Gözüyaşlı, həsrətdolu ümidlərin sonu...

Tapılan hər kütləvi məzarlıq Azərbaycan xalqının köksünə vurulan yaradır

Aradan otuz ilədək bir zaman keçib. Hələ də neçə-neçə ana-ata Birinci Qarabağ müharibəsində iştirak etmiş və itkin hesab olunan övladından xəbər gözləyir. Gözləri qapıda, qulaqları səsdədir.

Çoxu dünyadan bu dərdlə köçüb. Son nəfəslərində ölümə belə can vermək istəməyiblər. İtkin sayılan övladının şəklini qohum-qonşusu onların sinəsinin üstünə qoyub: "Balan gəldi", - deyiblər. Övladının şəklinin altında son dəfə çırpınıb ürəkləri. İntizar içində bu dünyadan gediblər.

Uzun illərdir ki, itkin sayılan o igidlərin yollarına göz dikən gözəllər də daha həminki deyillər. Aradan uzun illər ötüb axı. Yaşa dolublar. Ancaq o gözəllərin unutmadıqları itkin sayılan o qəhrəmanlar xəyallarda cavan qalıblar. Çünki gedəndə elə gənc, elə yaraşıqlı, elə güclü olublar ki, yollarını gözləyənlər nə ölümü, nə xəstəliyi, nə əlilliyi, nə də qocalığı onlara yaraşdırıblar. İşğalçı ermənilərin əsir və girov götürdükləri azərbaycanlılarla çox amansız, böyük qəddarlıqla davrandıqları, onlara dəhşətli işgəncələr verdikləri hər kəsə məlum olsa da, doğmaları o igidlərdən əllərini üzməyiblər. Möcüzələrə inanmaq istəyiblər. Gözüyaşlı, qüssəli, həsrət dolu ümidlərini qorumağa çalışıblar, qırılmağa qoymayıblar, gündən-günə, aydan-aya, fəsildən-fəslə ötürüblər. Ancaq bu illər ərzində xoş günlərində də ürəkdolusu şadlana, gülə bilməyiblər.

Ən çox torpaqlarımızın Ermənistanın işğalından azad edildiyi günlərdə seviniblər. 2020-ci il sentyabrın 27-də Ermənistan silahlı qüvvələrinin növbəti təxribatı nəticəsində başlayan və 44 gün davam edən İkinci Qarabağ müharibəsi Azərbaycanın böyük qələbəsi ilə bitdi. İfadə edilməsi mümkünsüz olan hisslər, Zəfər qüruru, fəxarəti yaşadı hər bir azərbaycanlı.

Qəsbkar ermənilərin Azərbaycana vurduqları yaraların nə qədər dərin olduğunu Qarabağ və Şərqi Zəngəzur işğaldan azad edildikdən sonra daha aydın gördük. 1990-cı illərdə təcavüzkar ermənilər məmləkətimizin zəbt etdikləri abad yurdlarını xarabalığa çevirmişdilər. İndi həmin ərazilərdə sürətli və genişmiqyaslı tikinti-quruculuq, abadlıq işləri aparılır. Azərbaycan dövləti, Azərbaycan xalqı vandalların dağıtdıqları, yerləyeksan etdikləri yaşayış məntəqlərini yenidən qurur.

Və təəssüf ki, işğaldan azad edilmiş ərazilərimizdə təcavüzkar ermənilərin Birinci Qarabağ müharibəsi zamanı Azərbaycan xalqına qarşı törətmiş olduqları terror əməlləri barədə dəhşətli faktlar üzə çıxır. Bunlardan biri də bu günlərdə Xocavənd rayonunun Edilli kəndində aşkar edilən daha bir kütləvi məzarlıq oldu. Məzarlıqda on iki insan qalığı var. Onların geyim və əşyalarından hərbçi olduqları bəlli olur. Aşkar olunmuş qalıqların Birinci Qarabağ müharibəsi dövründə itkin düşmüş, bugünədək taleyi məlum olmayan azərbaycanlılara məxsus olma ehtimalı var. Məftil və kəndirlərdən istifadə olunmaqla əl-ayağı bağlanaraq kütləvi şəkildə dəfn edilmələri erməni vandalların azərbaycanlı hərbi əsirləri işgəncə verərək qətlə yetirdikləri ilə bağlı bir çox ifadələri sübut edir.

Hər kəsə məlum olan faktlardır ki, Birinci Qarabağ müharibəsi zamanı 71-i uşaq, 267-si qadın və 326-sı ahıl olmaqla, ümumilikdə 3890 Azərbaycan vətəndaşı itkin düşüb. Dəfələrlə edilən çağırışlara baxmayaraq, Ermənistan tərəfi həmin şəxslərin taleyi, həmçinin azərbaycanlıların kütləvi dəfn yerləri barədə məlumatları təqdim etməkdən boyun qaçırır. Bununla törətdiyi müharibə cinayətlərini dünya ictimaiyyətindən gizlətməyə çalışır. Amma dəhşətli əməllərini ört-basdır edə bilmir...

Erməni daşnakları XX əsrin birinci və ikinci onilliklərində Azərbaycanın müxtəlif ərazilərində - Bakıda, Şamaxıda, Qubada, Qarabağda, indiki Ermənistanda azərbaycanlılara qarşı dəhşətli qırğınlar, soyqırımları törədən babalarının vəhşi, qəddar əməllərini həmin əsrin sonuncu onilliyində davam etdirdilər. 1980-ci illərin axırlarında Azərbaycanın yeni ərazilərini işğal etmək, azərbaycanlılara divan tutmaq məqsədilə hücuma keçdilər. Münaqişəni getdikcə daha da alovlandırdılar. Ermənilər Ermənistan adlı dövlət qurduqları tarixi Azərbaycan ərazilərinin əsl sahiblərini - azərbaycanlıları təhdidlər, təzyiqlər, qətllər nəticəsində son nəfərinədək qovmağa nail oldular. 1990-cı illərin birinci yarısında Qarabağı və Şərqi Zəngəzuru işğal etdilər. Həmin ərazilərdə də soydaşlarımıza qarşı amansız oldular.

Son vaxtlar erməni vəhşiliklərinin təzahürü kimi, Ağdamda, Ağdabanda, Fərruxda kütləvi məzarlıqlar aşkarlanıb. Xocavəndin Edilli kəndində, eyni ərazidə üç yerdə azərbaycanlıların qətlə yetirilərək basdırıldığı toplum məzarlıq müəyyən edilib.

Təəssüf ki, erməni qəsbkarların XX əsrin sonlarında Azərbaycan xalqına vurduğu ağır yaralar, törətdikləri qətliamlar bu toplum məzarlıqların sonuncu olmayacağını deməyə əsas verir. Azərbaycan tarixinin faciələrlə dolu səhifələri yada düşür.

1990-cı il martın 24-ü... O gün Qazax rayonunun Bağanis Ayrım kəndində ermənilər faciələr törətdilər. Onlar 7 nəfər kənd sakinini yandırdılar, 2 nəfəri güllələdilər. İşgəncələr verilərək qətlə yetirilənlərin ən yaşlısı 75 yaşında, ən kiçiyi 39 günlük idi.

1991-ci ilin iyun-dekabr aylarında erməni silahlıları Xocavəndin Qaradağlı və Əsgəran rayonunun Meşəli kəndlərinə hücum edərək 12 azərbaycanlını qətlə yetirdilər, 15-ni yaraladılar. Ermənilərin 1991-ci il oktyabrın axırında və noyabrda Malıbəyli, Kərkicahan, Meşəli, Quşçular kəndlərində qətliamlar törətdilər.

1992-ci il yanvarın 25-26-da uğursuz Daşaltı əməliyyatında erməni güllələrinə tuş gələn 90-dək azərbaycanlıdan 30-a yaxını itkin düşmüş hesab edilir. Daşaltı kəndində keçən ilin fevralında aparılan axtarış tədbirləri nəticəsində naməlum cəsəd qalıqları aşkar olundu.

1992-ci il fevralın 25-dən 26-na keçən gecə yağı düşmən Xocalı adlı şəhəri yer üzündən sildi. 1275 nəfəri əsir götürdülər. Onlardan 150 nəfərinin, eləcə də 68 qadın və 26 uşağın aqibəti məlum deyil.

Ermənistan silahlı qüvvələri və Qarabağdakı erməni hərbi birləşmələri 1992-ci il aprelin 7-dən 8-nə keçən gecə Kəlbəcər rayonunun Ağdaban kəndində qətliam törətdilər. Ağdabanın 779 dinc sakininə divan tutdular. 67 nəfəri işgəncələrlə öldürdülər. 8 qoca, 2 uşaq və 7 qadını diri-diri yandırdılar. 2 nəfərin taleyi bu günədək məlum deyil.

Ermənilər daha bir qətliamı 1992-ci il avqustun 28-də Goranboy rayonunun Ballıqaya yaylağında törətdilər. Həmin günün səhəri Ermənistan silahlı qüvvələri alaçıqları iriçaplı silahlardan və qumbaraatanlardan amansızlıqla atəşə tutdular. 24 nəfər azərbaycanlı Ballıqaya faciəsinin qurbanı oldu. Bu dəhşətli faciələrin baş verdiyi yaşayış məntəqələrimizdə də kütləvi məzarlıqların olduğu bildirilir...

Yüzlərlə soydaşımız ailə üzvlərinin gözləri qarşısında silahlı ermənilər tərəfindən güllələndi, işgəncə verilərək, yandılaraq, doğranaraq qətlə yetirildi. İllərdir ki, son taleyi naməlum olanların, itkin sayılanların isə geri dönəcəyini hələ də gözləyənlər var. Bəlkə də onların arasında Xocavəndin Edilli kəndində Birinci Qarabağ müharibəsində ermənilər tərəfindən amansızlıqla qətlə yetirilərək dəfn edilən 12 hərbçimiz də vardı. Nişan üzükləri, toy xınaları, bəylik paltarları boğçalarda qalan daha neçə igid Azərbaycan oğullarını kim bilir ermənilər hansı şəraitdə əzablar verərək öldürüb, hansı kütləvi məzarlıqlarda basdırıblar...

Zöhrə FƏRƏCOVA,

Azərbaycan.-2022.- 6 oktyabr.- S.9.