Faiz dəhlizində uçot dərəcəsi inflyasiyanı necə cilovlayacaq

Mərkəzi Bank faiz dəhlizi parametrlərini belə qaldırmışdır: uçot dərəcəsi 7,25 faizdən 7,5, yuxarı həddi isə 8,25 faizdən 9 faizə yüksəltmiş, dəhlizin aşağı həddi isə 6 faizdə saxlanmışdır.

İqtisadi İslahatların Təhlili və Kommunikasiya Mərkəzinin (İİTKM) növbəti araşdırmasında qlobal səviyyədə inflyasiya risklərinin artdığı bildirilir. Bütün nüfuzlu beynəlxalq qurumlar hesabatlarında 2021-ci ildə sürətlənən inflyasiyanın 2022-ci ildə də bütün ölkələrdə yüksək olacağı və yalnız 2023-cü ildə səngiyəcəyi barədə fikirlər yürüdürlər. İİTKM-in icraçı direktoru Vüsal Qasımlı Azərbaycanda da inflyasiyanın 6,7 faizə çataraq hədəf dəhlizinin yuxarı həddini - 6 faizi aşdığını bildirir: “Buna baxmayaraq, Azərbaycan Mərkəzi Bankı inflyasiyanın hədəf dəhlizinə qayıdaraq “lövbər” salmağa çalışır.”

İİTKM-in araşdırmasında göstərilir ki, əslində, qiymət səviyyəsinin fiskal nəzəriyyəsinin meydana çıxmasında əsas səbəb monetarist baxışın qiymət səviyyəsini tam izah edə bilməməsidir: “Çünki çox vaxt qiymətin tarazlıq səviyyəsi başqa amillərlə daha çox izah olunur”. Beləliklə, bu gün Azərbaycanda xarici dövlət borcunun ÜDM-in 20 faizindən az olması və icmal büdcənin ötən il 3,9 milyard manat profisiti inflyasiyanı cilovlayır.

V.Qasımlı izah edir ki, monetar siyasət qısamüddətli dönəmdə təsirlidir: “Belə qəbul edilir ki, monetar siyasət uzunmüddətli dönəmdə neytraldır, məsələn, uzunmüddətli dönəmdə iqtisadi artıma təsir edə bilməz. Buna görə də monetar siyasətdən qısamüddətli dönəmdə məcmu tələbə təsir göstərməklə inflyasiya hədəfinə nail olmağa çalışılır”.

Araşdırmada izah edilir ki, məsələn, Mərkəzi Bank məcmu tələbi ilə inflyasiyanı aşağı salmaq istədikdə nominal faiz dərəcəsini artırmaqla pul siyasətini sərtləşdirir. Monetar siyasətin qabaqcadan müəyyənləşdirilməsi sistematik və anlaşıla bilən tərzdə şəffaf olarsa, Mərkəzi Bank gözləntilərin düzgün idarə olunmasını təmin edə bilər.

Onu da qeyd edək ki, İİTKM Azərbaycanın nüfuzlu beyin mərkəzlərindən biridir. Bu qurumun müxtəlif istiqamətlərdə apardığı peşəkar araşdırmalar ölkənin iqtisadi mühiti üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Sonuncu təhlildə keçən ilin IV rübündə Mərkəzi Bankın uçot dərəcəsini hər ay üç dəfə ardıcıl yüksəldərək 7,25 faizə çatdırması, özünün ilk təsirlərini qısamüddətli pul bazarında büruzə verməsi qeyd olunur: “Bu addım bazara birbaşa deyil, tədricən təsir göstərir. Bazar iştirakçıları da buna uyğun olaraq maliyyə məhsullarının qiymətinə yenidən baxır, o cümlədən uçot dərəcəsi də depozit və kredit faizlərinə artırıcı təsir göstərir. Uçot dərəcəsinin uzunmüddətli təsirləri sayəsində yüksək faizlər daha sərt monetar siyasətlə nəticələnir. Eyni zamanda həm əhali, həm də biznes daha yüksək faizlər şəraitində daha çox yığıma meyillənirlər və nəticədə qısamüddətli dönəmdə məcmu tələbin kiçilməsi ÜDM-ə də azaldıcı təsir göstərir. Beləliklə, inflyasiya təzyiqləri azalır. İnflyasiya gözləntilərinin aşağı düşməsi gələcək inflyasiyanı da cilovlamaq gücünə qadirdir”.

V.Qasımlı Mərkəzi Bankın digər təsir kanalına - manatın mübadilə məzənnəsinə də toxunur: “Amma etiraf edək ki, manatın real effektiv məzənnəsinin yüksəlməsi yerli məhsulları baha, xarici məhsulları isə ucuz hala gətirir. Misal kimi deyə bilərik ki, keçən il Türkiyədəki devalvasiyadan sonra bu ölkədən Azərbaycana məhsul idxalının necə sürətlə böyüməsinin şahidi olduq. Beləliklə, möhkəmlənən manat həm də daxili istehsala olan tələbi zəiflədir, idxalı stimullaşdırır və inflyasiyanı cilovlayır.”

Ekspert izah edir ki, buraxılışın mövcud həcmi ilə onun uzunmüddətli trendi arasındakı fərq inflyasiyanın əsas hərəkətverici qüvvəsidir. Beləliklə, manatın real məzənnəsi inflyasiyanı müəyyənləşdirən əsas amildir. Azərbaycanda inflyasiya daha çox qeyri-monetar amillərlə bağlı olsa da, pul siyasəti monetar şəraiti və inflyasiya gözləntilərini tənzimləməklə inflyasiya təzyiqini azaltmağa imkanlar yaradır. Çünki ölkənin əlverişli makroiqtisadi çərçivəsi valyuta bazarında tələb-təklif tarazlığını təmin etməklə qiymət sabitliyinin əsas lövbəri olan manatın məzənnəsini sabitləşdirir. Araşdırmada ona da diqqət yetirilir ki, Mərkəzi Bank təkcə mövcud inflyasiya deyil, həm də gələcəkdə gözlənilən maliyyə qasırğaları və digər təhlükələrlə bağlı öz siyasətini qurmalıdır.

V.Qasımlı həmçinin BVF-nin inflyasiyanı modelləşdirən üç parametrini diqqətlə araşdırdıqdan sonra izah edir ki, Azərbaycan iqtisadiyyatı kiçik və açıq olduğundan əsas ticarət tərəfdaşlarımızdakı iqtisadi fəallıq ticarət kanalları vasitəsilə bizə də təsir göstərir: “Azərbaycanın ticarət tərəfdaşlarında iqtisadi artımın bərpa olunması bizim yerli məhsul və xidmətlərə ehtiyacı artırır”.

Onu da qeyd etmək vacibdir ki, İİTKM araşdırmalarında iqtisadiyyat elminin nailiyyətlərindən və müasir dünya təcrübəsindən geniş istifadə olunmuşdur. Bu beyin mərkəzində inflyasiya modelləşdirilməşi aparılmış və daha səlis nəticələri əldə etmək üçün Filips əyrisi tətbiq edilmişdir. Bu əyriyə əsasən, tərtib edilən inflyasiya tənliyində inflyasiya real marjinal xərc indeksi, inflyasiya laqı və inflyasiya gözləntisi kimi sərbəst dəyişənlərdən asılıdır. Bu tənlikdə olan real marjinal xərc indeksi buraxılış kəsiri və mübadilə məzənnəsi kəsirinin (exchange rate gap) orta çəkili ölçüsüdür. Əgər buraxılış kəsiri və mübadilə məzənnəsi kəsiri sıfra bərabər olursa, deməli, xərclərlə bağlı olan inflyasiya və deflyasiya təzyiqi də aradan qalxır.

İİTKM-in araşdırmasında deyilir: “Məsələn, yerli istehsalçıların məhsul və xidmətlərinə tələb artarsa, onların kapital, əməkhaqqı və digər xərcləri də yüksələrək inflyasiya təzyiqi yaradacaq. Mübadilə məzənnəsi kəsirinin də inflyasiyaya təsirini nəzərdən keçirək. Məsələn, nominal mübadilə məzənnəsi ucuzlaşanda real mübadilə məzənnəsi kəsiri pozitivə dəyişir. Bu halda idxal olunan malların yerli valyuta ilə xərcləri artır və inflyasiya təzyiqi yaranır. Beləliklə, real marjinal xərc indeksi müsbət olanda inflyasiya təzyiqi yaradır: buraxılış kəsiri daxili və mübadilə məzənnəsi kəsiri isə xarici təsir gücünə malikdir”.

V.Qasımlı üzən rejimdə mübadilə məzənnəsinə bir sıra amillərin təsirini belə işah edir: “Birincisi, nominal mübadilə məzənnəsinin ucuzlaşması və ya bahalaşması ilə bağlı gözlənti mübadilə məzənnəsinə adekvat təsir göstərir. Əgər xarici və yerli faiz dərəcələrinin fərqi artırsa, daha doğrusu, xarici aktivlər investorlar üçün daha cəlbedici olursa, onda nominal məzənnənin ucuzlaşması baş verəcək. Bir də ki ölkənin risk mükafatı artırsa, başqa sözlə, yerli aktivlər xarici aktivlərə nisbətən daha riskli olursa, mübadilə məzənnəsi də ucuzlaşacaq. Bu baxımdan bizdəki tənzimlənən rejim şadlanan amillərin təsirini “hamarlayır””.

Vüsal Qasımlı hazırda Azərbaycanın monetar siyasətinin inflyasiyanın cilovlanması və iqtisadi artım arasında “qızıl orta”nı tapmağa hədəfləndiyini təsdiq edir: “Əksər inkişaf etməkdə olan ölkələrdən fərqli olaraq, Azərbaycanın “fiskal fəzası” bu problemi həll etməyə, xüsusən də sosial rifahı diqqətdə saxlamağa daha çox imkan yaradır.”

Bahadur İMANQULİYEV,

Azərbaycan.-2022.- 5 fevral.- S.7.