Sovet hakimiyyətinin repressiya siyasətinin Şuşa faciələri...

Günahsızlar

1920-ci il aprelin 28-də bolşeviklər Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini süquta uğradaraq hakimiyyəti ələ keçirdikdən sonra onsuz da ziddiyyətli olan siyasi-ictimai vəziyyət daha da mürəkkəbləşdi. Yeni hökumətin bərqərar olması üçün çox kəskin tədbirlər həyata keçirilməyə başlanıldı. Sovet hakimiyyəti möhkəmləndikdən sonra da yumşalmalar hiss olunmadı, əksinə, rejim sərt şəkildə yoluna davam etdi.

On beş respublikanı zəbt edərək böyük imperiya qurmağa nail olmuş sovet hökuməti 1930-cu illərdə repressiya siyasəti həyata keçirdi. İttifaqın tərkibində olan digər respublikalar kimi, Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasında (SSR) da bu siyasət faciələrə səbəb oldu.

Azərbaycanın bütün bölgələri kimi, Qarabağda da repressiya siyasətinin nəticələri ağır keçdi. Xalqımızın çox dəyərli, istedadlı, vətənpərvər övladları həbs olundu, kimisi sürgün edildi, kimisi də güllələndi.

1937-ci ildən başlayaraq miqyası getdikcə genişlənən, təhlükəsi sosial və milli mənsubiyyətindən asılı olmayaraq hər kəsin başının üstünü alan repressiya siyasəti bütün respublikada kabusa çevrildi. Tədqiqatçıların gəldiyi nəticəyə görə, Azərbaycan SSR-də repressiya Şuşadan başlanıldı. Bu siyasət Şuşada da xalqın aparıcı qüvvəsi, düşünən beyni olan ziyalıların, əhali arasında sayılıb-seçilən insanların məhvinə yönəldildi. 1930-cu illərin sonlarında Şuşanın nüfuzlu, istedadlı, tanınmış, söz sahibi olan sakinlərinin, məşhur sənətkarlarının, hətta adi peşə sahiblərinin bir çoxunun faciəsinə çevrildi.

Böyük qəddarlıqla həyata keçirilən repressiya siyasətinin həyatını yarımçıq qoyduğu şuşalılardan biri də Salman Əhməd oğlu Ağayev olub. O, 1892-ci ildə Şuşada dünyaya gəlib. Sovet hakimiyyətinin ilk illərindən “diqqət mərkəzində” olan ziyalılardan biri idi. Hələ 1923-cü ildə o, əksinqilabçı damğası vurularaq həbs edilib. Həbsxanada üç ay saxlanıldıqdan sonra azadlığa buraxılıb. Ancaq səsvermə hüququndan azad edilib. Salman Ağayev 1928-ci ilin yanvarında yenidən həbs edilib. Ona qarşı eyni ittiham irəli sürülüb. Bu dəfə də üç ay həbsxanada qalıb. Sonra azadlığa çıxıb. Həyatı əvvəlki məcrasına düşüb. Amma bu, uzun sürməyib, 1934-cü ildə üçüncü dəfə həbs olunub. Sürgünə göndərilib. İki il sürgün həyatı yaşayıb. Yenə də azad edilib. Bundan sonra Salman Ağayev bir daha Şuşaya qayıtmayıb.

Həyatın burulğanlarından qurtula bilməyən Salman Ağayev şər, böhtan, həbslər, ittihamlar, sorğu-suallar və cəzalardan zinhara gəlib. Ona Şuşada doğma evində yaşayıb, işləri ilə məşğul olmağa imkan verməyiblər. Salman Ağayevə qarşı haqsızlıqlar bu insanı məhv edənədək bitməyib. 1938-ci ilin yanvarında o, yenidən həbs edilib və bir daha geri dönməyib...

Sovet hökumətinin repressiya siyasətinin güdazına gedən Azərbaycanın vətənpərvər ziyalılarından biri də Mirzəli bəy Behbudov olub. O, 1886-cı ildə Şuşa qəzasının Bayat kəndində dünyaya göz açıb. Şuşa Realnı Məktəbində oxuyub. 1910-cu ildə həmin məktəbi bitirib. Təhsilini davam etdirib. Ali hüquq təhsili alıb. O, qardaşı Lütfəli bəyin “Küratan” aksioner cəmiyyətində işə başlayıb. 1917-ci ilədək həmin cəmiyyətin aparıcı kadrlarından sayılıb. Sonra vəkil kimi fəaliyyət göstərib. Sovet hakimiyyəti illərində, o, əvvəlcə Şamaxı bölgəsinə, 1932-ci ildən isə Quba rayonuna göndərilib. Mirzəli bəy Behbudov orada rayon xalq məhkəməsində çalışıb. Vəkillər kollegiyasının üzvü seçilib. Mirzəli bəy 1937-ci ildə həbs edilib. Sovet hökuməti vəkil M.Behbudova qarşı da ədalətsiz və qəddar davranıb. Əmlakı müsadirə olunmaqla güllələnmə cəzasına məhkum edilib. Hökm 1937-ci ildə yerinə yetirilib.

Repressiya qurbanı olan Rza bəy Kərbəlayı Baba bəy oğlu Qaraşarlı pedaqoq, ictimai xadim idi. O, 1891-ci ildə Şuşa şəhərində dünyaya gəlib. Şəhər realnı məktəbini bitirdikdən sonra ali təhsil alıb. 1918-ci ilədək ayrı-ayrı məktəblərdə riyaziyyat müəllimi kimi fəaliyyət göstərib. Sonra Qafqaz Xeyriyyə Cəmiyyətində çalışıb. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin rəsmi orqanı olan “Azərbaycan” qəzeti Qazax qəzasındakı ağır vəziyyətdən bəhs edərək yazıb: “Qazax qəzasında qanunsuzluq olduğundan, buraya parlaman üzvü Rza bəy Qaraşarov xüsusi müvəkkil təyin edilmiş və ona 600 nəfərlik əsgəri dəstə ilə bərabər, böyük ixtiyarlar verilmişdir”.

Rza bəy Qaraşarlı Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti parlamentinin üzvü olub. Bir çox iclaslara katiblik edib. 1920-ci ildən sonra Bakı baş milisinin rəis müavini vəzifəsində çalışıb. 1922-ci ildən Azərbaycan Xalq Maarif Komissarlığında işləyib.

Məşədi Baba İmamqulu oğlu Quluyev 1866-cı ildə Şuşada dünyaya gəlib. O, Şuşa qəzasının ən varlı adamlarından biri kimi tanınıb. Malıbəyli nahiyəsində, Quşçular obasında böyük torpaq sahələrinin sahibi idi. Səxavəti, xeyirxahlığı ilə hörmət, ehtiram qazanıb. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə Müsavat ordusunun Xankəndidə yerləşən polkunu ərzaq və müxtəlif kənd təsərrüfatı məhsulları ilə təmin olunmasına çalışan bəylərdən biri də Məşədi Baba olub. Bolşeviklər hakimiyyətə gəldikdən sonra onun da düzəni pozulub. Məşədi Babanın əmlakı müsadirə edilib. Bütün mülkləri, torpaq sahələri, bağları, mal-qarası əlindən alınıb. Onun ikimərtəbəli evini məktəb binasına çeviriblər. Dövrün qəhrini çəkməli olan Məşədi Baba kolxoza üzv yazılıb. Ancaq bu insanı yenə də rahat buraxmayıblar. 1938-ci ildə tutulub. Kolxoz quruluşunun əleyhinə təbliğat apardığı, qolçomaqlara yardım göstərdiyi, kolxozu dağıtmaq üçün evində yığıncaqlar təşkil etdiyi bəhanə gətirilərək həbsə atılan Məşədi Baba 1938-ci ildə yetmiş dörd yaşında qətlə yetirilib.

Zöhrə FƏRƏCOVA

Azərbaycan.- 2022.- 6 aprel.- S.7.