Bir nəslin faciəsi…

Haqqında illərdir söz açılan, lakin özünün işıqlı sabahları hələ də açılmayan Xocalının taleyi onsuz da əvvəldən gətirməyib. 1918-1920-ci illərdə Xocalı salındıqdan sonra təqribən 20-30-cu illər arasında indiki Ermənistanın Dərələyəz mahalından deportasiya edilən soydaşlarımız da bura pənah gətirib.

Xocalı çayının sağ, Qarqarın isə sol sahilində, çar Rusiyası dövründə “Poçt yeri” kimi tanınan ərazidə Qaçqınlar Xocalısının (sonralar müəyyən dövrlərdə Dərələyəz adlandırılan) əsası qoyulub. Ötən əsrin 30-cu illərində sovetlərin zorla kolxozlaşdırma və kollektivləşdirmə siyasətini qəbul etməyən, buna görə də Laçın və Kəlbəcər rayonlarından qaçaq düşüb bu yerlərə sığınan soydaşlarımız isə Qaladərəsi Xocalısı adlanan kəndin ilk sakinləri olublar.

Demək, hələ sovetlər dövründə Xocalı camaatı qaçqınlığın ağrı-acısını yaşamışdılar. Burada bir inzibati ərazidə (sovetliyin tərkibində) Yerli Xocalı - Qədim Xocalı, Qaçqınlar Xocalısı - Dərələyəz və Qaladərəsi Xocalısı birləşib.

“Ermənilər yollarını azdılar, özlərinə qəbir qazdılar”

Bu fikirdə olanlar yalnız xocalılılar deyil, həm də bu gün dünya ictimaiyyətidir. Xocalı faciəsindən ötən 30 il ərzində düşmən nəinki layiq olduğu cəzanı almamışdı, üstəlik, havadarlarının maddi və hərbi gücünə arxalanaraq, Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü pozub, torpaqlarının 20 faizini işğala məruz qoymuşdu. Bu təcavüz bir milyondan artıq azərbaycanlını qaçqın-köçkünə çevirmişdi.

“Bir sıra beynəlxalq nüfuzlu təşkilatlar bu təcavüzkar siyasəti pisləyən bəyanatlar versə də, işğalçı Ermənistan ciddi sanksiyalara məruz qalmayıb. Yaxud 2020-ci ildə qələbəmizlə başa çatan 44 günlük Vətən müharibəsindəki dəhşətli itkilərdən də nəticə çıxarmayıb. Ermənistanın baş naziri Paşinyan imza atdığı kapitulyasiya aktının bəndlərini yerinə yetirməkdə cəsarətli görünmür. Ermənistan az qala hər gün sərhəd boyunca təxribatlar törətməkdədir. 30 il ərzində davam etdirdiyi qeyri-konstruktiv mövqeyindən bu gün də əl çəkmək istəmir”.

Bu fikirlərin də müəllifi Xocalı Rayon Mərkəzi Xəstəxanasının baş həkimi Aqil Məmmədovdur. Bir neçə il öncə Goranboyun dağların ətəklərinə sığınan kəndlərinə - Başkənd, Buzluğa və Ballıqayayadək yol yoldaşı olarkən söylədikləri yaddaşıma ağrı-acısı ilə möhürlənib. O, havanın dumanlı olmasına da özünəməxsus rəng vermişdi: “Dağların başı dumanlı-qarlı, ətəyi isə barlı olar. Bu yerlərdə məskən salan xocalılılar ermənilərlə üz-üzə dayandıqlarına görə təbiətin hərdən göstərdiyi şıltaqlıq da onları qorxutmur. Bu cənnət guşədə bir vaxtlar “ermənilər at oynadıb”, ona görə də yollarını azdılar, özlərinə qəbir qazdılar”...

Bu dəfə onunla Gəncə ərazisində, daha dəqiq desək, Hacıməlik yolunun üstündə yeni salınmış qəsəbədə görüşdük. Həkim kimi xidmətindən nəinki Xocalı, Kosalar, Meşəli, Yaloba kəndlərinin camaatı, həm də illərdir ki, Hacıkənddə məskunlaşmış kəlbəcərlilər də yararlanıblar. O, gecənin bir aləmində də “təcili yardım” həkimi kimi xəstə ünvanına aparılıb: “Goranboyun Qaraçinar kəndindən qalxan yolun kənarındakı qəsəbə Meşəlidir. Xocalının Meşəli camaatı üçün salınıb. Bir vaxtlar bu camaat Qırxqız dağının ətəklərində əkib-becərər, qayğısız, dərd-sərsiz ömür sürərdi. 2008-ci ildə salınan qəsəbənin də dağlıq ərazidə olması onların təbiətlə ünsiyyətinə imkan yaradıb. Qarabağda erməni terrorunun ilk qurbanlarından biri Meşəlidən Miryusif Orucov oldu. 1991-ci il dekabrın 23-də 500 nəfərdən artıq sovet-erməni quldur birləşməsi cəmi 150-300 sakini olan Meşəlini mühasirəyə aldı. Camaatın köməyinə gələn kosalılıların da ciddi müqavimət göstərməsinə baxmayaraq, qaniçən daşnaklar kəndi yerləyeksan etdilər. O qanlı döyüşlərdə 27 nəfər kənd sakini vəhşiliklə qətlə yetirildi. Yaralılar da az olmadı. Daşnak-quldurlar amansızcasına qətlə yetirdikləri 11 nəfərin cəsədlərinə od vurub yandırdılar...”

“Oğlumu və həyat yoldaşımı itirəndən sonra sanki havalanmışam...”

Meşəlinin qorunmasında göstərdiyi qəhrəmanlığa görə ağdamlı Hidayət Rüstəmov Azərbaycan Respublikasının Milli Qəhrəmanı fəxri adına, Əli Mehralıyev və Rafiq Orucov isə “İgidliyə görə” medalına layiq görülüblər. Xocalıda və ümumiyyətlə, Qarabağda torpaqların müdafiəsində dayanan, lakin ermənilərin qəsbkar təcavüzü nəticəsində ailəsini, uşağını itirənlərdən biri də keçmiş döyüşçü, Meşəlidə məskunlaşan Abbasqulu Əzimov idi. Onunla o zaman görüşəndə keçdiyi döyüş yolundan söz açmışdı. Əsəbləri tarıma çəkilən ağsaqqal erməniləri ancaq lənətləmirdi, həm də onlardan qisas almaq üçün yaradanından imkan istəyirdi. Hiss olunurdu ki, o, başından yaralanıb, kontuziya alıb. Dərdini yumağa çevirən Abbasqulu kişi ağır bir həyat keçirib. Çünki düşmənin çirkin siyasəti onun dinc həyatını, əmin-amanlığını, yaşayışını əlindən alıb: “Torpağımı, ailə-uşağımı əlimdən alan düşmənlə mən necə barışa bilərəm?! Ermənilər məni yaxşı tanıyırdı! Onlarla üzbəüz döyüşmüşəm! Ağır zərbə aldığımdan illərdir ki, xəstəyəm. Oğlum Natiqlə həyat yoldaşım Dilarəni itirəndən sonra sanki havalanmışam. Gecələr yuxum ərşə çəkilib, az qala evdən çıxıb qaçıram, istəyirəm ki, aşım bax bu təpələri, gedim torpağımın, ev-eşiyimin, itirdiyim yurdumun, ailəmin qisasını alım!”

Keçmiş döyüşçünün itirdikləri yalnız bunlardan ibarət deyildi. Qardaşı ilə qaynı da ermənilər tərəfindən amansızcasına qətlə yetiriliblər. Saymaqla qurtarmayan itkilərə məruz qalıb. Vaxtilə Sankt-Peterburqda və Murmanskda hərbi məktəbdə oxuyub. Dəniz piyadaları qoşun növündə xidmət göstərib. Sovet ordusunun zabiti olub. Onların silahlarının, ağır hərbi texnikalarının “dilini” öyrənib. Sonradan üstümüzə qoşun yeridən şovinistləri o zamanlar təəssüf ki, dəfələrlə ölümün pəncəsindən xilas etdiyinə peşman olduğunu da gizlətmirdi. Xocalı və ümumiyyətlə, Qarabağ uğrunda gedən döyüşlərdə və digər rayonların müdafiəsində, həmçinin Ağdərə döyüşlərində iştirak edib. Döyüş dostlarının demək olar ki, əksəriyyəti şəhid olub.

Xocalının istər mühasirə illərində, istərsə də son günlərində düşmənlə üz-üzə dayanan ağsaqqallarından biri də vaxtilə Kosalar kənd sovetində işləmiş, acılı-şirinli xatirələrini yaddaşına yumaq kimi sarıyan Kamran Məmmədov idi. Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı Əlif Hacıyevin o müdhiş gecə son kəlmələrini eşidən və hönkürtüsü heç yana yetməyən müdrik el ağsaqqalı Xocalının sanki canlı ensiklopediyası idi. Bizimlə söhbətində deyirdi ki, Kosalar 700 illik tarixə malik qədim türk kəndi idi. Həmin yerin adlı-şanlı kişiləri bolşevizmə və erməni daşnaklarının çirkin niyyətlərinə qarşı olublar. İgidliklərindən nağıl-dastanlar danışılan Qaçaq Mahmudun, Kosalar, Ballıca, Xan bağı, Xanəzək və digər kəndlərdə böyük mülkləri olmuş Məhəmməd ağanın doğulduğu kənd kimi də tanınıb. Ötən əsrin otuzuncu illərinin repressiyası bu kənddən də yan keçməyib.

Və ümidləri cücərdən 44 gün...

Bu dəfə xatirələrini Aqil Məmmədov dilə gətirdi: “...25 nəfər repressiyanın qurbanı olub - güllələnənlərdən savayı neçəsi də Sibirə ömürlük göndərilib. 1941-1945-ci illər müharibəsi də bu kəndin oğullarını əlindən alıb. Atam danışırdı ki, həmin müharibəyə aparılmış 122 nəfərdən 71-i cəbhədən qayıtmayıb. Qayıdanlar isə şikəst, əlil və yaralananlar olub. Kosalar azərbaycanlılar yaşayan ən sonuncu işğal edilən yaşayış məntəqəsi idi. Kəndin 18 nəfər şəhidi olub. Xocalının Yer üzündən silinməsindən sonra o ərazilərdə azərbaycanlıların yaşadığı kənd-kəsək hər saat atəş altında idi. Ona görə də kəndlərdə özünümüdafiə dəstələri yaratmışdılar. Atam da silah götürmüşdü. Postları yiyəsiz qoymaq olmazdı. Kosalar camaatı Şuşanın işğalından bir gün sonra, yəni 9 may 1992-ci il tarixdə kəndi məcburi şəkildə tərk etməli oldu...”

Xocalıda bütöv nəslini itirən, ocağı sönənlərdən biri də Almaz Səlimovadır. O, faciənin canlı şahidlərindəndir. Bir vaxtlar Xocalının bəxtəvər gəlinlərindən sayılıb. O dəhşətli günə kimi gecələr evlərin zirzəmisində, gündüzlər döyüşlərdə olanların yolunu gözləyiblər. Üç oğul atası olan əmisi Bahadur Səlimovun iki gəlinindən biri idi. Oğlanları ilə birlikdə düşmənlə üz-üzə qalan əmisinin ailəsinin itkisi ağır olub. Deyir ki, döyüşlərin birində Bahadur əmisi iki oğlu ilə birlikdə şəhid oldu: “O biri əmimin 5 qızı, bir oğlu var idi. Həmin qızlar Xocalı müsibətlərindən salamat çıxsalar da, əmimlə tək oğlu şəhid oldu. Xocalının odlara qalandığı o müdhiş gecədə kiçik qaynım evə gəldi. Həyəcandan boğula-boğula evi təcili tərk etməli olduğumuzu bildirdi. Böyük qaynım, Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı Araz Səlimovun uşaqlarını yarıçılpaq halda yataqdan götürüb evdən çıxdıq. Üzü meşələrə tərəf qaçmağa başladıq. Yollarda nələr yaşadığımızı danışa bilmirəm. Üzləşdiyimiz müsibətlər dilə gətiriləsi deyil...”

Amma Almaz Səlimovanın təsəllisi var. Deyir ki, Qarabağımızı işğaldan azad etmişik. Xocalının da düşmən əsarətindən qurtaracağı gününün uzaqda olmaması Almaz Səlimova kimi neçə-neçə Xocalı müsibətini yaşayanların ümidlərini hər gün cücərdir. Çünki Müzəffər Ali Baş Komandanın işğaldan azad edilmiş ərazilərdəki sürətli quruculuq və bərpa işləri işıqlı sabahlardan soraq verir.

Məhəmməd NƏRİMANOĞLU

Azərbaycan. - 2022.-27 fevral.- S.8.