Mühacir istiqlalçı

Dünyanın müxtəlif ölkələrində mühacir həyatı yaşayan dəyərli ziyalılarımızdan biri də əslən Şuşadan olan şair və yazıçı Mirzə Abay Dağlıdır

Ədəbi aləmdə yazıçı-dramaturq Mirzə Abay Dağlı kimi tanınan Cəmil İbrahim oğlu Ağayev 1906-cı il yanvarın 17-də Şuşada çilingər ailəsində anadan olub. İlk təhsilini şəhər realnı məktəbində alıb. 1932-ci ildə indiki Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin Dil və ədəbiyyat fakültəsinə daxil olub. 1936-cı ildə həmin ali təhsil ocağını müvəffəqiyyətlə bitirdikdən sonra Şəmkir rayonunda müəllimlik edib. Daha sonra Şəki Pedaqoji Məktəbində çalışıb. Cəmil Ağayev bu dövrdə pedaqoji fəaliyyətlə yanaşı, bədii yaradıcılıqla da məşğul olub. Şəkidə nəşr olunan qəzetlərdə "Şuşalı" təxəllüsü ilə şeir və məqalələr çap etdirib. O, jurnalistliklə yanaşı, elmi fəaliyyətlə də məşğul olmaq qərarına gəlib. Bu məqsədlə Bakıda aspiranturaya daxil olub və 1940-cı ildə Nizami muzeyində (indi Nizami Gəncəvi adına Milli Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyi) elmi işçi vəzifəsində çalışıb. XI əsr Azərbaycan ədəbiyyatına dair araşdırmalar aparıb. 1941-ci ildə gənc alim hərbi xidmətə çağırılıb. İkinci Dünya müharibəsində iştirak edən tədqiqatçı-alim Qələbədən sonra Sovet İttifaqı ərazisini tərk edərək əvvəl Münhenə, sonra isə Türkiyəyə getmiş, orada ailə quraraq ömrünün sonuna kimi Ankarada və İstanbulda yaşamışdır. Abay Dağlının yaradıcılığı hazırda Ankarada milli kitabxanada mühafizə edilir.

Mirzə Abay Dağlı Şuşadan uzaqlarda olsa da, 1918-1920-ci illərdə mövcud olmuş Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin imperiya qüvvələri tərəfindən işğalını, erməni-bolşevik birləşmələrinin xalqımıza qarşı törətdiyi qırğınları, repressiya illərindəki məşəqqətləri heç vaxt unuda bilməyib. Bu səbəbdən də qələmə sarılaraq yurdunun ağrı-acılarını tarixə və millətə xidmət olaraq dünya ictimaiyyətinə çatdırmağı özünə mənəvi borc bilib. Onun bu dövrdə Vətənə, doğma yurda dair yazdığı şeirlər diqqətçəkəndir. Yazar doğulub boya-başa çatdığı Şuşaya, xarıbülbülə çoxlu şeirlər həsr edib.

1947-ci ilin sonundan Türkiyədə mühacir həyatı yaşayan Abay Dağlı Sakarya və Adapazarı liseylərində müəllimlik edib. O, bu dövrdə pedaqoji fəaliyyətlə yanaşı, çoxsaylı dram əsərləri və şeirlər yazıb. Azərbaycan tarixi müstəqilliyinə qovuşduqdan sonra Salman Mümtaz adına Ədəbiyyat və İncəsənət Arxivində Abay Dağlının bacısı Xanım Abbasovanın təqdim etdiyi sənədlər əsasında, 1924-1997-ci illəri əhatə edən 961 saylı Mirzə Abay Dağlı fondu yaradılıb. "Nəsimi", "Şuşa", məşhur xanəndə Xan əmiyə xitabən "Xanəndə Xana", "Naz", "Mərhəmət", "Cocuq sabahları", "Şən günlərə doğru" şeirləri, "Natavanın arzuları", "Vətən düşüncələri", "Qızıl bayraq dalğalanır" pyesləri, habelə məqalələri, məktubları, qeydləri, bir sözlə, bu sıradan 310-a qədər material həmin fondda saxlanılır. Materiallardan aydın olur ki, o, ədəbi aləmdə "Şuşalı", "A.Dağlı", "Ağa Dağlı", "A.Cəmil", "Ağayev Cəmil", Mirzə Abay Dağlı və "Rana" imzaları ilə tanınıb.

Mirzə Abay Dağlının dəyərli əsərlərindən biri də Türkiyədə nəşr edilən "Onlar türklərdir" kitabıdır. İllərlə "Rana" kimdir sualı ilə tədqiqatçıların axtarışında olan bu kitab 1991-ci ildə Ramiz Abutalıbovun Parisdən gətirdiyi çoxsaylı sənədlərin içərisindən tapılıb. Həmyerlisi "Sayın Ceyhun Hacıbəyli bəy əfəndiyə!" 29 noyabr 1950-ci ildə müəllifdən hədiyyə edilmiş bu kitab tədqiqatçı-publisist Aslan Kənan tərəfindən Azərbaycan dilinə uyğunlaşdırılaraq 1993-cü ildə Bakıda nəşr edilib. Kitabda Sibirə sürgün edilən 30 nəfər ziyalının başına gətirilən müsibətlərdən bəhs edilir.

Dramaturgiya ilə ardıcıl məşğul olan Mirzə Abay Dağlı tarixi mövzuda yazdığı və oxucular tərəfindən çox sevilən əsərlərində Azərbaycan və Türkiyə xalqlarının yaşadığı keçmişin şərəfli səhifələrini, qüdrətli şəxsiyyətlərini canlandırmağa çalışıb. Müəllifin dram əsərləri sırasında "Dədə Qorqud", "Gənc ata" , "Sakarya qərargahı", "Füzuli", "Natəvan", "Okullular" kimi tarixi mövzuda yazdığı pyesləri xüsusi yer tutur.

Dramaturqun "Gənc ata" pyesi Türkiyə Cümhuriyyətinin qurucusu, istiqlal savaşının sərkərdəsi və qəhrəmanı Mustafa Kamal Atatürkə həsr olunmuşdur.

"Dədə Qorqud" pyesində isə qədim qəhrəmanlıq eposunun motivləri əsasında yeni, orijinal bir sənət nümunəsi yaratmışdır.

Abay Dağlının "Natəvan" pyesinin mövzusu isə Qarabağda "Xan qızı" ləqəbi ilə məşhur olan şair Xurşidbanu Natəvanın həyatından alınmışdır.

Böyük Azərbaycan şairi Məhəmməd Füzulinin ömür yolunu əks etdirən "Füzuli" pyesi Abay Dağlının ən maraqlı qarşılanan əsəri hesab olunur. Müəllifin qeyd etdiyinə görə, bu əsər Füzuli poeziyasının ecazkar təsiri altında yazılıb. Pyes Azərbaycan və Türkiyə ləhcələrində qələmə alınıb, ilk dəfə 1961-ci ildə Ankara, ikinci dəfə 1968-ci ildə İstanbulda nəşr olunub.

Füzuli poeziyasının ruhuna uyğun olaraq əsərin mövzusu məhəbbət süjeti əsasında qurulub.

Ədəbiyyatşünasların fikrincə, Füzulini Azərbaycandan Kərbəlaya gedən köçkün, ömrünü qürbətdə keçirən bir şair obrazında dramaturq həm də özünün Vətən həsrətini ifadə etmişdir.

Tanınmış ədəbiyyatşünas Mustafa Haqqı Türkəqul Mirzə Abay Dağlının "Əski ruhlar" kitabına yazdığı ön sözdə bildirir ki, "Onlar türklərdir" əsərindən sonra Abay Dağlı "artıq susdu, görə biləcəyi işlər bu qədər idi" hökmünü verən insanlar çox səhv edirlər. Çünki Mirzə Abay kimi hər janrda məzmunlu əsərlər yazmağa qadir olan və həyatını milli davaya həsr edən bir mücahid susa bilməzdi.

Abay Dağlı bütün qüvvə və bacarığını bu ideya uğrunda mübarizəyə həsr etdi. Türkəqul yazır: "İradəli və ideallarında türkçülüyə sadiq olan Abay Dağlının yeganə arzusu Azərbaycanın istiqlalına qovuşması və türkçülüyün payidarı olmasıdır".

Azərbaycanı bugünkü kimi müstəqil, xalqını və torpaqlarını azad görmək istəyən görkəmli şair, dramaturq və publisist Mirzə Abay Dağlı 1989-cu ilin iyun ayında İstanbulda əbədiyyətə qovuşmuşdur. Şübhəsiz ki, 2020-ci il noyabrın 8-də qələbə ilə başa çatan 44 günlük Vətən müharibəsindən sonra qürbətdə ömrünü başa vurmuş minlərlə Azərbaycan sevdalısı kimi, şuşalı Mirzə Abay Dağlının da ruhu şaddır.

Rəhman SALMANLI,

Azərbaycan.-2022.- 8 oktyabr.- S.9.