Müzəffər Komandanın
quruculuq missiyası
Qarabağ və Şərqi Zəngəzurda
yeni iqtisadiyyat bərqərar olacaq
2018-ci il aprelin 11-də Azərbaycanda keçirilmiş Prezident seçkilərində xalqımız növbəti dəfə İlham Əliyevə yüksək etimad göstərərək onu Azərbaycan Respublikasının Prezidenti seçdi. Ona göstərilən böyük etimada görə xalqımıza müraciət edərək minnətdarlığını bildirən cənab Prezident haqlı olaraq qeyd edirdi ki, "Mən həmişə Azərbaycan xalqının dəstəyini hiss edirəm.
Bu dəstək mənə güc verir. Bu dəstək bizim inkişafımız üçün əsas şərtdir. Xalq-iqtidar birliyi Azərbaycanda inkişafımızın əsas amilidir. Bu seçkilərdə Azərbaycan xalqı sabitliyə, təhlükəsizliyə, inkişafa, tərəqqiyə səs vermiş, görülən işlərə yüksək qiymət vermişdir. Bütün bu uğurları biz sizinlə birlikdə qazandıq... Keçdiyimiz yol şərəfli yoldur, qələbələr, uğurlar yoludur. Əminəm ki, biz həmişə qələbələr yolu ilə gedəcəyik. Yeni qələbələrə doğru irəli!".
Doğrudan da, cənab Prezidentin dediyi kimi, ötən 4 ildə də Azərbaycan onun rəhbərliyi ilə böyük qələbələr və inkişaf yolu keçdi, Qarabağ uğrunda 44 günlük Vətən müharibəsi böyük qələbə ilə başa çatdı, torpaqlarımız düşmən işğalından azad olundu. Bu gün isə Qarabağda böyük sürətlə bərpa və yenidənqurma işləri aparılır, ən yüksək standartlar səviyyəsində regionun gələcəyi qurulur. Yaxın gələcəkdə biz Qarabağı cənnətə çevirəcəyik və bu torpaqlarda əbədi yaşayacağıq.
İşğal nəticəsində məhv edilmiş yerli iqtisadiyyat
Ötən əsrin 90-cı illərinin əvvəllərində Azərbaycan Respublikası Ermənistanın hərbi təcavüzünə məruz qalmış, torpaqlarımızın 20 faizi işğal edilmiş, bir milyondan artıq Azərbaycan vətəndaşı öz doğma yurdlarından didərgin düşmüşdür. İşğal nəticəsində Qarabağda bütün kənd və şəhərlər tamamən dağıdılmış və ərazinin ekosisteminə çox ciddi ziyan vurulmuşdur. 30 illik erməni işğalı nəticəsində dağıntıların miqdarı böyük rəqəmlərlə ifadə olunmuşdur. İşğal nəticəsində dəyən ziyan təxminən 300 milyard ABŞ dollarından çox qiymətləndirilmişdir.
Postkonflikt ərazilərdə işğaldan öncə təxminən 617 min əhali, 159 min ailə yaşayıb, onlardan 76 faizi kənd, 24 faizi isə şəhər yerlərində məskunlaşmışdı. 900-dən çox yaşayış məntəqəsində təxminən 150 min ev, 7 min ictimai bina, 693 məktəb, 855 uşaq bağçası, 695 tibb müəssisəsi, 927 kitabxana, 44 məbəd, 9 məscid, 473 tarixi abidə, saray və muzeylər, 40 min muzey eksponatı, 6 min sənaye və kənd təsərrüfatı müəssisəsi, 160 körpü, 5.2 min km avtomobil yolu, 286 km dəmir yolu xətti, 7.6 min km su xətti, 2 min km qaz kəməri xətti, 76.9 min km elektrik xətti, 2.5 min ədəd transformatorlar və digər infrastruktur obyektləri tamamilə dağıdılmış, talan edilmişdir. Bütün bunlarla yanaşı, respublikamızın kənd təsərrüfatı üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edən iqtisadi potensialına da çox ciddi ziyan vurulmuşdur. Təqribən 1,3 milyon hektar kənd təsərrüfatı üçün yararlı torpaq, 34.6 min hektar meyvə və üzüm bağları, 220 min baş mal-qara, 280 min hektar meşələr, 1200 km irriqasiya sistemləri işğal nəticəsində tamamilə məhv edilmişdir.
İşğaladək bu ərazilərdə fəaliyyət göstərən sənaye sahələri ölkə iqtisadiyyatında mühüm rola malik olub. Qarabağda, əsasən, yeyinti, yüngül, tikinti materialları kimi sənaye sahələri güclü inkişaf etmişdir. İşğaladək bu ərazilərin sənaye sahələri yerli əhalinin ərzaqla təminatında mühüm əhəmiyyət daşıyırdı. Həmin ərazilərdə İstisu və Turşsu mineral suyunun qablaşdırılması müəssisələri, mərmər, mişar daşı zavodları, şərab zavodları, toxuculuq və ayaqqabı fabrikləri, Qarabağ İpək Kombinatı və digər müəssisələr fəaliyyət göstərirdi.
Kənd təsərrüfatına gəldikdə, bu ərazilərdə, əsasən, taxılçılıq, yem istehsalı, tütünçülük, üzümçülük, pambıqçılıq, kartofçuluq, bağçılıq və bostançılıq, heyvandarlıqda ətlik, südlük mal-qara, habelə qoyunçuluq üstünlük təşkil edirdi. Bütövlükdə isə işğaldan əvvəl bu bölgələrdə Azərbaycanın kənd təsərrüfatı məhsullarının təqribən 15-20 faiz, o cümlədən ət, süd və taxılın 14 faizi, baramanın 17 faizi, üzümün 26 faizi, yunun 19 faizdən çoxu istehsal edilirdi.
Bərpa və quruculuq işlərinə hazırlıq
Azərbaycan hökuməti torpaqlarımız işğaldan azad olunduqdan dərhal sonra Qarabağ bölgəsində bərpa və yenidənqurma işlərinə başlamışdır. Faktiki olaraq postkonflikt ərazilərin bərpası və yenidən qurulması dövlətin strateji hədəfinə çevrilmişdir. Heç təsadüfi deyil ki, "İşğaldan azad olunmuş ərazilərə böyük qayıdış" Azərbaycan hökumətinin 2021-2030-cu illər üzrə müəyyən etdiyi beş milli prioritedən biri olaraq qəbul edilmişdir. Eyni zamanda bərpa və yenidənqurmanın instutisional əsasları hazırlanmışdır:
- "Azərbaycan Respublikasının işğaldan azad edilmiş ərazilərinin 2021-2025-ci illər üzrə bərpası və dayanıqlı inkişafı Dövlət Proqramı" hazırlanmış;
- Azərbaycan Respublikasının işğaldan azad edilmiş ərazilərində sosial-iqtisadi, humanitar, təşkilati və digər təxirəsalınmaz məsələlərin həlli, eləcə də bu sahədə fəaliyyətin əlaqələndirilməsi məqsədilə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2020-ci il 24 noyabr tarixli 2303 nömrəli Sərəncamı ilə Əlaqələndirmə Qərargahı, onun nəzdində katiblik və kommunikasiya funksiyasının yerinə yetirilməsi və zəruri analitik-təşkilati dəstək göstərilməsi məqsədilə İdarələrarası Mərkəz və mərkəzin nəzdində 17 işçi qrupu yaradılmış;
- 2020-ci il sentyabrın 27-dən başlayaraq Ermənistan Respublikası silahlı qüvvələrinin Azərbaycan Respublikasının ərazisinə təcavüzü nəticəsində mülki əhaliyə, dövlət əmlakına, o cümlədən infrastruktur obyektlərinə, habelə sahibkarlıq fəaliyyəti subyektlərinə dəymiş ziyanın qiymətləndirilməsini və aradan qaldırılmasını təmin etmək məqsədilə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2020-ci il 6 noyabr tarixli 2292 nömrəli sərəncamına əsasən, dövlət qurumlarının səlahiyyətli nümayəndələrindən ibarət Dövlət Komissiyası formalaşdırılmış;
- Azərbaycan Respublikası Prezidenti "İşğaldan azad edilmiş ərazilərdə şəhərsalma fəaliyyəti sahəsində idarəetmə ilə bağlı bəzi məsələlər haqqında" 18.03.2021-ci il tarixli 1304 nömrəli fərman imzalamış;
-
Qarabağ Rəqəmsal Geoinformasiya Sistemi
yaradılmış;
- Azərbaycan
Respublikası Prezidenti "İşğaldan azad edilmiş ərazilərdə
iqtisadi inkişafın sürətləndirilməsi ilə
bağlı bəzi tədbirlər haqqında" 10.12.2021-ci
il tarixli sərəncam imzalamış;
- Nazirlər
Kabineti Azərbaycan Respublikası Prezidentinin
"İşğaldan azad edilmiş ərazilərdə
iqtisadi inkişafın sürətləndirilməsi ilə
bağlı bəzi tədbirlər haqqında" 10.12.2021-ci
il tarixli sərəncamının
icrasının təmin edilməsi barədə qərar qəbul
etmiş;
- Şərqi
Zəngəzur iqtisadi rayonunda, Cəbrayıl rayonu ərazisində
"Araz Vadisi İqtisadi Zonası" Sənaye
Parkının yaradılması ilə bağlı Azərbaycan
Respublikası Prezidentinin 04.10.2021-ci il
tarixli fərmanı imzalanmış;
- Azərbaycan
Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2021-ci il
29 dekabr tarixli 753 nömrəli sərəncamı ilə
"Azərbaycan Respublikasının işğaldan azad
edilmiş ərazilərinin, habelə müharibə və hərbi
əməliyyatların təsirinə məruz qalmış
digər ərazilərin 2022-ci ildə minalardan və
partlamamış hərbi sursatlardan, tərkibində
partlayıcı olan qurğulardan və digər
partlayıcı qalıqlardan təmizlənməsi
Planı" təsdiq olunmuş;
-
Qarabağ və Şərqi Zəngəzurda bərpaolunan
enerji mənbələrinin potensialının qiymətləndirməsi
(beynəlxalq) aparılmış;
-
Energetika Nazirliyi aparıcı beynəlxalq şirkətlərlə
birlikdə Qarabağ və Şərqi Zəngəzurda
"Yaşıl enerji" zonası üçün konseptual
proqnoz və bu əsasda xüsusi proqram hazırlamış;
- 2021-ci və
2022-ci illərin dövlət büdcəsində
işğaldan azad olunmuş ərazilərdə bərpa və
quruculuq layihələrinin maliyyələşdirilməsinə
2,2 milyard manat vəsait
ayrılmışdır.
Qələbədən
sonra görülən işlər
Qələbədən
dərhal sonra ilk olaraq Azərbaycan Respublikasının Minatəmizləmə
Agentliyi (ANAMA), Müdafiə Nazirliyinin bir neçə
xüsusi batalyonu və Fövqəladə Hallar Nazirliyinin Bərdə
şəhərindəki Xüsusi riskli Minalardan Təmizləmə
Alayı tərəfindən icra olunmaqla Qarabağda
işğaldan azad olunmuş ərazilərin minalardan və
partlamamış hərbi sursatlardan təmizlənməsi
işlərinə başlanılmışdır. Bu günə qədər təxminən Ağdam, Cəbrayıl,
Füzuli, Qubadlı, Zəngilan, Kəlbəcər,
Laçın və Xocavənd rayonlarında on min hektarlarla sahə
təmizlənib istifadəyə verilmişdir.
Füzuli Beynəlxalq Hava Limanı inşa olunmuş, Zəngilan
və Laçın Hava limanlarının inşası ilə
bağlı işlər isə davam etdirilməkdədir. Hazırda Bərdə-Ağdam
(47,1 km) və Horadiz-Ağbənd dəmir
yolu xətlərinin (110,4 km) tikintisi gedir. Eyni
intensivliklə digər 11 istiqamət üzrə avtomobil
yollarının da tikintisi davam etdirilir.
İşğaldan azad edilmiş ərazilərdə ümumi
gücü 20 meqavat olan "Güləbird",
"Suqovuşan-1" və "Suqovuşan-2" Kiçik
Su-Elektrik stansiyaları təmir edilərək istismara verilib.
Qarabağ və Şərqi Zəngəzurda 9 rəqəmsal
yarımstansiya, o cümlədən Ağdam və Cəbrayıl
rayonlarında "Ağdam-1", "Ağdam-2" və
"Cəbrayıl" yarımstansiyalarının, həmçinin
"Qarabağ" Regional Rəqəmsal İdarəetmə Mərkəzinin
tikintisi başa çatdırılıb.
Dövlət
Şəhərsalma və Arxitektura Komitəsi tərəfindən
Daşaltı Turizm İnkişaf Konsepsiyası əsasında
Daşaltı Memarlıq Planının, Tuğ Turizm
İnkişaf Konsepsiyası əsasında isə Tuğ
Memarlıq Planının icrasına başlanılıb. Kəlbəcərdəki
Qaşqaçay filiz yatağı "Eti Bakır
A.Ş." şirkətinə, Elbəydaş və
Ağduzdağ filiz yataqları "Artvin Maden A.Ş."
şirkətinə öyrənilmə, tədqiq, kəşfiyyat,
işlənmə və istismar məqsədləri
üçün 30 il müddətinə müqavilə əsasında
istifadəyə verilib.
Ağdam
rayonunda 190 hektar sahədə yaradılmış Ağdam Sənaye
Parkının tərkibində prioritet hesab edilən 74 hektar
sahənin qısa müddət ərzində mina və
partlamamış hərbi sursatlardan tam təmizlənməsi
Qarabağda iqtisadiyyat quruculuğu sahəsində dövlətin
yüksək əzmindən xəbər verir. Qısa
müddət ərzində görülən işlər bura
sahibkarların marağının artmasına səbəb
olub. Artıq bir sıra şirkətlər
tərəfindən özlərinin təqdim etdikləri layihələrin
icrasına başlanıb.
Azərbaycan
Respublikası Prezidentinin 4 oktyabr 2021-ci il tarixli 1453 nömrəli
fərmanı ilə Şərqi Zəngəzur iqtisadi
rayonunda, Cəbrayıl rayonu ərazisində gələcəkdə
buraya investisiyaların cəlb olunması üçün
böyük imkanlar yaradacaq "Araz Vadisi İqtisadi
Zonası" Sənaye Parkı üçün
ayrılmış 200 hektar ərazidə mina və
partlamamış hərbi sursatlardan təmizləmə işləri
tamamlanmış və parkın konseptual planı
hazırlanmışdır.
İşğaldan
azad olunmuş ərazilərə ilk məskunlaşma Zəngilan
rayonunda "ağıllı kənd" konsepsiyası
çərçivəsində icra edilən və artıq
yekunlaşdırılan "Ağalı ağıllı kəndi"ndə
baş tutacaq. Zəngilan torpaqlarının daha
çox minalardan təmizlənməsi bu rayonda
"ağıllı kənd"in tikintisi və "Dost
aqropark"ın salınması ilə bağlıdır.
Aqroparkda birinci mərhələdə 4 min
baş cins qaramal yetişdiriləcək, 6 min hektar sahədə
əkin aparılacaq. İkinci mərhələdə isə
10 min baş cins heyvan yetişdiriləcək, eləcə də
toxumçuluq və şitilçilik sahələri
salınacaq, ət emalı və qablaşdırma müəssisəsi
qurulacaq, tutumu 100 min ton olan kənd təsərrüfatı
anbarı inşa ediləcək. Həmin sahələr
hesabına Qarabağda taxılçılıq,
pambıqçılıq və tütünçülük
sahələrinin üstün inkişafı hədəflənir.
Enerji sahəsində həyata keçirilən digər
vacib layihə Füzuli şəhərində Rəqəmsal
Stansiya İdarəetmə Mərkəzinin
yaradılmasıdır. Cənubi Qafqazda ilk dəfə tətbiq
olunan bu layihə avtomatlaşdırma hesabına insan amilinin
şəbəkənin işinə təsirini azaltmağa,
etibarlılığı artırmağa və elektrik
enerjisinin ötürülməsi zamanı itkiləri məhdudlaşdırmağa
imkan verir.
İşğaldan
azad edilmiş ərazilərdə daşınmaz əmlak və
infrastruktur obyektlərinin ilkin inventarlaşdırılmasının
aparılması, məlumatların toplanması və idarə
edilməsi məqsədilə istifadəyə verilmiş
Qarabağ Rəqəmsal Geoinformasiya Sisteminə 31 dövlət
qurumu və təşkilatından 30 dövlət qurumunun
qoşulması, 30 qurum və təşkilata sistemdə
işləməklə bağlı təlimlərin keçirilməsi,
23 qurum tərəfindən məlumatların sistemə daxil
edilməsi, digər aidiyyəti dövlət qurumları və
təşkilatlarının da sistemə qoşulması istiqamətində
işlərin davam etdirilməsi rəqəmsallaşma sahəsində
yeni imkanlar yaradır. Əvvəllər
işğal olunmuş rayonların əhalisinə aid 700 minə
yaxın vətəndaşlıq vəziyyəti akt qeydi bərpa
olunub.
Dövlət
Turizm Agentliyi tərəfindən işğaldan azad olunmuş
ərazilərdə turizm potensialının öyrənilməsi
ilə əlaqədar icra olunan layihə çərçivəsində
Tərtər rayonunun Suqovuşan qəsəbəsinin, Xocavənd
rayonunun Hadrut qəsəbəsinin, Ağbulaq, Edilli, Tuğ,
Azıx kəndlərinin, Zəngilan rayonunun Oxçuçay
və Bəsitçay vadilərinin, Şuşa şəhəri
və Daşaltı kəndinin turizm potensialının qiymətləndirilməsi
üçün ilkin zəruri işlər
aparılmışdır. Bölgədə eyni
zamanda tarixi-dini abidələrin bərpası sahəsində
müvafiq tədbirlər görülməkdədir.
Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi
Nazirliyi tərəfindən 45 min şəxsi əhatə edən
sosial müdafiə tədbirləri həyata
keçirilmişdir. 86-sı mülki şəhid olmaqla, 3021 şəhidin
7942 ailə üzvünə 15843 sosial ödənişlər
(pensiya, müavinət, təqaüd), 2601 müharibə əlilinə
5202 sosial ödənişlər təyin edilmişdir. Eyni zamanda müharibə əlillərinin reabilitasiya
vasitələri ilə təmin olunması həyata
keçirilmişdir. Müxtəlif şirkətlər tərəfindən
təqdim olunan iş yerlərində 1315 qazi və 305 şəhid
ailəsi üzvü olmaqla, ümumilikdə 1620 nəfər
şəxs işlə təmin edilmişdir.
Potensial
imkanlar
İşğaldan azad edilmiş ərazilərdə
iqtisadiyyat quruculuğunun təmin edilməsi ölkənin
ümumi istehsal-təsərrüfat dövriyyəsinin
inkişafının əsas hərəkətverici qüvvələrindən
biri kimi qiymətləndirilir. Qeyd edək ki, yeni
iqtisadiyyat quruculuğunun təmin edilməsi və ölkənin
ümumi istehsal-təsərrüfat dövriyyəsinə
reinteqasiyası üçün həmin ərazilərdə
kifayət qədər potensial imkanlar mövcuddur.
Ümumi ərazi
1,213 milyon ha torpaq sahəsidir, o cümlədən kənd təsərrüfatına
yararlı cəmi torpaq sahəsi 591,776 ha, əkin sahəsi
231,056 ha, örüş-otlaq və biçənək sahəsi
351,822 ha, həyətyanı sahələr 8,898 ha, 232,287 ha
meşə fondu, 35888,4 min m3 oduncaq fondu, ümumi dəyəri
50,782 milyard ABŞ dolları qiymətləndirilən mineral
xammal ehtiyatı, 1623 min ABŞ doll/gün qiymətləndirilən
içməli şirin su, 526, 1 min ABŞ doll/gün qiymətləndirilən
termal mineral su ehtiyatı, 13 iri çay, 9 su anbarı və
relyefə uyğun yeni su anbarlarının tikintisi
imkanları, təxminən 7200 meqavat külək, 2000 meqavat
günəş enerjisi hasil etmək potensialı mövcuddur.
Məskunlaşması gözlənilən toplam bir milyon, o
cümlədən 617 min məcburi köçkün (159 min
ailə) və bunlardan kənd təsərrüfatında 34,9
faiz, sənayedə 3,5 faiz, tikintidə 8,0 faiz, ticarət və
ictimai iaşədə 12,4 faiz, nəqliyyat və rabitədə
5,9 faiz, təhsil, səhiyyə və mədəniyyətdə
13,3 faiz, başqa sahələrdə çalışmaq istəyən
22 faiz əhali var.
İndiyə qədər işğaldan azad edilmiş ərazilərdə
biznes qurmaq istəyən sahibkarlardan KOBİA-ya 990 müraciət
daxil olub ki, onun da 663-ü yerli, 327-si xarici müraciətlərdir. Layihələrin 440-ı
investisiya layihəsi, 550-i isə digər iş və xidmətlərlə
bağlıdır. Daxil olan müraciətlərin 27 faizi
tikinti işlərini, 27 faizi ticarət və xidmət sahəsini,
21 faizi sənayeni, 18 faizi kənd təsərrüfatını
və digər 7 faizi turizm, səhiyyə, təhsil, mədəniyyət,
nəqliyyat və logistika sahələrini əhatə edir.
Aparılan
sorğunun nəticələri göstərir ki, Qarabağda
sahibkarların 46,6 faizi gələcək fəaliyyət
sahəsi kimi kənd təsərrüfatına
üstünlük verir. Sənaye (8,8%),
inşaat (7,6%), ticarət (6,7) və təhsil (5,9) sahələri
də sahibkarların maraq dairəsindədir.
Bütövlükdə
Qarabağ regionu, xüsusilə də Şuşa, Hadrut,
Füzuli, Suqovuşan, Şərqi Zəngəzur region, Kəlbəcər
və Laçın bölgələri turizmin müxtəlif
növlərinin - eko, sağlamlıq, mədəni, təbiət,
dağ və qış turizminin inkişafı üzrə zəngin
resurslara, geniş imkanlara malikdir.
Qarabağda
2500-ə qədər bitki növü, 13197,5 hektar qiymətli
ağac növü, 12 balıq növü, 288 quş
növü, 63 məməli heyvan növü, 34,7 mln.m3/il su
verə biləcək 332 kəhriz var. Uzunluğu 700 kilometrdən
artıq olan və ən yüksək standartlara uyğun
inşa edilən avtomobil yolları, 200 kilometrdən artıq
müasir standartlara cavab verən dəmir yolları və beynəlxalq
standartlara cavab verən Füzuli, Zəngilan və
Laçın Hava limanları şəbəkəsi müasir
nəqliyyat habı yaratmaqla postkonflikt ərazilərin potensial
imkanlarının önəmli hissəsini təşkil edir.
Repatriasiya
potensialı
Postkonflikt
ərazilərdə əhalinin effektiv məskunlaşdırılması
bir tərəfdən həmin ərazilərin bərpa və
yenidən qurulmasından, digər tərəfdən isə bərpa
və yenidənqurma ilə bağlı Prezident İlham
Əliyevin rəhbərliyi ilə Azərbaycan hökuməti
tərəfindən həyata keçirilən çox mürəkkəb,
çoxşaxəli, böyük əmək, vəsait və
zaman tələb edən işlərdən, işğaldan
azad olunmuş ərazilərə potensial (617 min əhali, 159
min aillə) qayıdacaq əhalinin sayı və
qayıdış şərtlərindən
asılıdır. Fövqəladə dərəcədə
mürəkkəb və dövlət əhəmiyyətli
repatriasiya potensialının proqnozunun müəyyən edilməsi
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 24 noyabr 2020-ci il tarixli sərəncamı
ilə yaradılmış Əlaqələndirmə Qərargahının
İdarələrarası Mərkəzinin nəzdində fəaliyyət
göstərən "Elm, Təhsil və Mədəniyyət
məsələləri" üzrə İşçi
Qrupuna həvalə edildi və bu məqsədlə ADA
Universitetinin nəzdində ADA-nın, AMEA-nın
İqtisadiyyat İnstitutunun, UNEC-in və Qafqaz Strateji Tədqiqatlar
İnstitutunun və xarici beyin mərkəzlərinin
aparıcı mütəxəssislərindən ibarət tədqiqat
qrupu yaradıldı.
Tədqiqat qrupu tərəfindən repatriasiyanı
proqnozlaşdırmanın zəruriliyi, repatriasiya problemini
çətinləşdirən amillər, analoji tədqiqatların
metodologiyası və beynəlxalq təcrübə təhlil
edilərək müəyyənləşdirildi ki, repatriasiya
potensialının məcburi köçkünlər
haqqında statistik informasiya əsasında qiymətləndirilməsi
mümkün deyil. Ona görə də tədqiqatlar empirik
üsullarla, əsas etibarilə sosioloji sorğular vasitəsilə
aparıldı, tədqiqatların mühüm nəticəsi
olaraq dövlət qurumlarında xidməti istifadə
üçün 4 kitab nəşr olundu. Tədqiqat
qrupu bu dövlət əhəmiyyətli məsələni
vaxtında və yüksək keyfiyyətlə yerinə
yetirdi.
Yeni
iqtisadiyyat quruculuğu
AMEA İqtisadiyyat İnstitutu Qarabağda yeni iqtisadiyyat
quruculuğu prosesinə elmi dəstək vermək
üçün dövlət qurumları ilə yaxından əməkdaşlıq
edir. Belə ki, İqtisadiyyat Nazirliyinin sifarişi ilə
AMEA İqtisadiyyat İnstitutu tərəfindən həyata
keçirilən "Postkonflikt ərazilərin iqtisadi
potensialının qiymətləndirilməsi və müqayisəli
üstün sahələrinin müəyyənləşdirilməsi"
layihəsi yekunlaşmaq üzrədir. Bu
layihənin rəhbəri İqtisadiyyat İnstitutunun baş
direktoru, professor N.Müzəffərlidir.
İşğaldan azad edilmiş ərazilərdə
iqtisadiyyat quruculuğu və tikinti-bərpa işləri
müasir standartlar, yenilikçi meyillər və unikal istehsal
üsullarını əhatə etməlidir. Bu baxımdan
da həmin ərazilərdə bərpa-quruculuq işləri və
iqtisadi inkişafın innovativ xarakter daşıması zəruridir.
İşğaldan azad edilmiş ərazilərdə
iqtisadiyyat quruculuğunun innovativ meyillər əsasında təşkili
ölkə iqtisadiyyatının rəqabətqabiliyyətliliyinin
yüksəldilməsində və dayanıqlı, artan
inkişafının təmin edilməsində müstəsna
rol oynayacaqdır. İşğaldan azad
edilmiş ərazilərin iqtisadiyyat quruculuğunun innovativ əsaslarla
təşkili dövlət siyasətinin tərkib hissəsi
olmaqla, bu ərazilərə "Böyük
qayıdış"a da xüsusi təkan verəcəkdir.
Qarabağda maddi və qeyri-maddi istehsal sahələrinin
innovativ meyillər əsasında təşkili
bütövlükdə ölkə iqtisadiyyatının
inkişafını təmin etməklə, dünya
iqtisadiyyatına inteqrasiya prosesini əhəmiyyətli dərəcədə
sürətləndirəcəkdir. Onu da
xüsusi vurğulamaq lazımdır ki, mövcud ərazilərdə
yeni iqtisadiyyat quruculuğu ümumi iqtisadi səmərəliliyin
əldə olunması ilə yanaşı, məşğulluğun
da səviyyəsinin artırılmasında həlledici rol
oynayacaqdır.
İşğaldan azad edilmiş ərazilərdə yeni
iqtisadiyyat quruculuğunun formalaşması məsələləri
"İşğaldan azad edilmiş ərazilərdə
iqtisadi inkişafın sürətləndirilməsi ilə
bağlı bəzi tədbirlər haqqında" Azərbaycan
Respublikası Prezidentinin sərəncamında da öz əksini
tapmışdır. Sərəncama əsasən, sahibkarlara əlverişli
şəraitin yaradılması, maliyyə mənbələrinə
çıxışın təmin edilməsi və
yenilikçi ideyalara malik şəxslərin Qarabağda yeni
iqtisadiyyat quruculuğuna cəlb edilməsi prioritet istiqamətlər
kimi müəyyənləşdirilib.
Qarabağda yeni iqtisadiyyat quruculuğu prosesi
başlanmışdır. Regionun demək olar ki,
sıfırdan bərpası böyük maliyyə vəsaiti
tələb edir. Lakin bunun bir sıra
üstünlükləri də var. Belə ki, yeni, innovativ və
rəqəmsal texnologiyalara əsaslanan bərpa və quruculuq
işlərinin aparılması, dünyanın ən
müasir şəhər və kəndlərinin tikilməsi
imkanları genişdir.
Qarabağın azad və innovativ iqtisadiyyat mərkəzinə
çevrilməsi üçün Azərbaycanın
imkanları mövcuddur. Regionun təbii sərvətlərlə zəngin
olması bir sıra istiqamətlərdə, xüsusilə sənaye
və xidmət sahələrində innovativ məhsul
istehsalı və xidmətlərin göstərilməsi
üçün müqayisəli üstünlükləri
yaradır. Qarabağın regionun elektronika
sənayesi, İKT xidmətləri və ticarət-logistika mərkəzinə
çevrilməsi imkanları var. Burada elektronika və İKT
xidmətləri üzrə laboratoriyaların, beyin mərkəzlərinin,
qeyd olunan istiqamətlərdə ixtisaslaşmış Startap
inkubatorlarının yaradılması məqsədəuyğundur.
Qeyd olunan istiqamətlər Qarabağda qurulacaq
"ağıllı şəhər",
"ağıllı kənd", "ağıllı
fabrik" konsepsiyalarının reallaşması və gələcək
inkişafı baxımından da əhəmiyyətli hesab
olunur. Çünki elektronika məhsulları (buraya mikrosxemlər,
videomüşahidə texnologiyaları, internet əşya
texnologiyaları, məişət əşyaları və s.
daxil ola bilər) və İKT xidmətləri
“ağıllı” şəhər, kənd, fabriklərin idarə
olunması, zəruri avadanlıqlarla təchiz edilməsi və
gələcəkdə Azərbaycanın digər regionlarına
transformasiya imkanlarını genişləndirəcək. Qarabağın müasir texnologiyalara əsaslanan əczaçılıq,
kosmetik vasitələr və təbii bitki dərmanlarının
istehsalı üçün əlverişli florası
vardır. Bunlardan yaralanaraq əczaçılıq
və kosmetik vasitələr istehsal etmək, dünya
bazarına ixrac etmək imkanları var.
Dövlət-özəl əməkdaşlığının effektiv formaları
Dövlət özəl əməkdaşlığı bazar iqtisadiyyatı seçmiş ölkələrdə, o cümlədən də ölkəmizdə iqtisadi inkişafın fundamental hərəkətverici qüvvələrindən biridir. Ona görə də heç təsadüfi deyil ki, ölkəmizdə hökumət tərəfindən bu istiqamətdə bir çox zəruri işlər görülmüş və təkmil normativ - hüquqi baza yaradılmışdır (Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 1996-cı il 9 fevral tarixli fərmanı ilə təsdiq edilmiş "Dövlət müəssisələrinin (obyektlərinin) müqavilə əsasında idarəetməyə verilməsi haqqında Əsasnamə", "Dövlət satınalmaları haqqında", "İnvestisiya fəaliyyəti haqqında", "Xarici investisiyanın qorunması haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanunları və s.). Lakin postkonflikt ərazilərin bərpası və yenidən qurulmasının yaratdığı reallıq burada da münasibətlərin təkmilləşməsini zərurətə çevirmişdir. Beynəlxalq təcrübə də göstərir ki, postkonflikt ərazilərin bərpa və yenidən qurulmasına tələb olunan on milyardlarla vəsaitin yalnız dövlət tərəfindən təmin olunması mümkün deyil və bu prosesdə risk və təhlükəsizlik xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla özəl sektorun iştirakı xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Bu halda isə dövlət özəl əməkdaşlığının müvafiq formalarının (dövlət maliyyəsi və ya öz vəsaiti ilə iştirak) müəyyən edilməsi Azərbaycan hökumətinin bərpa və quruculuq işlərinin indiki mərhələsində önəm verdiyi əsas məsələlərdən biridir. Bu məqsədlə hökumətin tapşırığı ilə tədqiqat qrupu tərəfindən özəl sektorun istək və gözləntilərini, investisiya imkanlarını, fəaliyyət sahələrini, effektiv repatriasiya və məskunlaşmada iştirak formalarını müəyyənləşdirməyə imkan verən sahibkarların arasında xüsusi sorğu keçirilərək toplanmış məlumatlar təhlil edilmiş və müvaviq tövsiyələr hazırlanmışdır.
Təhlil göstərir ki, vergi güzəştləri, maliyyə yardımı, güzəştli kreditlər və ödənişsiz torpaq sahələri, eləcə də, ixrac-idxal prosedurları və sertifikatlaşdırmanın sadələşdirilməsi sahibkarların investisiya yatırmaqda əsas gözləntilərini ifadə edir. Sahibkarların qeyd olunan istək və gözləntilərinin nəzərə alınması işğaldan azad edilmiş ərazilərdə yeni iqtisadiyyat quruculuğunun sürətli inkişafını təmin etməklə yanaşı, dövlət-özəl münasibətlərinin effektiv təşkilinə (qurulmasına) şərait yaradacaqdır. Dövlət postkonflikt ərazilərin bərpa və yenidən qurulmasında və ölkənin ümumi iqtisadi sisteminə reinteqrasiyasında özəl sektorun və xarici sərmayelərin iştirakını stimullaşdırmaq məqsədilə geniş spektrli güzəşt paketlərinin hazırlanmasını və tətbiqini nəzərdə tutur. Dövlət Qarabağda yeni iqtisadiyyat quruculuğu prosesində sahibkarların bilavasitə yaxından iştirakında, eləcə də məşğulluğun, məskunlaşmanın, təhlükəsizliyin, məmnunluğun, etimadın, cavahdehliyin, müasirliyin, maliyyə təminatının, effektiv reinteqrasiyanın, minimum regional liderliyin təmin olunması və qlobal dünyanın çağırışlarına cavab verən iqtisadiyyat quruculuğunda maraqlıdır. Bu istiqamətdə təşviq tədbirləri həyata keçiriləcək, səmərəli dövlət-özəl sektor əməkdaşlığı qurulacaq ki, son nəticədə regionun sosial-iqtisadi inkişafına nail olunsun.
Akif MUSAYEV,
AMEA-nın müxbir üzvü,
professor, AMEA-nın İqtisadiyyat
İnstitutunun Postkonflikt Ərazilərin
Bərpası Elmi Mərkəzinin rəhbəri
Azərbaycan.-2022.- 12 aprel.- S.5.