Tarixin özü qədər qədim Novruz atributları

Novruz günləri bir az soyuqlu, yağışlı, çiskinli və qarlı günlərə təsadüf etsə də, COVID-19 pandemiyasının çətinliklərinə baxmayaraq, insanlar bu günü könül xoşluğu və xüsusi ovqatla qeyd edirlər. Bunun başlıca səbəbi Müzəffər Ali Baş Komandan İlham Əliyevin qətiyyəti və Milli Ordumuzun şücaəti sayəsində 44 günlük Vətən müharibəsində Azərbaycan torpaqlarının 30 illik erməni işğalından azad edilməsidir.

Qəsbkar erməni tapdağından xilas olmuş dədə-baba torpaqlarımızda çiçək açan adi bir gül də, tumurcuq bağlamaqda olan kol da, ağac da, aləmi al-yaşıla bürüyən cəmən də, çiçək də, bir sözlə, yer də, göy də sevinc içindədir. Bu sevincin, bu azadlığın dadı-ləzzəti Qarabağ bölgəsində, xüsusilə qədim Şuşada, Ağdamda, Füzulidə, Hadrutda, Kəlbəcərdə, sərhəd bölgələrimizdə hərbi hissələrdə dalğalanan üçrəngli bayrağımızın müşayiəti altında bayram tonqallarının şaxə qalxan dillərində daha əzəmətli, daha möhtəşəm görünür.

Çoxmillətli ölkəmizin bütün bölgələrində Novruz böyük sevinclə, şən əhvali-ruhiyyə ilə qarşılanır. Hər yerdə səliqə-sahman, təmizlik işləri aparılır, evlərdə səməni göyərdilir, paxlava, şəkərbura bişirilir, xonçalar bəzədilir. Diqqətçəkən məqam isə odur ki, bayram günlərində Heydər Əliyev Fondunun dəstəyi və yerlərdə şəhər, rayon icra hakimiyyəti aparatı nümayəndələrinin iştirakı ilə Vətən müharibəsi iştirakçılarının, şəhid ailələrinin, qazilərin, kimsəsiz və imkansızların qapısı döyülür, onlara bayram təbrikləri və Novruz sovqatları çatdırılır.

Bu sovqatların ən önəmli atributlarından biri səmənidir. Səməni bayram ərəfəsində dənli bitkilərdən cücərdilir. Bayram boyunca demək olar ki, bütün süfrələrdə səməni olur. Bu səməni yazın gəlməsinin, təbiətin canlanmasının, əkinçiliyin, təbiətin, həyat və bolluğun rəmzi, baharın ilk müjdəçilərindən hesab olunur. İnsanlar səməni göyərtməklə növbəti təsərrüfat ilinə bərəkət, bolluq arzulayaraq, bayrama dörd həftə qalmış, hər çərşənbə axşamı və bayram günü tonqal qalamaqla, mahnı oxumaqla xoş günlərə inamını ifadə edirlər. Novruzda papaq atmaq, qulaq falına çıxmaq, tonqaldan tullanmaq, yumurta döyüşdürmək bayramın əsas atributlarındandır.

Novruzun digər rəmzlərindən biri boyanmış yumurtadır. Yumurta oval, dairəvi formada olduğundan qalaktikanı təmsil edir. Yumurtanın ağ, göy, yaşıl, qırmızı boyanması hələ nənə-babalarımızdan dörd fəslin rəmzi, əmin-amanlıq kimi yozulur.

Novruzda xüsusi şirniyyatlar, o cümlədən qoğal, şəkərbura, paxlava bişirilir. Qoğal - Günəşin, şəkərbura - Ayın, paxlava isə - alovun rəmzi sayılır.

Novruz şənliklərinin əsas personajları təbii ki, Kosa və Keçəldir. Onların oyunbazlığı bayrama xüsusi ovqat verir. Kosa və Keçəl obrazları qışla yazın mübarizəsini əks etdirir: Kosa torpağın rəmzidir, qışla yazın arasında nə qədər mübarizə getsə də, nəticədə Kosa - torpaq ölmür, dirilir, təbiət oyanır. Axı hər şeydən əvvəl bu şənlik əkinçilik bayramını əks etdirmək üçündür.

Keçəllə Kosanın məzhəkəli tamaşası müqabilində yazla qışın bir-birilə mübarizəsi əks olunur. Qış öz yerini yaza təhvil vermək istəmir, yaz isə bu yeri əldə etməyə çalışır. Kosa ilə Keçəlin məzhəkəsinin rəmzi bundan ibarətdir. Çox qədim mənbələrdə Novruz mərasimi ilə bağlı bu obrazlardan istifadə olunub. Onlar ta qədim zamanlarda açıq havada keçirilən meydan tamaşalarını gözəlləşdiriblər. Bu personajlar barədə tanınmış pedaqoq və teatr xadimi, Xalq artisti Hüseynqulu Sarabskinin “Köhnə Bakı” əsərində yazılanlar Novruz ənənələrinin orijinal variantına yaxındır, onların oyunbazlığı həmin əsərdə öz əksini tapıb.

Ümumiyyətlə, hazırda Novruz bayramı otuzdan çox xalq tərəfindən qeyd edilsə də, onun ənənələri ən dərin və düzgün şəkildə məhz Azərbaycanda qorunub saxlanılır. Buna nümunə kimi Novruz mərasimlərinin başlıca atributlarından olan “Kosa-kosa” tamaşasını göstərmək olar. Bu tamaşa yalnız Azərbaycan Novruzuna mənsubdur. Onun indi göstərilən variantında Kosa ilə Keçəl sanki zarafatlaşırlar. Ancaq tamaşanın qədim formasında onlar bir-biri ilə mübarizə aparırlar.

Tamaşanın Cənubi Azərbaycanda mövcud olan variantlarından birində qara paltar geyinmiş Keçəl qışın, qaranlığın, şər qüvvələrin simvoludur. Keçi dərisindən kürk geyinmiş Kosa isə yayı, istini, bərəkəti və işıqlı qüvvələri təmsil edir. Əlində qara bayraq fırladan Keçəl müxtəlif qorxunc hərəkətlər edərək sanki uçur. Bununla da o, dünyada öz hökmranlığını göstərmək istəyir. Soyuqdan donan Kosa isə ətrafdakı odun parçalarını bir yerə toplayaraq, tonqal qalamaq istəyir. Keçəl hər vəchlə ona mane olmağa çalışır. Ancaq Kosa tonqalı alovlandıra bilir. Şər qüvvələr işıqdan, oddan qorxduqlarına görə Keçəl qaçıb yaxınlıqdakı divarın arxasında gizlənir. Kosa onu vurub “öldürür” və əlindəki qara bayrağı da alıb tonqalın üstünə ataraq yandırır. Ətrafdakı insanlar da tonqalın başına toplanaraq, isinməyə və şənlənməyə başlayırlar.

Folklorşünasların açıqlamasına görə, Bahar qızı bayram atributlarına edilmiş son əlavələrdən biridir. O, bayram rəmzlərini daha da genişləndirib. İdeoloji təbliğat və Qar qıza uyğun olaraq belə bir personajı əvəzləyən və yazın gəlişini ifadə edən Bahar qızı Novruz rəmzlərində məmnunluq doğuran yenilikdir.

Əsrlərin sınağından çıxmış mənəvi dəyərlərimizi, adət-ənənələrimizi özündə yaşadan Novruz həm də sülh, əmin-amanlıq və dostluq bayramıdır. Hər il Prezident İlham Əliyevin, Birinci vitse-prezident Mehriban xanım Əliyevanın tapşırıq və tövsiyələri ilə Novruz bayramı qəlbi vətən məhəbbəti ilə döyünən soydaşlarımız və diaspor təşkilatları tərəfindən ölkəmizin hüdudlarından kənarda da böyük təntənə ilə qeyd edilir. Vətən müharibəsində qazanılan möhtəşəm zəfər qələbəsinin sevinci ilə həmahəng, könül xoşluğu və qürurlu duyğularla qeyd etdiyimiz tarixin özü qədər qədim Novruz bayramını dünyanın bir çox xalqı baharın gəlişi, təbiətin oyanışı kimi bayram edir.

Rəhman SALMANLI,

Azərbaycan.-2022.- 16 mart.- S.10.