Hisslərin ən gözəl
ifadəsi
İnsan psixologiyasına təsir edən, zövq oxşayan, insanı müxtəlif əhvali-ruhiyyəyə salan, hisslərin ən gözəl ifadəsi, incəsənət növü musiqidir.
Musiqi yunan mənşəli söz olub, "mousa" və "ike" sözlərindən əmələ gəlib. Yunan mifologiyasına görə, tanrı Zevsin qızları olaraq bilinən doqquz ilahəyə "Mousa-Muse-Mələk" deyilir. Yunanca "ike, ika" hissəciyi isə sözlərin sonuna artırılaraq, "danışılan dil" anlamına gəlir.
İlk musiqilər - insanı valeh edən təbiət səsləri
Musiqinin yaranması ilə bağlı müxtəlif mülahizələr var. Bəzi məlumatlara görə, ilk musiqi 160 min il əvvəl Afrikada yaranıb. Bundan əlavə, musiqinin insanın Yer üzündə olmasından əvvəl yarandığı deyilir. Quşların səsi, dənizin dalğası, təbiətdəki müxtəlif səslər ilk melodiyalar hesab olunur.
İnsanın doğulduğu ilk gündən musiqi ilə tanışlığı başlayır ki, bu da analardan eşitdiyimiz həzin layladır. Böyüdükcə beynimizdəki musiqi anlayışı dəyişir, müxtəlif janrlarda mahnı və musiqilər eşitməyə başlayırıq. Ən gözəl mahnının da əsasını musiqi təşkil edir. Bəzən mahnının sözlərinə fikir vermədən, sadəcə onun gözəl melodiyasının təsiri altına düşürük. Bu da musiqinin təsir gücünü bir daha göstərir. Yəni danışmadan da duyğuları çatdırmaq mümkündür. İnsanlar tərəfindən yaradılan, bəstələnən musiqi qədim dövrlərdə müxtəlif vasitələr, daha sonra isə musiqi alətlərinin yaranması ilə inkişaf edib. 7 not üzərində çox sadə yaradıldığını düşündüyümüz musiqilər əslində böyük və dərin incəsənət nümunəsi ortaya qoyur.
Qədim Azərbaycan musiqisi
Azərbaycan musiqisi çoxəsrlik tarixə əsaslanır. Arxeoloji qazıntılar zamanı bu barədə bir sıra abidələrdən, Qobustan və Gəmiqaya qaya rəsmlərindən ilk məlumatlar alınıb. "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanında və Nizaminin, Füzulinin əsərlərində Orta əsrlərin musiqi həyatı, musiqi alətləri barədə zəngin məlumatlar var.
İlk yazılı abidəmiz olan "Kitabi-Dədə Qorqud"da musiqi ilə bağlı bir sıra parçaların mövcudluğu, dastanda musiqi alətlərinin adlarının çəkilməsi musiqimizin qədimliyinin əyani sübutudur.
Azərbaycanın Səfiəddin Urməvi, Əbdülqadir Marağai, Mirzəbəy, Mir Möhsün Nəvvab kimi məşhur alimlərinin risalələrində Orta əsr musiqi mədəniyyətinin, ifaçılığının yüksək inkişaf səviyyəsi, Azərbaycan musiqisinin nəzəri problemləri əksini tapıb.
Musiqi növləri
Digər incəsənət növləri kimi musiqinin də müxtəlif janrları var. Məşhur janrların sırasında klassik, pop, rok, caz, hip-hop və sairə yer alıb. Klassik musiqi zamanın sınağından çıxaraq bu günə qədər insanları cəlb edən, sevilib dinlənilən musiqidir. Bu musiqi növü Qərb ənənələrinə söykənərək XI əsrdən bu günə qədər böyük bir dövrü əhatə edir.
Klassik musiqinin əhatə etdiyi illər də özlüyündə bir neçə dövrə bölünür. Bu musiqidən danışdığımız zaman Avropa dühalarını unutmaq olmaz. İohann Sebastyan Bax, Motsart, Şopen, Rixard Vaqner, Mendelson, Cüzeppe Verdi klassik musiqinin dahiləri hesab olunurlar.
Azərbaycanda klassik musiqi XX əsr musiqi tarixində
mühüm yer tutur. Bu dövrdə ölkəmizdə
yüksək orijinal musiqi üslubu ilə seçilən bəstəkarlıq
məktəbi yaranır. Azərbaycanda klassik musiqinin banisi dahi bəstəkar
Üzeyir bəy Hacıbəyli hesab olunur. Növbəti dövrlərdə Azərbaycan musiqisi
ölkə hüdudlarından kənarlarda, beynəlxalq
miqyasda geniş şöhrət qazanır ki, bu da əsasən
Qara Qarayev, Fikrət Əmirov və Niyazinin
yaradıcılıq axtarışları ilə
bağlıdır.
Rok ingilis sözü olub yellətmək, tərpətmək,
atıb-tutmaq mənalarını verir. Bəzən
rok pop musiqi ilə qarşı-qarşıya qoyulur.
Əslində "rok" və "pop"
anlayışları arasında açıq-aydın sərhəd
yoxdur və bir çox musiqi növləri bu ikisinin
arasındadır. Rokun kökləri ilk rok janrları rok-n-roll
və rokabillinin də çıxdığı blyuzdan
(blues) başlayır. Rokun ilk altjanrları o zamanlar folk, kantri
(country), skiffl (sciffle) kimi xalq və estrada
musiqisi ilə sıx əlaqədə yaranıb. Ötən əsrin 60-70-ci illərində rok
musiqisinin ən böyük altjanrları yaranıb - bunlara
hard-rok, pank-rok, rok-avanqard daxildir. Rokun əsas
inkişaf mərkəzləri ABŞ və Qərbi Avropa hesab
olunur. Böyük Britaniya roksevərliyinə
görə Avropada öndədir və mahnılar əsasən
ingilis dilində yazılır.
Caz əsasən XX əsrdə ABŞ-da zəncilər
tərəfindən yaradılmış musiqi növü hesab
edilir. ABŞ barlarında eşidilməyə
başlayan musiqi zaman keçdikcə dünyaya yayılır
və inkişaf edir. Zəncilər tərəfindən
yaradıldığı hesab edilən caz musiqisi
yavaş-yavaş ağdərililərin də diqqətini
çəkir.
Zamanla digər ölkələrə yayılan və məşhurlaşan
caz müəyyən dövrdə Azərbaycanda da
populyarlıq qazanır. Azərbaycanda 1920-ci illərdə məşhurlaşan
cazın əsası 1930-cu illərin sonunda Niyazi və Tofiq
Quliyevin yaratdığı, "Dövlət Cazı"
adı ilə tanınan Dövlət Estrada Orkestri tərəfindən
qoyulub.
Təbii ki, janrlardan danışarkən Azərbaycan
musiqi sənətinin şahı sayılan muğam diqqətdən
kənarda qala bilməz. Bəzi mənbələrdə
"muğam" sözünün ərəb dilindəki
"məqam" sözündən gəldiyi bildirilir, mənası
yer, mövqe deməkdir. Bu termin bəzi
Şərq ölkələrində, həmçinin Orta Asiya
və Hindistanda "makon" adlanır. Tarixçi
İlya Məhərrəminin iddiasına görə, muğam
sözünün kökü "muğ" sözündən
götürülüb. Müəllif qeyd
edir ki, məzhəbi dini ayinlər musiqi, avaz və ritmlə
icra olunurdu və zaman keçdikcə bu, inkişaf edərək,
formalaşaraq, indiki muğam səviyyəsinə gəlib
çatıb. Mürəkkəb, emosional
məna daşıyan, bədii həyəcan və müxtəlif
musiqi obrazlarının inkişafını ifadə edən
musiqi janrı hesab olunur. Azərbaycanda
muğam üçlüyün müşayiəti ilə xanəndə
tərəfindən ifa edilir və belə ansamblın ifa
etdiyi vokal instrumental bütöv muğam dəstgahı
adlanır. Dəstgah muğamın küll
halında, yəni onun dəramədinin, bütün
şöbə və guşələrinin, eləcə də
hər şöbənin təsnif və rəng, yaxud diringələrinin
ardıcıl ifa olunması deməkdir. Azərbaycan
muğamları 2008-ci ildə UNESCO-nun Qeyri-Maddi Mədəni
İrsin Reprezentativ Siyahısına daxil edilib. Muğamın müxtəlif növləri olsa da,
müasir ifaçılıqda əsasən beşinə rast gəlinir.
Bunlar "Yegah", "Dügah", "Segah",
"Çahargah" və "Pəncgah"dır. Məlumatlara görə, muğam və şöbə
adlarının yaranma tarixi yerlər və məkanlar ilə əlaqəlidir.
Məsələn, "Qarabağ şikəstəsi",
"Şirvan şikəstəsi", "Arazbarı",
"Bayatı-Şiraz", "Ovşarı",
"Əşiran" və sairə.
Azərbaycanın
musiqi alətləri
Azərbaycanda musiqi alətləri quruluşlarına
görə müxtəlif növlərə ayrılır. Bunlar simli, nəfəs,
zərb və özüsəslənən musiqi alətləridir.
Simli alətlərə tar, saz, kamança, ud, tənbur, əlbuta,
qorbuta, canqor, nəfəslə çalınanlara balaban,
tütək, zurna, ney, tulum, zərb alətlərinə nağara, qaval, qoşanağara,
dümbək, özüsəslənənlərə isə şaxşax, kaman və laqqutu
aiddir.
Azərbaycanda zərb çalğı alətlərinin
kökləri qədimlərə gedib çıxır. O dövrlərdə insanlar
müəyyən vasitələrlə ritmlər yaradıblar.
Belə vasitələrdən biri ayaqdöymə
zərb üsulu idi ki, bu zaman qazılmış quyunun üzərinə
quru ağac döşəyib üstünü müxtəlif
heyvan dəriləri ilə örtərək onu ayaqla döyəcləməklə
çeşidli ritmlər alarlarmış. İlk zərb alətlərinin belə
yarandığı güman edilir. Hazırda
musiqi sənətimizin inkişafında böyük rol oynayan
zərb alətlərindən geniş istifadə edilir. Onlar əsasən 3
növə ayrılır - membranlı, idiofonlu və
idiomembranlı.
Nəfəs
alətlərinin ilk sadə nümunələri eramızdan
bir neçə min il əvvəl
qarğı və qamışdan hazırlanıb. Bu ənənə dövrümüzə qədər
yaşamış və bu gün də davam etdirilir.
Hazırda bir neçə nəfəs aləti - ney, tütək, musiqar, sümsü və onun
növləri qarğı və qamışdan hazırlanır.
Nəfəs alətləri sümükdən,
heyvanların buynuzundan, gildən, müxtəlif ağac
növlərindən, mis və digər materiallardan da
hazırlana bilər. Nəfəs alətlərinin
texniki və bədii imkanları o qədər də geniş
deyil. Bu da hər şeydən əvvəl
onların səs diapazonunun məhdudluğu ilə əlaqədardır.
Simli çalğı alətlərinin yaranmasına gəlincə,
bununla bağlı bir çox rəvayətlər var. Rəvayətə
görə, qartalın parçaladığı bir
heyvanın bağırsaqları ağacın budaqlarına
dolaşır.
Sonradan quruyub tarıma çəkilmiş
bağırsaq külək əsdikcə titrəyərək
müxtəlif musiqi səsləri çıxarmağa
başlayır. Bu səsləri eşidən
qədim insanlar ilk simli çalğı alətlərini icad
edirlər. Tarixən simli
çalğı alətlərinin gövdəsi, qolu və kəlləsi
müxtəlif ağac növlərindən, simləri və
qoluna bağlanmış pərdələri isə müəyyən
üsullarla heyvan bağırsağından hazırlanıb.
"Krala
layiq" musiqi aləti
Qədim nəfəs alətlərindən biri olan fleyta
italyanca "flauto" sözündən
götürülüb, külək, meh deməkdir. Keçmişdə
qamışdan düzəldilən fleyta əsrlər boyu təkmilləşdirilib.
Qədim dövrlərdə şaquli tutularaq
çalınan bu alət hazırda ifa zamanı üfüqi vəziyyətdə
tutulur. Alətin hazırkı forması
ilk dəfə 1832-ci ildə alman fleytaçısı T.Byom tərəfindən
təkmilləşdirilib.
İlk dəfə fleytanı opera orkestrində daimi alət kimi tətbiq edən Lülli olub. Onun orkestrində fleyta dikinə (blokfleyta) ifa olunurdu. Bu fleytanın səsi daha poetik olduğu üçün başqa bir adla italyanca "flüte dolce" - zərif fleyta adlandırılırdı. Böyük səs gücünə malik köndələn fleyta daha uzunömürlü olaraq XVIII yüzilliyin ortalarında dikinə tutulan fleytanı simfonik orkestrdən tamamilə sıxışdırıb çıxara bilir. XV əsrdən etibarən fleyta instrumental ansamblların tərkibinə daxil olub. Eyni zamanda fleytadan çox zaman solo aləti kimi də istifadə edilir.
Rusiya musiqi alətlərindən biri olan balalayka "qarışdırmaq" və "balakanie" sözlərindən alınıb. Qədim balalayka müasir növündən fərqlənirdi. Əvvəlki növündə 2 sim olduğu halda indiki alət 3 simlidir. Bu musiqi aləti əslində solo ifa üçün nəzərdə tutulub, lakin son illərdə balalayka orkestrləri də qurulub.
Simli musiqi alətlərindən olan skripka XVI əsrdə meydana gəlsə də, XVII əsrdə geniş yayılır. Tarixin ən məşhur skripka ustası Antonio Stradivari olub. Azərbaycanda isə ilk skripkaçı Ceyhun Bədəlbəyli hesab olunur. Müasir dövrdə bu alətdən həm instrumental ansamblların əsas tərkib hissəsi, həm də solo alət kimi istifadə olunur.
Royal musiqi alətinin fransızcadan tərcüməsi
"kral, krala layiq" deməkdir. Bu adın seçilməsi
kralların bu musiqi alətinə olan marağından irəli
gəlmir. Sadəcə royalın geniş
ifa imkanları ilə bağlıdır. Royal
ən çoxsəsli musiqi aləti hesab olunur.
Paixiao Panflute qədim Çin musiqi alətidir. Alət ilk dəfə XI
əsrdə kəşf edilib, daha sonra isə istifadə
olunmadığı üçün unudulub. Musiqi
aləti XX əsrdə yenidən meydana çıxıb.
Sitar çoxsimli musiqi alətidir. Hindistan xalq aləti olan
sitarın əsas 7 simi var. Bundan əlavə, sitarda 9-13
rezonans edən simlər də var ki, onlar əsas simlərin səsinə
rezonansla cavab verməklə sitarı digər alətlərdən
fərqləndirən unikal səsləndirmə yaradırlar.
Əsmər QARDAŞXANOVA,
Azərbaycan.-2022.- 12 iyun.- S.11.