Ömrü təlatümlər içində keçən yazıçı

Şuşa ziyalıları

Yaradıcılığının şah əsəri sayılan “Bəxtsiz cavan” pyesini 1900-cü ildə qələmə aldı. Əsərin qəhrəmanının - Fərhadın çəkdiyi iztirablar müəllifə tanış idi. Bu gənc Əbdürrəhim bəyə elə bənzəyirdi ki...

O da ömrü boyu çox gördü ayrılıq əzablarını. Atası Əsəd bəyi itirəndə hələ üç yaşındaydı. Qəza idarəsində mütərcimlik edən atasının vaxtsız gedişi Şuşa şəhəri yaxınlığında, Ağbulaq kəndindəki mülklərini matəmə bürüdü. Anası Hüsnücahan xanım həyatlarını alt-üst edən dərddən çaşıb qalan iki kiçik övladını bağrına basaraq göz yaşı tökdü.

Əsəd bəyin böyük qardaşı Əbdülkərim bəyin sanki beli büküldü. Yalnız ataları Əbdürrəhim bəyin adını verdikləri qardaşı oğluna baxanda ovunurdu. Öz övladı yox idi. Əbdülkərim bəy qardaşı oğluna doğma balası, ümidi, təsəllisi kimi baxırdı. Çünki Qarabağda tanınan soyadlarını - Haqverdiyev soyadını onlardan sonra Əbdürrəhim bəy davam etdirəcəkdi.

Əsəd bəyin ilini verəndən sonra Hüsnücahan xanım gəlin gəldiyi evi tərk etdi. Qucağında körpə qızı Nabatla ağlaya-ağlaya gedir, tez-tez ayaq saxlayıb geri boylanırdı. Oğlu Əbdürrəhim bəyi ona verməmişdilər.

Əbdürrəhim bəy yetimliyin əsl üzünü anası gedəndən sonra gördü. Əmisinin yanında heç kim ona güldən ağır söz deyə bilmirdi. Əbdülkərim bəy qardaşı oğlunu əzizləyir, o, evdə olmayanda incidilib-incidilmədiyini xəbər alırdı. Əbdürrəhim bəy bilirdi ki, həqiqəti söyləsə, əmisi gedən kimi əmisi arvadıyla onun gətirib evində övladı kimi saxladığı qardaşı oğlundan daha çox zülm görəcək. Ona görə susurdu.

Əmisi evdən çıxanda Əbdürrəhim bəy də gözdən yayınır, xəlvət bir guşəyə çəkilirdi... O gün yenə intizarla yeganə havadarını gözləyirdi. Ancaq əmisinin əvəzinə onun qara xəbəri gəldi. Əbdülkərim bəyi qonşu bəylər qətlə yetirmişdilər.

O vaxtdan əmisinin evi onun üçün cəhənnəmə çevrildi. Uşağı hər gün döyürdülər. Bir gün onların əllərindən qurtulub ayaqyalın qaçdı. Özünü yetirdiyi evin qarşısında ayaq saxladı. Əbdürrəhim bəy ilk dəfə idi bura gəlirdi. Amma bu evdə anasının yaşadığını bilirdı. O, Əsəd bəyin vəfatından bir neçə il sonra Həsənəli bəy Sadıqbəyovla ailə qurmuşdu.

Hüsnücahan xanım neçə il həsrətini çəkdiyi balasına sarı yüyürdü. Ana-bala bir-birlərinə sarılıb ağladılar.

Atalığı Əbdürrəhim bəyi yaxşı qarşıladı. O, savadlı adam idi. Yeddi yaşlı Əbdürrəhim bəyin tərbiyəsi və təhsiliylə özü məşğul olmağa başladı. Ona rus dilində yazıb-oxumağı, danışmağı öyrətdi.

1980-ci ilin yayında Həsənəli bəy onu Şuşaya aparıb oradakı müvəqqəti yay məktəbinə qoydu. Sonralar böyük minnətdarlıqla xatırladığı Yusif bəy Məlikhaqnəzərovu da həmin məktəbdə tanıdı. Sentyabrda imtahan verib yeni açılmış realnı məktəbə daxil olduqdan sonra da tez-tez onun görüşünə gedirdi. Yusif bəy teatr həvəskarıydı. Yay aylarında Şuşaya toplaşan kənd müəllimlərinin iştirakı ilə hazırlanan tamaşalar əvvəlcə onun evində, sonra şəhər klubunda göstərilirdi. Başqa səhnə əsərləri olmadığından yalnız Mirzə Fətəli Axundzadənin pyesləri səhnələşdirilirdi.

Müəllimi Yusif bəyin sayəsində onda teatr sevgisi yarandı. 1884-cü ildə baxdığı Mirzə Fətəli Axundzadənin “Hekayəti xırs-quldurbasan” tamaşası çox xoşuna gəldi. Müəllifin əsərlərini oxudu və onun “Hekayəti mərdi-xəsis, yaxud Hacı Qara” adlı pyesinin təsiri ilə həmin məzmunda “Hacı Daşdəmir” adlı komediya yazdı. İlk əsərini müəlliminə verib, oxumasını xahiş etdi. Yusif bəy oxuduqdan sonra Əbdürrəhim bəyə zəif cəhətlərini elə dedi ki, onu daha da həvəsləndirdi. Amma hələ ki, axtarışda idi. Qələmə aldığı bir neçə “əsər” də bədii cəhətdən “Hacı Daşdəmir”dən fərqlənmədi.

1890-cı ildə Şuşa Realnı Məktəbini bitirdikdən sonra Tiflis şəhərinə yollandı. Tiflis Realnı Məktəbinin yeddinci sinfinə daxil oldu. Tiflisin teatr həyatına heyran oldu. Ədəbiyyatla ciddi məşğul olmağa başladı.

1891-ci ildə Tiflis Realnı Məktəbinin dilplomunu aldı. Elə həmin il ali təhsil almaq üçün Peterburq şəhərinə getdi. Yol Nəqliyyat Mühəndisləri İnstitutuna daxil oldu. Təqaüdə çıxmış generalın evində yaşayırdı. Generalın həyat yoldaşı Əbdürrəhim bəyə fransız dilini və musiqi alətlərində çalmağı öyrədirdi.

Peterburqda səkkiz il yaşadı. Həmin illərdə həm də azad müdavim kimi universitetin Şərq fakültəsində tanınmış müəllimlərin məruzələrini dinlədi, şəhərin ədəbi-mədəni, teatr mühitiylə maraqlandı.

Böyük həvəslə dünya klassiklərinin əsərlərini oxuyurdu. Düşündüklərini qələmlə anlatmaq arzusu getdkcə güclənirdi. 1892-ci ildə “Yeyərsən qaz ətini, görərsən ləzzətini”, 26 yaşında - 1896-cı ildə “Dağılan tifaq” faciəsini yazdı. Hər iki əsər Peterburqda yaşadığı illərdə nəşr edildi.

“Dağılan tifaq” əsəri 1896-cı ildə müəllifinin rejissorluğu ilə Şuşa şəhərində səhnələşdirildi.

Şuşa teatr həvəskarları 1897-ci ilin avqustunda Əbdürrəhim bəyin rejissorluğu ilə “Məcnun Leylinin qəbri üstündə” adlı səhnəcik hazırladılar. Bu səhnəcik uzun illər Şuşa teatrsevərlərinin yaddaşından silinmədi. O tamaşanın şahidlərindən biri - bəstəkar Üzeyir bəy Hacıbəyli 1907-ci ildə “Leyli və Məcnun” operasını yazdı.

1899-cu ildə Şuşaya qayıdan Əbdürrəhim bəy iki il orada yaşadı. Qohumları ona Mamo bəyin qızı Tükəzban xanımla evlənməyi məsləhət görürdülər. Əbdürrəhim bəy məsləhətlə evlənmədi. Qızı gördü, sevdi. Aralarında xeyli yaş fərqi var idi. Amma Mamo bəy böyük hörmət bəslədiyi Əbdürrəhim bəylə qızının ailə qurmasına etiraz etmədi.

Bakıya köçdü. Bu şəhərin ədəbi mühiti Əbdürrəhim bəyi doğmalıqla qarşıladı. Ancaq 1904-cü il Şuşa şəhər idarəsinə üzv seçildiyindən doğma şəhərinə qayıtdı. 1906-cı ildə Gəncə quberniyasından Dövlət Dumasına nümayəndə göndərildi. Duma dağıldıqdan sonra dörd ay Peterburqda qaldı. Sonra Tiflisə getdi. Orada Cəlil Məmmədquluzadə ilə tanış oldu. Onun təklifi ilə “Molla Nəsrəddin” jurnalına felyetonlar yazmağa başladı.

1913-cü ildə Ağdama köçüb, üç il orada yaşadı. 1916-cı ildə Tiflisə döndü. 1918-ci ildə Borçalı qəzasına komissar göndərildi. 1918-ci ilin fevralında Bakıya göndərildi. Azərbaycan Xalq Cümhuiyyətinin nümayəndəsi sifəti ilə əvvəlcə Dağıstana, bir müddət sonra Ermənistana getdi.

Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulanda, 1920-ci ildə onu hökumət teatrosuna komissar, sonra isə sənaye şöbəsinin müdiri təyin etdilər. Əbdürrəhim bəy həm də gözəl pedaqoq idi. Odur ki, Azərbaycan Dövlət Darülfünuna dəvəti məmnuniyyətlə qəbul edib, müəllimliklə məşğul oldu.

...Övladları olmadığına görə Tükəzban xanım özünü günahkar bilirdi. Bir gün nə qədər ağır olsa da, ayrılıq qərarını verdi ki, Əbdürrəhim bəy yenidən ailə qurub uşaq sahibi olsun. Tükəzban xanım uzun illər yaşadı, Əbdürrəhim bəydən sonra ailə qurmadı.

Əbdürrəhim bəy isə tatar qızı Yevgeniya Osipovnayla evləndi. “Ceyran” deyə çağırdığı bu qadın həyatının son anlarınadək onun yanında oldu. Amma ikinci evlilikdən də Əbdürrəhim bəyin övladı olmadı...

O, əsilzadəydi. Səliqə-sahmanı, yaraşıqlı görkəmi ilə diqqətləri çəkirdi. Həyat ona çox ayrılıqlar, çox əzablar yaşatdı. Amma Əbdürrəhim bəyi sındıra bilmədi.

Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin 1870-ci il mayın 17-də Şuşada başlayan ömür yolu 1933-cü il dekabrın 11-də Bakıda son mənzilinə yetişdi...

Zöhrə FƏRƏCOVA

Azərbaycan.- 2022.- 11 mart.- S.6.