Tikinti fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsi dövrün tələbidir

Prezident İlham Əliyev: “Biz indi bu mərhələdə imkan verə bilmərik ki, inşaatda şəhərsalma normaları pozulsun”

Prezident İlham Əliyev bu günlər yeni təyin olunan icra hakimiyyətləri başçılarını qəbul edərkən çıxışında bir sıra vacib məsələlərlə yanaşı, xüsusən paytaxtda aparılan inşaat işlərində tikinti qaydalarına əməl olunmaması ilə bağlı iradlarını bildirmişdir: "Əfsuslar olsun ki, vaxtilə Bakı şəhərində inşa edilmiş bir çox hündürmərtəbəli binalar indi heç bir şəhərsalma normalarına uyğun gəlmir. Nə üçün? Çünki qanunsuz işlər görülüb... Amma biz indi bu mərhələdə imkan verə bilmərik ki, inşaatda şəhərsalma normaları pozulsun".

Çox yerində deyilən haqlı iraddır. Çünki tikinti iqtisadiyyatda sıradan bir sektor deyil. Bu sektor ən vacib fəaliyyət növlərindən biri olmaqla iqtisadiyyatın bütün sahələrinin əsas fondlarının və istehsal güclərinin yaradılmasında, proporsiyaların təkmilləşdirilməsində çox mühüm rol oynayır. Tikinti sektorunun ölkəmizin və onun regionlarının da iqtisadi və sosial inkişafında rolu, əhəmiyyəti böyükdür. Təkcə bir faktı qeyd edək: 2011-2020-ci illərdə ölkə iqtisadiyyatının əsas kapitalına investisiyaların 70 faizə qədəri (68,5 faiz) bilavasitə tikinti fəaliyyətinin vasitəsi ilə reallaşdırılmışdır. Başqa bir fakt: 2011-2020-ci illərdə ölkə üzrə ümumi sahəsi 31,8 milyon kvadratmetr olan yaşayış binaları tikilib istifadəyə verilmişdir. Yalnız 2020-ci ildə Azərbaycanda mənzil tikintisi 2010-cu illə müqayisədə 2,6 dəfə artaraq 5,2 milyon kvadratmetr təşkil etmişdir.

Amma əldə olunan bu uğurlara baxmayaraq, tikinti fəaliyyətinin idarə edilməsində və təşkilində problemlər də mövcuddur. Prezidentin "Azərbaycan Respublikasında tikinti sahəsində dövlət nəzarətinin gücləndirilməsi haqqında" 30 avqust 2007-ci il tarixli Fərmanı ilə müvafiq mərkəzi və yerli icra hakimiyyəti orqanlarına ciddi tapşırıqlar verilməsinə baxmayaraq, dövlət başçısının özünün də dediyi kimi, şəhərsalma prinsiplərinin, norma və qaydalarının pozulması hallarına hələ də rast gəlinir. İlk növbədə tikinti müddətinə norma daxilində əməl olunması təmin edilmir. Nəticədə dövlət vəsaitləri hesabına tikilən obyektlərin istifadəyə verilməsinin faktiki müddəti normadan 1,2-1,5 dəfə çox olur. Məsələn, 2020-ci ildə yekunlaşmamış tikintinin həcmi dövlət investisiyalarının üçdə birindən çoxunu təşkil etmişdir. Tikinti-quraşdırma işlərinin əsas kapitalda xüsusi çəkisinin 2007-ci ildəki 52 faizdən 2020-ci ildə 64 faizə qədər artmasına baxmayaraq, tikinti obyektlərində quraşdırılan avadanlıqların, maşın və mexanizmlərin payı 27 faizdən 17 faizə enmişdir. Bu isə sənaye və digər iqtisadi sektorlarda modernləşməni və texniki tərəqqini ləngitmişdir. Yeri gəlmişkən, qeyd edək ki, ikinci Dünya müharibəsindən sonra iqtisadi inkişafı sürətləndirmək üçün Yaponiya hökuməti investisiyaların əsasən avadanlıqlar, maşın və mexanizimlərin alınmasına və quraşdırılmasına sərf edilməsi haqqında qərar qəbul etmişdir. İstər sahibkar, istərsə də dövlət təsərrüfat subyekti üçün bu qərarın icrası məcburi idi.

Tikinti sektorunun təşkili və idarəolunmasının keyfiyyətini xarakterizə edən göstəricilərdən biri də əhalinin və infrastruktur obyektlərinin istilik təchizatıdır. Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatına görə, 2020-ci ildə əhalinin istilik təchizatı ilə təminatı 2000-ci ilə nisbətən 3 dəfəyə qədər aşağı düşmüşdür. Çünki 2000-ci ilin əvvəlindən istilik təchizatını təmin edən qazanxanaların əksəriyyəti sökülərək yerində çoxmərtəbəli yaşayış binaları tikilməyə başlamışdır. Yeni binaların tikildiyi həmin ərazilərdə isə mərkəzləşdirilmiş qazanxanaların layihələndirilməsi nəzərə alınmırdı. Ona görə də əhali kütləvi qaydada kombilərdən və kondisionerlərdən istifadə etmək məcburiyyətində qalmışdı. Bu isə digər fəsadlarla yanaşı, həm də enerji resurslarının israfçılığı deməkdir.

Ölkə qarşısında duran vəzifələri, qəbul edilmiş çoxsaylı strateji dövlət proqramlarını uğurla həyata keçirmək üçün iqtisadiyyatın əsas sahəsi olan tikinti kompleksinin qarşısında duran təxirəsalınmaz problemləri həll etmək vacibdir. Onlardan biri əsaslı tikintidə layihə-axtarış və yerinə yetirilən tikinti-quraşdırma işlərinin dəyərinin cari qiymətlərlə tərtib edilməsidir. Çünki bu problemlə bağlı Nazirlər Kabineti tərəfindən müvafiq qərarların qəbul edilməsinə baxmayaraq, 2004-cü ildən 2021-ci ilə qədər onların icrası təmin olunmamışdır. Tikintidə müqavilə qiymətlərinin hesablanmasında 1992-ci ilin yanvarında qəbul olunmuş normalar və qiymətlər sisteminə əsaslanan "bazis əmsal" üsulundan istifadə edilirdi. Bu da dövlət vəsaitlərinin israfçılığına gətirib çıxarırdı. Odur ki, Nazirlər Kabinetinin 2021-ci il 9 yanvar tarixli qərarına əsasən, 2021-ci ilin oktyabrından tikinti obyektlərinin qiymətləndirilməsi üçün yeni smeta-normativ və qiymətqoyma sistemi əsasında resurs metodu tətbiq olunur. Lakin hazırda yalnız dövlət vəsaiti hesabına maliyyələşdirilən tikinti obyektlərində bu metoddan istifadə edilir. Özəl sektorda isə hələ də "bazis əmsal" üsulu tətbiq olunur.

Tikintisi nəzərdə tutulan obyektlərin smeta dəyərinin müəyyənləşdirilməsi çoxpilləlidir və neqativ təsirlərə şərait yaradır. Belə ki, hazırlanmış layihə-smeta sənədləri Fövqəladə Hallar Nazirliyinin Tikintidə Təhlükəsizliyə Nəzarət Dövlət Agentliyinin Təchizatdankənar Dövlət Ekspertiza Baş İdarəsində ekspertizadan keçirildikdən sonra nazirliyin tabeliyində olan Tikintidə Qiymətqoyma Mərkəzində obyektin yekun smeta qiyməti müəyyənləşdirilir. Belə köhnəlmiş yanaşma elmi-texniki tərəqqinin nailiyyətlərinin tətbiqini stimullaşdırmır, əksinə, tikintinin dəyərini yüksəldir. Hesab edirik ki, obyektin smeta dəyərinin düzgün müəyyən edilməsi mütləq qaydada müvafiq qurum və təşkilat tərəfindən ciddi yoxlanılmalı, qiymətlərin süni şəkildə artırılmasına yol verilməməlidir. Elə bir şərait yaradılmalıdır ki, layihə-smeta sənədlərini tərtib edən təşkilatlar normativlərin təsdiq olunması mərhələsində lazımsız məmur razılaşdırmalarına məruz qalmasın. Ümumiyyətlə, normativlərin hazırlanması ilə mülkiyyət formasından asılı olmayaraq profilli layihələndirmə elmi-tədqiqat institutları, attestasiya və akkreditə edilmiş ixtisaslaşmış təşkilatlar məşğul olmalıdırlar. Bu və digər məsələlər isə "Azərbaycan Respublikasının Şəhərsalma və Tikinti Məcəlləsi"ndə nəzərdə tutulmalıdır. Qüvvədə olan məcəllənin təkmilləşdirilməsində dövlət orqanlarında çalışan mütəxəssislərlə yanaşı, müstəqil qeyri-dövlət təşkilatlarının nümayəndələrini də cəlb etmək vacibdir.

Şəhərsalma fəaliyyəti sahəsində nəzarət və icazə funksiyalarının təkmilləşdirilməsi və dövlət xidmətlərinin göstərilməsinin optimallaşdırılması üzrə tədbirlər planının hökumət səviyyəsində hazırlanması zamanı da gəlib çatmışdır. Bu sənəddə layihə sənədlərinin ekspertizadan keçməsi və tikinti üçün icazənin alınması prosesini sürətləndirən vasitələrin qeyri-dövlət ekspertizası nəzərdə tutulmalıdır. Çünki tikintidə normativlərin hazırlanması və qiymətqoyma sahəsində islahatlar aparılmaqla yaxın gələcəkdə Avropa standartlarına uyğunlaşmaq lazımdır.

Acı həqiqətdir ki, inşaat şirkətlərinin müəyyən olunmuş tələblərə və təhlükəsizlik qaydalarına əməl etməmələri səbəbindən tikintilərdə qəza halları, yanğınlar və insanların zədə alması və həlak olması ilə nəticələnən bədbəxt hadisələr baş verir. Şirkətlər tərəfindən əmək müqavilələrinin bağlanmaması isə işçilərin əmək hüquqlarını pozur və üstəlik, vergidən yayınma hallarına yol açır. Tikinti üçün torpaq sahələri ayrılarkən mühəndis-axtarış işlərinin lazımi səviyyədə aparılmaması, tikinti işlərinin mövcud kommunikasiya xətlərinin təhlükəsizlik zolaqlarında həyata keçirilməsi, layihələndirmə sənədlərinin düzgün hazırlanmaması, tikintidə keyfiyyətsiz, standartlara cavab verməyən materiallardan istifadə olunması, tikinti norma və qaydalarının kobudcasına pozulması halları da görülən tədbirlərə baxmayaraq davam edir. Və bütün bunlar o vaxt baş verir ki, Azərbaycanın şəhərlərində, xüsusilə Bakıda mənzil tikintisi geniş vüsət almışdır. Əhalinin alıcılıq qabiliyyətinin yüksəlməsi nəticəsində mənzil tikintisinə yönəldilən investisiyaların həcmi 2020-ci ildə 2010-cu ilə nisbətən 1,6 dəfədən çox artmışdır. Bu isə qeyd etdiyimiz nöqsanların da artması deməkdir.

Həllini gözləyən problemlərdən biri də tikinti layihəsinin etibarlıq və təhlükəsizlik baxımından şəhərsalma və tikintiyə dair normativ sənədlərin tələblərinə uyğunluğunun yoxlanılması üçün dövlət ekspertizasından keçirilməsidir. Keçən illərin təcrübəsi göstərir ki, şəhərlərimizdə faktiki olaraq ekspertizadan keçmiş, lakin şəhərsalma norma və qaydalarına zidd olan çoxsaylı obyektlər, xüsusən yaşayış evləri inşa edilir. Bunun əsas səbəbi ekspertizanı keçirən dövlət idarəsinə kənardan digər qurumlar tərəfindən göstəriş və təzyiqlərin olunmasıdır. Odur ki, bütün tikinti layihələrinin ekspertizası yalnız müstəqil təşkilat tərəfindən aparılmalıdır. Yeri gəlmişkən, qeyd edək ki, layihələrin ekspertizasına belə yanaşma 2019-cu ildə qəbul edilmiş "Texniki tənzimləmələr haqqında" qanunda da nəzərdə tutulmuşdur.

Başqa bir məsələ: şəhər yerlərində mənzil tikintisi 2020-ci ildə 2010-cu ilə nisbətən 3,3 dəfə artdığı halda, kənd yerlərində 1,2 dəfədən çox aşağı düşmüşdür.

2020-ci ildə ölkə üzrə mənzil tikintisinin yalnız 9,7 faizi kənd yerlərində həyata keçirilmişdir. Burada ziddiyyət həm də ondan ibarətdir ki, məsələn, 2020-ci ildə 2009-cu illə müqayisədə şəhər əhalisi 12,1, kənd əhalisi isə, nə qədər qəribə də olsa, 13,7 faiz artmışdır. Deməli, bu ziddiyyət kənd əhalisinin şəhərlərə axını ilə əlaqədardır.

Ölkə iqtisadiyyatının əsas fondlarının formalaşmasında böyük paya malik olan tikinti sektorunun maddi-texniki bazasının möhkəmləndirilməsi və yenilənməsi, inşaat materialları sənayesinin xammal təminatçısı olan mineral xammal ehtiyatlarının səmərəli istifadəsi onların geotexniki tədqiqatını vacib edir. Tikintidə yeni texnologiya və texnikanın tərəqqisinə cavab verən tikinti materialları istehsalının qurulması, yerli resurslara əsaslanan sənayeləşmənin təmin edilməsi ölkənin dayanıqlı və rəqabətədavamlı iqtisadiyyatını şərtləndirən əhəmiyyətli faktorlardır. Bu yerdə qeyd edək ki, işğaldan azad olunmuş ərazilərin bərpası və yenidən qurulması da mineral xammal ehtiyatlarından istifadəyə kompleks və sistemli yanaşma tələb edir. Çünki qeyri-filiz xammal ehtiyatlarının istifadəsi inşaat materialları sənayesinin təşəkkülü və inkişafı deməkdir. Bu baxımdan bir sıra müvafiq qurumların bazalarında publik hüquqi şəxs statusunda Tikinti Materialları Sənayesi Agentliyinin yaradılması məqsədəuyğun olardı. Bununla da tikinti materiallarının, əsasən də qeyri-filiz xammal ehtiyatlarının ölkədə, xüsusilə Qarabağ və Şərqi Zəngəzur iqtisadi rayonlarında geoloji, iqtisadi, texnoloji dəyərləndirilməsinə, tikinti materialları sektorunda azad rəqabət mühitinin və dəyər zəncirinin formalaşmasına, tələbatın əsasən yerli istehsal hesabına qarşılanmasına etibarlı zəmin yaradılardı.

Söz düşmüşkən, onu da bildirək ki, işğaldan azad edilmiş ərazilərdə misli görünməmiş tikinti-quraşdırma və abadlıq işlərinin həyata keçirilməsi, sənaye parklarının yaradılması, yolların və körpülərin, "ağıllı" yaşayış məntəqələrinin salınması və s. işlər ölkə iqtisadiyyatının vacib sektorlarından biri olan tikintinin təşkilində idarəetmə strukturunun təkmilləşdirilməsini zəruri edir. Hələ 2020-ci ildə Prezident İlham Əliyev demişdir: "Müəyyən dövrlərdə şəhərsalma qaydaları kobudcasına pozulmuşdur. Bakının müxtəlif yerlərində tarixi keçmişimizə zidd olan, heç bir memarlıq standartına uyğun olmayan yöndəmsiz və eybəcər binalar tikilmişdir. Biz imkan verə bilmərik ki, hansısa bir təmənnaya, hansısa bir hərisliyə görə şəhərimizin keçmişini məhv edək, yaxud da şəhərimizin gələcəyini şübhə altına qoyaq. Qətiyyən bu olmayacaqdır. Bütün biznes dairələri, inşaatla məşğul olan bütün şirkətlər bilsinlər ki, bundan sonra harada gəldi bina, ev tikmək praktikasına artıq son qoyulubdur. Bütün evlər, binalar şəhərsalma qaydalarına uyğun şəkildə tikilməlidir".

Prezidentin sözünə qüvvət olaraq bildirək ki, Bakının mərkəzində mənzil tikintisinin qarşısı alınmalıdır. Çünki paytaxtın mərkəzində böyük sıxlıq var. Nəzərə alsaq ki, keçən əsr Bakının mərkəzində tikilmiş yararsız, fiziki cəhətdən köhnəlmiş, müasir tələblərə cavab verməyən yaşayış binaları hələ çoxdur, deməli, bu təhlükə hələ tam sovuşmayıb. O üzdən hesab edirik ki, həmin binaların sökülməsini, yenilərinin inşa edilməsini, abadlaşdırma işlərinin aparılmasını və orada yaşayan sakinlərin köçürülməsini tənzimləyən normativ-hüquqi akt qəbul olunmalıdır. Bakının yeni hazırlanmış baş planına uyğun olaraq yaşayış binaları yeni ərazilərdə tikilməlidir. Bu işləri aparmaq üçün mənzil tikintisini aparan sahibkarlara dövlət tərəfindən stimul yaradılmalı, o cümlədən güzəştli şərtlərlə şəhər mərkəzindən kənarda torpaq sahəsi ayrılmalı və lazım gələrsə kredit verilməlidir.

Eldar NURİYEV,

Azərbaycan İnşaat və Memarlıq Elmi-Tədqiqat İnstitutunun şöbə müdiri,

iqtisadiyyat üzrə fəlsəfə doktoru

Azərbaycan.- 2022.- 31 iyul.- S.1; 6.