Qəzəl ədəbiyyatının ustadlarından biri

XIX əsrin sonu - XX əsrin əvvəllərində Şuşada, sonra isə Bakının zəngin ədəbi mühitində özünə layiqli yer tutmuş İbrahim Məşədi Əbdül oğlu Musayev dövrünün tanınmış simalarından idi. O, daha çox İbrahim Tahir Qarabaği təxəllüsü ilə şöhrət tapmışdı. Zəngin və çoxcəhətli yaradıcılığa malik İbrahim Tahirin poetik irsi, publisistikası sağlığında kitab halında nəşr olunmayıb. Yalnız 2013-cü ildə, ölümündən düz 70 il sonra ayrı-ayrı poetik əsərləri müxtəlif mətbuat orqanları və arxivlərdən toplanaraq "Elm və təhsil" nəşriyyatında işıq üzü görüb.

İbrahim Tahir Qarabaği 1869-cu ildə Şuşa şəhərində anadan olub. İlk təhsilini şuşalı Molla Əli Xəlifənin məktəbində alıb. Burada ərəb və fars dillərini mükəmməl öyrənib. Elə bu məktəbdə təhsil aldığı illərdə də onda ədəbiyyata dərin həvəs yaranır. Fars şairlərinin əsərləri ilə yaxından tanış olur. 20 yaşından isə özü də Tahir (ərəbcə pak, təmiz) təxəllüsü ilə şeir yazmağa başlayır.

XIX əsrdə Qarabağ ədəbi mühitində böyük nüfuz sahibi olan Mir Möhsün Nəvvabın "Təzkireyi-Nəvvab" əsərində o zaman hələ 22-23 yaşlarında olan bu gənc şair haqqında ətraflı söhbət açılır, onun fars dilində 22, Azərbaycan dilində isə 4 şeiri verilir.

İbrahim Tahir Qarabaği gənc yaşlarından elmə, maarifə dərin rəğbət bəsləyir, mətbuat orqanlarına böyük maraq göstərirdi. Məhz bu marağın nəticəsi olaraq o, XX əsrin əvvəllərində Bakıda nəşr olunan əksər qəzet və jurnallarla əlaqə yaradır. Ardıcıl olaraq həm publisistik məqalələri, həm də kəskin ruhlu, ictimai məzmunlu şeirləri ilə həmvətənlərini cəhalətə, geriliyə qarşı mübarizəyə səsləyir. Onların istiqlal arzularını tərənnüm edir.

Zəmanəsinin tanınmış maarifpərvərlərindən biri kimi şair müəllimlik fəaliyyəti ilə məşğul olmaq üçün müvafiq dövlət qurumlarından icazə alır. 1926-cı ilə qədər Şuşadakı "Nərimaniyyə", "Bünyadiyyə", "Kamaliyyə" və Şuşa birinci qızlar məktəbində tarix müəllimi kimi çalışır. Bakıya köçdükdən sonra isə nəşriyyat sistemində işləyir. Daha çox tərcüməçilik fəaliyyəti ilə məşğul olur.

O dövrdə Azərbaycan ziyalıları müəyyən qütblərə bölünmüşdülər. Məsələn, "Füyuzat" jurnalı ilə "Molla Nəsrəddin"çilər arasında müxtəlif məsələlərə münasibətdə kəskin fikir ayrılığı var idi.

İbrahim Tahir Qarabaği isə bütün qütblərdən olan ziyalılarla yaxın münasibət saxlayırdı. Onun Cəlil Məmmədquluzadə, Əhməd bəy Ağaoğlu kimi görkəmli ziyalılarla sıx dostluq əlaqələri vardı. Şairin irsini ardıcıl şəkildə nəzərdən keçirən tədqiqatçılar ötən əsrin 20-ci illərinin ortalarından başlayaraq Bakı mühitinin onun yaradıcılığına müsbət təsir göstərdiyini yazırlar. Məhz bu dövrdən etibarən onun fəaliyyət çevrəsi genişlənir, mövzu dairəsi çoxşaxəli istiqamətlərə yönəlir. Bu həm də elə bir dövr idi ki, ötən əsrin 30-cu illərinə doğru klassik Şərq və Azərbaycan şairlərinin irsinə münasibət müsbət mənada dəyişir, tərcümə sənətinin inkişafına təkan verilir və fars dilini mükəmməl bilən tərcüməçi şairlərə böyük ehtiyac yaranırdı. İbrahim Tahir Qarabaği də bu prosesin fəal iştirakçılarından idi. Təsadüfi deyil ki, həmin illərdə dahi fars şairi Əbülqasim Firdovsinin "Şahnamə" əsərinin ilk tərcüməçilərindən biri məhz o olmuşdu. İbrahim Tahirin mükəmməl fars dili biliklərinə, şairlik istedadına və tərcüməçilik bacarığına bələd olan müəyyən təşkilatların rəhbərləri son dərəcə məsuliyyətli bir dövrdə "Şahnamə"nin iki irihəcmli hissəsinin, "Zöhhak" və "Gavə", eləcə də "Səyavuş" hissəsinin hərfi tərcüməsi ilə yanaşı, onların Azərbaycan dilində nəzmə çəkilməsi işini də İbrahim Tahirə həvalə etmişdilər. O, üzərinə düşən vəzifəni uğurla yerinə yetirmiş, 1934-cü ildə həmin dastanlar Ruhulla Axundovun elmi redaktorluğu ilə 5000 tirajla nəşr edilmişdi. Bu tərcümə işinin yüksək uğurundan irəli gəlirdi ki, "Şahnamə"nin müvafiq hissələrinin ardınca Ömər Xəyyam, Xaqani Şirvani, Nizami Gəncəvi, Hafiz Şirazi, Əlişir Nəvai və başqa klassik Şərq şairlərinin əsərlərinin Azərbaycan dilinə tərcüməsi də məhz ona etibar edilmişdi.

İbrahim Tahir Qarabaği öz zəmanəsini qabaqlamış şair idi. Şeirlərində ictimai-siyasi motivlər xüsusi yer tuturdu. O, dünyaya, insana, cəmiyyətə açıq bəsirət gözü ilə baxırdı. Bütün ictimai bəlaların kökünü insanların cəhalətdə yaşamasında, irfana, elmə, mədəniyyətə nifrətlə yanaşmasında, qəflət yuxusuna qapılıb qalmasında görürdü. Yalnız öz mənfəətini düşünən, başqalarının fəlakətinə zərrə qədər də acımayan cılız xislətli insanları qınayırdı.

Zahirdə millət adından danışan, özünü millətsevər kimi qələmə vermək istəyən insanları da şair satira atəşinə tuturdu. Onları heç olmasa müsəlman adətlərinə riayət edərək möhtacı olanlara kömək göstərməyə çağırır, bunu savab iş kimi dəyərləndirirdi.

Üslub etibarilə romantiklərə, daha çox romantizmin maarifçilik qanadına yaxınlaşan İbrahim Tahir Qarabağinin əsərlərinin böyük bir qismini qəzəllər təşkil edir. Tədqiqatçıların fikrincə, şairin məhəbbət mövzusunda yaratdığı qəzəllər həm dil-üslub, həm də məzmun və sənətkarlıq cəhətdən klassik poeziyanın qəliblərinə yüksək səviyyədə cavab verir. Qəzəllərinin parlaq bədii xüsusiyyətləri ilə İbrahim Tahir Qarabaği Azərbaycanın zəngin ənənələrə malik qəzəl ədəbiyyatının ustadlarından biri sayılır.

Əfsuslar olsun ki, şairin əsərlərinin bir qismi itib-batıb. Bir qismini isə məlumatlara görə, repressiya illərində təzyiqlərdən qorunmaq üçün özü yandırıb. Çünki repressiya dalğası İbrahim Tahir Qarabağinin də ailəsindən yan keçməmişdir. Şairin böyük oğlu Cəmil Berlində təhsilini bitirib, 1926-cı ildə Vətənə qayıdaraq çalışmağa başlayıb. Kiçik oğlu Əli Musayev Azərbaycanın görkəmli rejissorlarından olmuş, çəkdiyi qısametrajlı sənədli filmlərlə tanınmışdı. Ortancıl oğlu Əzizin isə taleyi çox faciəli olmuşdu. 1929-cu ildə G.V.Plexanov adına Xalq Təsərrüfatı İnstitutunun Mühəndis-iqtisad fakültəsini bitirən Əziz "Azneftzavodlar" trestinin rəis müavini vəzifəsinə qədər yüksəlmiş, amma sonra günahsız yerə tutularaq 1941-ci ilin 28 iyulunda güllələnmişdi. Deyilənə görə, şair də əlyazmalarının bir qismini oğlu tutulan dövrdə sobada yandırmışdır.

İ.ƏLİYEVA

Azərbaycan.- 2023.- 24 avqust.- S.11.