Sənətkarlar şəhəri

Bu qədim, əsrarəngiz şəhər salındığı ilk illərdən diqqət mərkəzində idi. Təməli 1752-ci ildə Qarabağ xanı Pənahəli xan tərəfindən qoyulan Şuşa şəhəri xanlığın paytaxtı oldu. Həmin dövrdə - XVIII əsrdə Azərbaycanın ən mühüm şəhərlərindən biri kimi tanınmağa başladı, Şuşa tezliklə əhəmiyyətli iqtisadi mərkəzə çevrildi.

Qarabağ xanlığının ayrı-ayrı yerlərindən Şuşaya sənətkarlar dəvət olundu. Sənətkar məhəllələri yaranmağa başladı. Araşdırıcılar o zaman Şuşaya gələn silah ustalarına, dəmirçilərə, xalçaçılara və digər ustalara işləmək üçün lazımi şərait yaradıldığını qeyd ediblər. Belə ki, onlar şəhərin ən gözəl məkanlarında, ən yaxşı evlərdə yaşayırdılar. Zaman keçdikcə Şuşada sənətkarlar şəhərin ən zəngin sakinləri hesab olundular.

Şuşada Pənahabadi adlanan gümüş sikkə zərb olunurdu. Araşdırmalara görə, Şuşa İbrahimxəlil xan və Mehdiqulu xanın hakimiyyəti illərində iri sənətkarlıq və ticarət mərkəzinə, Qafqaz, Rusiya, Türkiyə, Almaniya, Böyük Britaniya və digər ölkələrdən idxal, eləcə ixrac üçün iri bazaya çevrilib. Şuşa sənətkarlarının hazırladıqları məmulatlardan almaq üçün bir çox ölkədən tacirlər gəlirdilər. Yüksələn tələbat şəhərdə kiçik müəssisələrin, sənətkarlıq sexlərinin çoxalmasına, keyfiyyətli məhsullar hazırlayan ustaların, usta köməkçilərinin sayının artmasına təkan verirdi. Məlumata görə, XX əsrin əvvəllərində Şuşada 870 emalatxana, 2 minə yaxın dükan var idi. 1830-cu ildə Şuşada 200 tacir ailəsi, 266 sənətkar yaşayırdı. 1897-ci ildə 1 416 tacir, 2 738 sənətkar qeydiyyata alınmışdı. Sənətkarların sayı 10 dəfə, tacirlərin sayı 7,5 dəfə artmışdı.

Şuşanın təbii sərvətləri, zəngin florası və faunası da burada müxtəlif sənət sahələrinin inkişafına şərait yaradırdı. Sıx meşələrindən seçilən müxtəlif növ ağaclardan mebel və musiqi alətləri hazırlanırdı. Yamaclarında, dağlarında, meşələrində bitən gül-çiçəyinin hərəsi bir gözəllik nümunəsi, can dəmanı idi. Xalçaçılara isə həmin çiçəklər, otlar, kollar, ağaclar həm də təbii boyaq hazırlamaq üçün lazım idi.

Şuşada sənətkarlığın inkişafı kənd təsərrüfatının da genişlənməsinə təsir göstərirdi. Xalçaçılıq qoyunçuluğun, dabbaqlıq maldarlığın inkişafına təkan verirdi.

XIX əsrin əvvəllərində Şuşa artıq sənətkarlar şəhəri kimi tanınırdı. Şuşa nəqqaşları, bənnaları, daşyonanları, memarları, dulusçuları, sərracları, xəttatları, silah ustaları, zərgərləri, toxucuları, papaqçıları, çəkməçilərı, dərzilərı, oyma ustaları, dülgərləri, dabbaqları və başqa peşələrdə ixtisaslaşmış ustaları ilə məşhur idi.

Araşdırıcıların qənaətincə, bu unikal şəhərdə xalçaçılığın və toxuculuğun inkişafı xüsusilə yüksək səviyyədə idi. XIX əsrin əvvəllərində Şuşada müxtəlif növ parçalar istehsal edən 500 toxucu dəzgahı var idi. İpəkçiliyin inkişafı fabriklərin açılması ilə nəticələnirdi. Məlumata görə, artıq XIX əsrin 60-cı illərində şəhərdə illik istehsal gücü 78 min rubla bərabər olan 16 ipəksarıma fabriki fəaliyyət göstərirdi ki, bu, o zaman üçün böyük nailiyyət sayılırdı.

Şuşada az qala bütün ailələrdə tikiş, xalçaçılıq və toxuculuq dəzgahları var idi. Rəngkarlıq, dəri emalı, sabun bişirmə, eləcə də xırda dülgərlik işləri evlərdə görülürdü. Zaman keçdikcə mahir, işgüzar ev ustaları peşəkar sənətkarlar kimi püxtələşirdilər.

Şuşalı zərgərlərin yüksək əyarlı qızıl və gümüşdən hazırladıqları müxtəlif məmulatlara - üzük, sırğa, boyunbağı, bilərzik, toqqa və başqa məmulatlara xarici bazarlarda tələbat var idi və baha qiymətə satılırdılar.

Hələ yüzillər öncə Şuşada və ətraf ərazilərində zəngin daş yataqlarının, karxanaların olması burada daşişləmə sənətinin inkişafına imkan yaradıb. XX əsrin əvvəllərində Şuşada daşişləmə sənətinin ayrı-ayrı sahələri - bənnalıq, heykəltaraşlıq, şəbəkəçilik, oymakarlıq və digər sahələrdə çoxlu usta var idi. Sənətkarlar daşdan hörgü daşı, tac və sütun daşı, bəzək daşı, künc və zeh daşı, tavan daşı, minarə və günbəz üçün daş, su daşı, kirkirə daş, xırman daşı, duz daşı, darvaza daşları, dəyirman daşları, məzar daşları və digər məmulatlar hazırlayırdılar. Tədqiqatlar nəticəsində o da məlum olub ki, Şuşada istehsal edilən daşlar İran bazarında çox yüksək alıcılıq qabiliyyətinə malik idi.

Tədqiqatçılar Qarabağda papaqçılıq sənətinin mərkəzinin Şuşa şəhəri olduğunu qeyd ediblər. Şuşa sənətkarlarının hazırladıqları "Girvənkə", "Qarabağı", "Dairəvi", "Buxara", "Şirazi" papaqları Azərbaycanın müxtəlif bazarlarında, eləcə də Şərq ölkələrində satılırdı.

Şuşada sənətkarlığın boyaqçılıq, xalçaçılıq, keçəçilik, papaqçılıq, misgərlik, dəmirçilik, başmaqçılıq, şərabçılıq, dəriçilik, dərziçilik, sərraclıq, nalbəndlik, daşişləmə və digər qədim sənət sahələri XX əsrin ikinci yarısında da fəaliyyət göstərirdi.

Şuşa XIX əsrin axırları və XX əsrin əvvəllərində Qafqazın musiqi mərkəzi kimi də şöhrətləndi. Azərbaycanda tar, kamança, ud, nağara və başqa musiqi alətləri istehsal edən yeganə Şərq Milli Musiqi Alətləri Fabriki məhz Şuşada açıldı. 100-dən çox ustanın çalışdığı fabrikin məhsulları yalnız respublikamızda deyil, Orta Asiya, Gürcüstan, Qazaxıstan, Dağıstan və başqa sovet respublikalarına, həmçinin Hindistan və Yaxın Şərq ölkələrinə ixrac edilirdi. 1992-ci ilin mayında Şuşa təcavüzkar ermənilər tərəfindən işğal olunduqdan sonra vandallar 600-ə yaxın tarixi memarlıq abidəsini, eyni zamanda Qafqazda yeganə Şərq Musiqi Alətləri Fabrikini də uçurub dağıtdılar, nadir sənət nümunələrini taladılar...

2020-ci il noyabrın 8-dən - müzəffər Azərbaycan Ordusunun zəfərindən bəri Şuşa azaddır. Qədim və özünəməxsus, zəngin ənənələrə malik Şuşanın sənətkarlıq müəssisələrinin fəaliyyətləri tezliklə bərpa olunacaq.

Zöhrə FƏRƏCOVA

Azərbaycan.- 2023.- 24 avqust.- S.11.