Kanal rəsmisi bunu da açıqlayır ki, televiziyada ərsəyə gətirilən bütün layihələrdə uşaqların maraq dairəsi əvvəlcədən öyrənilir və bütün telemövsüm boyunca yenilənərək nəzərə alınır.

Valideyni narazı salan məqamlar

Bir çox hallarda məktəbəqədər yaşlı uşaq televiziyaya baxmaq istəyərkən orada daha böyük yaşlı uşaqlar üçün, dərslərinə hazırlaşdıqdan sonra ekran qarşısına gələn şagird isə daha azyaşlı uşaq üçün münasib olan cizgi filmlərini görür. Bu baxımdan uşaq verilişlərinin, cizgi filmlərinin nümayiş vaxtının yaş qrupları üzrə mütəxəssislərlə məsləhətləşməklə düzgün müəyyən edilməsi olduqca vacibdir.

Uşaq yayımı sahəsindəki digər problem bəzi hallarda dublyaj edilmiş cizgi filmlərində uşaqların yaşına uyğun olmayan, eləcə də bir çox ailələrdə işlədilməyən ifadələrin səsləndirilməsidir.

Cizgi filmlərinin yaş qrupları üzrə təsnifatlaşdırılmasını vacib sayan valideyn Aytən Qismətli deyir ki, yerli özəl kanallardan birində nümayiş olunan “Madaqaskar” cizgi filmini izləyən azyaşlı qızı personajlar arasındakı “niyə ürəyin bulanır, yoxsa hamiləsən?” dialoqundan sonra ona üzünü tutaraq “hamilə nədir ki?” soruşub: “Dublyaj edilmiş filmləri efirdə nümayiş etdirənlər azyaşlılarda belə sorğuların yarana biləcəyini və bunun normal azərbaycanlı ailəsində yaxşı qarşılanmayacağını nəzərə almalıdırlar. Cizgi filmlərində bəzi vulqar ifadələr də işlədilir ki, onlar sonradan uşaqların dilində yer alır. Belə filmlərin nümayişi kanalların onsuz da sayı az olan azyaşlı auditoriyasının itirilməsinə səbəb olur”.

Bəzi görüntülər davranışda pozuntular yarada bilər

Çimnaz Şıxverdiyeva deyir ki, istər animasiya filmi, istər reklam, istərsə də hər hansı bir verilişdəki bəzi görüntülərin uşaqların davranışlarında və mühakimə qabiliyyətlərində pozuntulara yol açması potensialı çoxdur. Buna görə də uşaqların asanlıqla təsir altına düşə biləcəyi hər məsələyə diqqətlə yanaşılmalıdır:

“Uşaqlar dünyanı bütün duyğu orqanları ilə qavramalıdırlar. Məsələn, onlar oyuncağa toxunur, bu zaman onu təkcə görmür, həm də oyuncağın yumşaq və ya bərk olduğunu hiss edir, qoxusunu alır və s. Bu zaman 5 duyğu orqanı aktiv olur. Televiziya isə maksimum iki yönlü, yəni gözə və qulağa xitab edərək məlumatları ötürür. Bəzi görüntülər uşaqların yaddaşında qalıcı olur. Bu baxımdan uşaqların əsasən 3 yaşdan sonra cizgi və animasiya filmlərini izləməsi tövsiyə olunur. Bu fikri pedaqoq və uşaq psixoloqları da dəstəkləyir və təqdir edirlər”.

Xarici cizgi filmləri uşaqları milli duyğulardan uzaqlaşdırır

Qulu Məhərrəmli də uşaq yayımı sahəsindəki ən ciddi problemin cizgi filmlərlə bağlı olduğunu düşünür. O, Azərbaycanda indiyə qədər az sayda cizgi filminin istehsal edildiyinə təəssüflənir:

“”Çırtdan”, “Tık-tık xanım”, “Meşəyə insan gəlir” kimi cizgi filmlərinin sayı azdır. Amma bunların sayını artırmaq olar, çünki cizgi filmləri üçün ədəbi materialımız, nağıllarımız, ssenari yaza bilən müəlliflərimiz var. Köçərlidən, Abdulla Şaiqdən üzü bu yana olan ədiblərimiz, xalq nağıllarımız bu filmlər üçün çox ciddi material ola bilər. Azərbaycan nağılları necə qəhrəman obrazlar yetişdirib! Sosial sifarişə uyğun olaraq, başqa qəhrəmanlar da yetişdirmək olar. Amma müstəqillik dövründə biz nə qədər cizgi filmi çəkmişik, hansı qəhrəmanları ortaya çıxarmışıq?! Bütün bu məsələləri çox çevik şəkildə həll etmək mümkündür. Prezident İlham Əliyev serialların çəkilməsi üçün 11 milyon manat vəsait ayırdı. Dövlətin bu böyük dəstəyinin qarşılığı nə oldu? Bu, nə verdi? Bəzi filmlər istisna olmaqla, geniş mənada, Azərbaycan cəmiyyəti üçün yad mövzular dövriyyəyə daxil oldu və onlara baxılmadı. Bu, faktdır. Amma cizgi filmləri ilə bağlı geniş mənada düşünmək və bu sahədə sistemli işlər görmək olar. İndi texnologiya imkan verir ki, ucuz qiymətə yaxşı cizgi filmləri istehsal edək. Ola bilməz ki, biz uşaq verilişinə diqqət edək, amma cizgi filminə yox. Çünki cizgi filmi uşaq verilişi üçün qidadır”.

Qulu Məhərrəmlinin qənaətinə görə, buna görə də cizgi filmlərinin nümayişinə və istehsalına düşünülmüş, elmi baxımdan hazırlanmış proqram çərçivəsində baxılmalıdır: “Bunları etməsək, bizim uşaqlar ya rusca, ya türkcə danışacaq, ancaq onların qəhrəmanlarını yamsılayacaq. Bu da uşaqların ayağını milli mənada bu torpaqdan üzür. Bu, bir millətin strategiyasıdır, ona görə də buna ciddi diqqət yetirməliyik. Bu sahə hazırda solğun bir vəziyyətdədir”.

Kanalllar yerli cizgi filmlərini almaqda maraqlı deyillər

Cizgi filminin uşaqlara kitablar qədər lazım olması qənaətində olan rejissor, animator Sultan Abbasbəyli deyir ki, “Azanfilm” studiyasında Mədəniyyət Nazirliyinin sifarişi ilə il ərzində 1-2 cizgi filmi çəkilir.

Yerli cizgi filmlərinin sayının artırılmasını vacib sayan animatorun sözlərinə görə, cizgi filminin çəkilməsi ilə bağlı mövcud problemlər kadr çatışmazlığı, bu işə ayrılan vəsaitin azlığı, maliyyə dəstəyinin olmamasıdır.

Animator bildirir ki, cizgi filminin istehsalı üçün böyük maliyyə vəsaiti ilə yanaşı, peşəkar kadr komandasının da olması tələb edilir. Bir cizgi filminin ərsəyə gəlmə qiyməti personajlardan, ssenaridən, oradakı hərəkətlərdən asılı olaraq dəyişir. Cizgi filminin bir bölümü üçün orta hesabla 20-30 min manat vəsait tələb edilir, bəzi hallarda bu vəsait daha çox olur.

Rejissor təəssüflə qeyd edir ki, kanallar yerli cizgi filmlərini almaqda maraqlı deyillər: “Kanallar “Maşa və ayı” və digər xarici cizgi filmlərini nümayiş etdirirlər. Buna görə də bizim uşaqlar ya türk, ya da rus cizgi filmlərinə baxırlar. Amma “Maşa və ayı” cizgi filmlərində rus mədəniyyəti təbliğ edilir, eləcə də digər cizgi filmlərində hər bir ölkə öz mədəniyyətini təqdim edir. Bizim özümüzün gözəl adət-ənənəmiz, milli geyimimiz, bir sözlə, gözəl mədəniyyətimiz var. Uşaqlar bunlarla tanış olmalıdırlar. Türkiyənin “TRT Cocuq” kanalı cizgi filmlərinin çəkilişi üçün özü vəsait ayırdı. Görün, bu, onlarda animasiyanın inkişafına necə dəstək oldu!”

Filmlərin dublyajı uşaqların ana dilimizə marağını artırıb

Azərbaycanda animasiya istehsal edən şirkətlərin, eləcə də yerli cizgi filmlərinin sayının az olduğunu deyən Çimnaz Şıxverdiyeva qeyd edir ki, “ARB Günəş” 3 il əvvələ qədər xarici cizgi filmlərinin dublyaj versiyasını müxtəlif yerli prodakşn və studiyalardan əldə edirdi. Lakin indi kanalın özünün dublyaj studiyası olduğundan onun belə filmləri almasına ehtiyac yoxdur. Kanal özü uşaqların çox sevdiyi xarici cizgi filmləri, eləcə də seriallar arasından seçim edir, onlar uşaq psixologiyasına bələd olan peşəkar yaradıcı kollektiv tərəfindən Azərbaycan dilinə dublyaj edilərək nümayiş olunur: “Həmin filmlər dublyaj olunana qədər uşaqlar ona rus və ya türk dilində baxmağa məcbur idilər. Bu da onların dilinin ya ruslaşmasına, ya da türkləşməsinə səbəb olurdu. Apardığımız sorğular bunu təsdiq edir ki, biz cizgi filmlərini dublyaj edib yayımlamaqla uşaqların ana dilimizə daha çox maraq göstərməsinə nail olmuşuq”.

Kanal rəsmisi bunu da əlavə edir ki, uşaqlara təqdim olunan cizgi filmlərində “nə olar və nə olmaz?” sualı həmişə diqqətdə saxlanılır: “Bu, heç də gündəmlə bağlı mövzulardan qaçmaq, həyatı tək rəngli göstərmək anlamına gəlmir. Söhbət ondan gedir ki, bu fimlərdə güc tətbiqi, uşaqlarda qorxu və dəhşət duyğularının aşılanması yolverilməzdir. Balaca izləyicilərimizə təqdim etdiyimiz cizgi filmlərində yersiz qorxu və çəkingənlik, intiqam kimi duyğuların aşılanmasından hər zaman qaçırıq. Bunun əvəzinə özünəinam duyğusunun artırılmasına xidmət edən animasiya filmlərinə daha çox yer veririk. Əks təqdirdə bu, uşaqların mənəvi inkişafında arzuolunmaz nəticələrə gətirib çıxara bilər”.

“Maşa və ayı” kimi filmlər hazırlaya bilirik

Sultan Abbasbəyli deyir ki, əvvəllər “Maşa və ayı” cizgi filmindəki kimi film hazırlamaq onlar üçün çətin olsa da, artıq belə filmləri də hazırlaya bilirlər.

Onun sözlərinə görə, hazırda uşaqlar üçün yeni maraqlı serial istehsal edirlər ki, onun da keyfiyyəti “Maşa və ayı”dan geri qalmır: “Teleməkanda ilk dəfə olaraq, uşaqlar üçün tam yeni qəhrəman yaradılır və ondan bəhs edən yeni serial çəkilir. Bu cizgi filminin qəhrəmanı olan balaca oğlan həm özü öyrənir, həm də öyrədir. Yeni cizgi filminin yayımına sentyabr-oktyabr aylarında başlamaq planlaşdırılır”.

Rejissorun dediyinə görə, cizgi filmlərinin mövzusu seçilərkən ilk növbədə onun baxımlı olması və bu film vasitəsilə uşaqlara müsbət mesajın verilməsi əsas hədəf olur.

Dövlət uşaq kanalının yaradılması təklif edilir

Problemdən həll yollarına gəldikdə, Qulu Məhərrəmli hesab edir ki, uşaq siyasəti dövlət siyasəti sayıldığından, uşaqlar millətin gələcəyi olduğundan uşaq yayımı ilə bağlı düşünülmüş bir proqram həyata keçirilməlidir. Bu baxımdan o, ölkədə dövlət uşaq kanalının olmasını daha münasib variant hesab edir.

Amma alternativ yol da təklif edən mütəxəssisin qənaətinə görə, Azərbaycanda dövlət hesabına uşaq kanalı yaratmaq mümkün deyilsə, ayrıca tədris-maarifçilik proqramları hazırlamaq mümkündür. Onların arasında ayrıca yaş qruplarına yönəlmiş, məsələn, azyaşlılar, yeniyetmələr, daha böyük yaşda olan uşaqlar üçün 2-3 saatlıq proqramlar ola bilər. Bu proqramlar sistemli şəkildə, uşaqların maraqlarına uyğun, elmi və psixoloji cəhətdən əsaslandırılmaqla hazırlanmalıdır. Proqramlarda uşaq psixologiyası üzrə mütəxəssislər uşaqların düşüncəsini, dil qabiliyyətini inkişaf etdirməlidirlər. Bu proqramlar həm də çox önəmli istiqamət olan milli dəyərlərə bağlı olmalıdır.

Teletənqidçinin fikrincə, bu cür proqramları daha çox dövlət büdcəsi hesabına fəaliyyət göstərən kanallar - AzTV, onun “Mədəniyyət” kanalı hazırlamalıdır. Hətta “İdman” kanalında da uşaqlar üçün maraqlı yarışma proqramları təşkil etmək olar: “Əminəm ki, bunlara çox geniş auditoriya baxa bilər. Çünki elə uşaq proqramları var ki, ona böyüklər də xüsusi maraq göstərir və izləyirlər. Bunu mütləq nəzərə almalıyıq”.

Uşaq verilişlərinin, milli cizgi filmlərinin az yayımlanması və ya ümumiyyətlə, yayımlanmaması, xarici ölkə mədəniyyətini təbliğ edən əcnəbi animasiya filmlərinin nümayişinə üstünlüyün verilməsi uşaqların inkişafına, düşüncəsinin formlaşmasına, vətənpərvər şəxsiyyət kimi yetişməsinə mənfi təsir göstərir.

Bugünün uşaqlarının hansı düşüncə ilə böyüməsinə diqqət etməliyik. Uşaq verilişlərinin, milli cizgi filmlərinin çox az yayımlandığı hazırkı dövrdə onlara bu düşüncəni daha çox əcnəbi cizgi filmləri, yutubda və digər kanallarda baxdığı xarici filmlər aşılayır.

Bu təsirlərin nəticəsində Azərbaycan torpağında boy atan, onun suyunu içən uşaqlarımız bu ölkəyə yad insanlar kimi yetişə bilərlər. Bu yadlıq onları vətənlərindən, milli dəyərlərindən uzaqlaşdırar, gələcəyimizi ciddi təhdid altına salar.

İlhamə İSABALAYEVA

Azərbaycan.-2021.- 25 iyun.- S.1;5.