Türk dövlətləri arasında əlaqələrin genişlənməsində böyük İpək yolu əlavə imkanlar yaradır

Həyatımızın çoxu yolda keçir. Xüsusən, səhər və axşam saatlarında, nəqliyyatın sıx olduğu zamanlarda bunun daha çox fərqinə varırıq. Nazim Hikmətin təbirincə desək, tükənməz yolları tükətməyə çalışırıq. Ona mistik anlamlar yükləmək istəyirik. Çünki hər bir ünvanın abadlığı da, mədəniyyəti də yoldan başlayır. Ona görə də yolu ömrümüzün bir hissəsi kimi qəbul edirik.

Dövlətlər arasında əlaqələr də yoldan başlayır. Dünyanın hər bir coğrafiyasından keçən nəhəng yollar ölkələr arasında körpü olmaqla yanaşı, onların münasibət qurmalarında sanballı rol oynayır. Bu yolların başı nələr çəkməyib? Tarixin müxtəlif dönəmlərində müharibələr, işğallar, təbii fəlakətlər, dağıntılar nəticəsində yollar param-parça olub, istiqamətini dəyişib. Yeni şəhərlər, kəndlər salındıqca yolların da ünvanı dəyişib, başqa istiqamətə yön alıb. Amma elə yollar olub ki, heç bir zaman əhəmiyyətini itirməyib. Onlardan biri, daha doğrusu, bəlkə də birincisi bəşər tarixində ilk qitələrarası ticarət yolu kimi dəyərləndirilən böyük İpək yoludur. Bu yolu tarixçilər həm də diplomatiya yolu adlandırırlar.

"Böyük İpək yolu" terminini ilk dəfə 1877-ci ildə alman coğrafiyaşünası Ferdinand fon Rixthofen işlədib. Bu nəhəng yol qədim dövrlərdə və Orta əsrlərdə Çindən Orta və Ön Asiya ölkələrinə gedən karvan yolu, bugünkü dillə desək, ticarət marşrutu olub. Çin,Yaponiya, Hindistan, Monqolustan, İran, Özbəkistan, Tacikistan və Azərbaycandan keçərək Avropaya qədər uzanan İpək yolu vasitəsilə yüklər Şərqdən Qərbə daşınıb. Barıt, maqnit kompası, çap dəzgahı, musiqi alətləri, ipək, keramika və boya məmulatları kimi yükləri Şərqdən Qərbə daşıyanlar İpək yolunun yolçuları olublar. Bu yolun adının Çin ipəyi ilə bağlı olmasına baxmayaraq, X-XI əsrlərdə həmin yolla Azərbaycan ipəyi də az daşınmayıb. Böyük İpək yolu həm də Cənubi Azərbaycandan keçdiyindən həmin ərazi ilə geniş əlaqələri olan Dərbənddə, Şirvanda, Şəkidə Beyləqanda, Gəncədə, Qəbələdə, Təbrizdə, Naxçıvanda ipəkçilik inkişaf etmiş, bu bölgələrin hər biri ipəkçilik üzrə ticarət mərkəzinə çevrilib məşhurlaşmışdır.

Keçdiyi ölkələrin həyatında mühüm rol oynayan, mədəniyyətlər və sivilizasiyalar arasında körpü yaradan, əlaqələrin inkişafına təkan verən İpək yolunun əsas üstünlüyü onun Qərblə Şərqi birləşdirməsidir. Bu həlqədə Azərbaycanın da böyük rolu var. Qədim odlar yurdu hələ antik dövrlərdə böyük İpək yolu zəncirində olduqca önəmli, həm də strateji mövqeyə malik bir region kimi diqqət çəkib. Şərq və Qərb ölkələri ilə bağlanan ticarət yollarının Azərbaycandan keçməsi onun iqtisadi və ticari inkişafında önəmli rolunu artırıb. Orta əsrlərdə Azərbaycan şəhərləri içərisində aparıcı mövqedə olan Şamaxı, Quba, Bakı, Gəncə, Naxçıvan, Təbriz, Nuxa (indiki Şəki) kimi şəhərlərin böyüməsi və əsas ticarət mərkəzlərinə çevrilməsi Avropadan Asiyaya mal aparan tacirlərə, necə deyərlər, "geniş qol-qanad açmağa" şərait yaradıb. Onlar bir çox halda həmin şəhərlərdə öz mallarını satır, xammal, yaxud digər məhsullarla dəyişirdilər. Arxeoloqların fikrincə, müasir avtomobil yolları qədim ticarət yollarının üzərində çəkilir. Eyni məntiqlə demək olar ki, Azərbaycanda da Bakı-Salyan, Bakı-Quba, Bakı-Şamaxı və Bərdə-Gəncə avtomobil yolları qismən qədim karvan yollarını təkrar edirlər.

Artıq dünya dəyişib, sivilizasiyaların qovuşması tarixi gerçəkliyə çevrilib və böyük İpək yoluna yenə də böyük ehtiyac yaranıb. Çünki qitələr arasında əlaqələr artıb, iqtisadi cəhətdən bütün qitələr bir-birindən asılı vəziyyətə düşüb. Bu o deməkdir ki, böyük İpək yolu yenə diqqət və maraq mərkəzindədir. Bu baxımdan Azərbaycanın yolun bərpa olunmasının ilkin təəşəbbüskarlarından olması bizim üstünlüyümüzdür.

Ölkəmizdə böyük İpək yolunun bərpasına dair ilk addımlar 1993-cü ildə atılıb. Həmin ilin mayında bu istiqamət üzrə "Avropa-Qafqaz-Asiya Transqafqaz nəqliyyat dəhlizi" proqramı qəbul olunub. 1998-ci il sentyabrın 7-8-də Prezident Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə Bakıda "Böyük İpək yolu" beynəlxalq konfransı keçirildi. Konfransda 32 ölkənin və 13 beynəlxalq təşkilatın nümayəndə heyətləri iştirak edərək Avro-Asiya nəqliyyat dəhlizi məsələləri və perspektivləri müzakirə olundu.

Ulu Öndər Heydər Əliyevin gerçəkləşdirdiyi Bakı-Novorossiysk, Bakı-Supsa neft kəmərləri, eləcə də həmi neft strategiyasının davamı olaraq Prezident İlham Əliyevin uğurlu daxili və xarici siyasəti nəticəsində böyük İpək yolunun şaxələnməsi istiqamətində həyata keçirilmiş Bakı-Tibilisi-Ceyhan əsas ixrac neft boru kəməri, TANAP və TAP qaz boru kəmərləri, Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti Avro-Asiya nəqliyyat dəhlizinin əsas sütunları sırasındadır.

Hələ 2017-ci ildə Davosda Dünya İqtisadi Forumunun interaktiv iclasında çıxış edən Prezident İlham Əliyev demişdir: "Böyük İpək yolundan danışdıqda biz bu təşəbbüs haqqında daha böyük mənzərəni gözümüzün önünə gətirməliyik. Regionda etibarlı siyasi münasibətlər olmazsa, biz yalnız nəqliyyat infrastrukturuna investisiya yatırmaqla müvəffəqiyyət qazanmayacağıq. Azərbaycan İpək yolunun bizə aid olan seqmentinin yenidən qurulmasına birbaşa investisiya yatırmış və eyni zamanda regional əməkdaşlığa gətirib çıxaran təşəbbüslərə start verərək siyasi cəhətdən də bu layihəyə dəstək olmuşdur. Regional əməkdaşlıqdan danışdıqda bu, çox geniş əməkdaşlıqdır. Çünki bu əməkdaşlıq siyasi, iqtisadi, mədəni və digər sektorları əhatə edir. Buna görə də bizim niyyətimiz həmişə ölkələrə, insanlara fayda verəcək, regionda planlaşdırıla bilən, sabitliyi artıran və regionumuzda yaşayan bütün insanlar üçün bərabər imkanlar yaradan layihələrə başlamaq və onlarda iştirak etmək olmuşdur. Buna görə də Azərbaycan İpək yolunun bizə aid olan seqmentinin yenidən qurulmasında həmişə fəal rol oynamışdır".

Məlum olduğu kimi, 44 günlük Vətən müharibəsindəki böyük Zəfərdən sonra Azərbaycan ərazisində Zəngəzur dəhlizinin həm dəmir yolu, həm də avtomobil yolu sektorunun inşasına start verilmişdir. Bu marşrut Naxçıvanın blokadasına son qoyacaq, eləcə də ölkəmizin tranzit imkanlarının genişlənməsinə təkan verəcək. Tikinti tam başa çatandan sonra Zəngəzur dəhlizi "Şərq-Qərb", "Şimal-Cənub" və Trans-Xəzər marşrutlarına inteqrasiya ediləcək. Üstəlik, türk dövlətləri arasında əlaqələrin genişlənməsi üçün yeni imkanlar yaranacaq. Trans-Xəzər marşrutu ilə Mərkəzi Asiyadakı türk dövlətlərindən keçən yüklər Xəzər dənizi üzərindən Azərbaycana gələcək, buradan isə Zəngəzur dəhlizindən keçməklə Türkiyəyə istiqamətlənəcək. Bu da o deməkdir ki, türk dövlətləri arasında inteqrasiya dərinləşəcək. Eyni zamanda türk dövlətlərinin Avrasiyada siyasi və iqtisadi rolu artacaq. Bir sözlə, böyük İpək yolu təkcə Azərbaycanın deyil, bütün türk dünyasının inkişafında və inteqrasiya prosesində əvəzsiz rol oynayacaq.

Züleyxa ƏLİYEVA,

Azərbaycan.-2023.- 16 noyabr, № 249. - S.7.