İqtisadi maraqlar dünyanı ciddi toqquşmalara gətirib çıxara bilər

Yeni HƏMAS-İsrail savaşı dünyanı haqlı olaraq narahat edir. Bu da səbəbsiz deyil. Belə ki, onsuz da Rusiya-Ukrayna müharibəsi qlobal iqtisadiyyata ciddi ziyan vurub. Yaxın Şərqdə müharibəyə yeni tərəflər qoşulsa, dünya iqtisadiyyatı ikinci bir zərbə alacaq.

HƏMAS-İsrail müharibəsi qlobal iqtisadiyyata Rusiya-Ukrayna müharibəsindən də böyük ziyan verə bilər. Ona görə ki, dünyanın neft-qazla zəngin yataqları bu bölgədə yerləşir. Qarşıdurmaya digər ərəb dövlətlərinin qoşulacağı təqdirdə neftin qiyməti kəskin şəkildə bahalaşacaq. İndiyədək olan təcrübədən məlumdur ki, enerji resurslarının həddindən çox bahalaşması sonda iqtisadi geriliyə və ya iqtisadi böhrana səbəb olur. Çünki bu xammaldan istifadə edən ölkələr bahalıq üzündən istehsalı azaltmağa məcbur olur, zəncirvari reaksiya nəticəsində qlobal iqtisadi böhran baş verir.

Yaranan qarşıdurmada bir çox dövlət birmənalı şəkildə tərəflərini müəyyən etsə də, onun genişlənməsini istəmirlər. Məsələn, ABŞ istisnasız olaraq İsrailin yanında olduğunu bildirir, bu ölkəyə milyardlarla dollar yardım edəcəyini söyləyir. Bununla yanaşı, Fələstinə və Qəzza zolağında olanlara 100 milyon dollar humanitar yardım göstərəcəyini bəyan edir.

Heç kəsə sirr deyil ki, Birləşmiş Qərblə Rusiya-Çin birliyi arasında açıq savaş gedir və bu qarşıdurmada əsas məqsəd iqtisadi üstünlüyə nail olmaqdır. Çünki iqtisadi güc siyasi və hərbi hegemonluğu təmin edən başlıca faktordur.

Ötən əsrin ortalarından ABŞ Yaxın Şərqdə şəriksiz söz sahibi olub. Buranın zəngin karbohidrogen yataqlarından istifadə etməklə trilyonlarla dollar gəlir əldə edib. Üstəlik, həmin arealda yerləşən dövlətləri özünün hərbi-siyasi və iqtisadi təsiri altında saxlayıb. Bu ölkələrin zəngin təbii resurslarından bəhrələnməklə bərabər, istehsal etdiyi malları da həmin ölkələrə ixrac edir.

Məlumdur ki, ABŞ-də siyasətdə söz sahibliyi hərbi-sənaye kompleksinə məxsusdur. Bu kompleksin sahibləri Yaxın Şərq ölkələrinə Amerikanın siyasi təsirindən istifadə edərək milyardlarla dollar dəyərində silah satır. ABŞ Yaxın Şərqi özünün maraq dairəsi elan edərək həmin ölkələrə digər dövlətlərin silah satışına mane olur.

İndi vəziyyət bir qədər dəyişib. Belə ki, son dövrlər Çin Yaxın Şərq ölkələri ilə iqtisadi əlaqələri sürətlə genişləndirir. Bu regionda həcmi milyardlarla dollar olan layihələrin icrasına başlanıb. Qarşıdakı illərdə bunu daha da genişləndirmək arzusundadır və bunu gizlətmir. ABŞ isə Çinin onun nüfuz dairəsinə girməsini qəbul etmək istəmir. Xüsusilə Yaxın Şərqin söz sahibi olan Səudiyyə Ərəbistanı ilə Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri arasında artan iqtisadi və siyasi əlaqələri durdurmaq üçün özünün ənənəvi təsir üsullarından istifadə edir.

Çin Yaxın Şərqdə iqtisadi nüfuzunu artırmaqla yanaşı, siyasi nüfuzunun da artırılmasının qeydinə qalır. Bu yaxınlarda uzun illər İranla Səudiyyə Ərəbistanı arasında kəsilən diplomatik əlaqələrin bərpasına nail olundu. Bu, Çinin işinə yarıyır. Belə ki, bu iki ölkə ÇXR-nin önəmli iqtisadi tərəfdaşlarıdır. Çin İran neftinin ən böyük alıcısıdır. Üstəlik, Amerikanın İrana tətbiq etdiyi sanksiyalar səbəbindən bunu aşağı qiymətə əldə edir. Belə baxanda "əjdahalar ölkəsi" yaranmış fürsətdən istifadə edib İran neftini ucuz qiymətə "udur".

Birləşmiş Qərb ÇXR-nin Yaxın Şərqdəki irəliləyişinin qarşısını almaq üçün "Bir kəmər, bir yol" layihəsinə qarşı "Hindistan-Yaxın Şərq-Avropa İqtisadi Dəhlizi" (İMEC) adlanan nəqliyyat dəhlizi yaratmaq barədə qərarın qəbuluna nail oldu. Ən önəmlisi isə buraya son zamanlar ÇXR ilə yaxşı iqtisadi əlaqələr quran Səudiyyə Ərəbistanı, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri və İsrail daxil edilmişdir. Bu isə "əjdahalar ölkəsi"nə edilən ciddi xəbərdarlıqdır.

Çinin HƏMAS-İsrail qarşıdurmasında birincinin tərəfini tutması da ilk növbədə onun iqtisadi maraqlarından irəli gəlir. Bu savaşın uzanması "Hindistan-Yaxın Şərq-Avropa İqtisadi Dəhlizi" layihəsinin yubanmasına və ya regiondakı qeyri-stabilliklə bağlı ləğvinə səbəb ola bilər.

Hazırda Birləşmiş Qərbin hegemonluğuna qarşı qurulan ən böyük iqtisadi güc mərkəzi BRİCS-dir. Dünyanın nüfuzlu ekspertləri vurğulayırlar ki, bu, Qərbin nəzarətində olan "Böyük-7-lər" və "G-20"yə qarşı ciddi rəqibdir.

O da məlumdur ki,Rusiya-Ukrayna müharibəsinin kökündə siyasidən çox iqtisadi məsələ dayanır. Bunu Qərbdə olan bir çox siyasətçi də açıq şəkildə dilə gətirir. Belə ki, Rusiya neft-qaz satışından külli miqdarda gəlir əldə edirdi. Bu, Rusiyaya iqtisadiyyatını inkişaf etdirmək, hərbi gücünü artırmaq və beynəlxalq məsələlərin həllində söz sahibi olmaq imkanı verirdi. Qərb şimal qonşumuzun yenidən dünya səhnəsinə qayıtmasını qəbul etmək istəmədi. Ukraynanı Rusiyanı qıcıqlandıracaq addımlara sövq etdi. Rusiya da səhv addım ataraq Ukrayna bataqlığına düşüb. Bu üzdən şimal qonşumuz HƏMAS-ı birmənalı şəkildə dəstəkləyir. İstədiyi odur ki, ikinci bir münaqişə ocağına görə Ukraynaya edilən hərbi yardımlar, eləcə də siyasi dəstək azalsın.

Bəzi analitiklər doğru olaraq qeyd edirlər ki, üzdə görünən HƏMAS-İsrail qarşıdurması olsa da, əsl məsələ Aralıq dənizidir. Bir sözlə, indi beynəlxalq münasibətdə "Sağı göstərib, solu vurmaq" siyasətindən istifadə olunur.

Məlumdur ki, ilkin tədqiqatlara görə, Aralıq dənizində Avropanın və sahilyanı ölkələrin 100 il karbohidrogenə olan tələbatını ödəyəcək qədər qaz ehtiyatı var. İndi Amerika, İngiltərə və başqa ölkələrin hərbi dəniz qüvvələrinin Aralıq dənizinə gətirilməsi təkcə HƏMAS-İsrail məsələsi ilə bağlı deyil. Bu ölkələr hərbi yolla Aralıq dənizindəki karbohidrogen ehtiyatlarından pay götürmək istəyir.

Bir neçə il bundan əvvəl Aralıq dənizindəki karbohidrogen ehtiyatlarının istismarı ilə bağlı sahil dövlətləri konsorsium yaratmışlar. Türkiyə Aralıq dənizində ən çox sahili olan ölkə olmasına baxmayaraq, tədbirə dəvət olunmamışdı. Hamı Türkiyənin təbii haqlarını çeynəmək istəyirdi, qardaş ölkənin bu olaya reaksiyası çox sərt oldu.

Türkiyə bu prosesləri əvvəlcədən gördüyü üçün tədbirini görmüşdü. Qardaş ölkə kəşfiyyat və seysmik araşdırma aparan, həmçinin dərin sularda qazma əməliyyatlarını həyata keçirən ən müasir gəmilərə malik idi. Türk dövləti dərhal hərəkətə keçdi. Aralıq dənizində kəşfiyyat və seysmik araşdırmalar aparmağa başladı. Əsl həngamə bundan sonra başladı, Fransa, İtaliya, Yunanıstan və başqa dövlətlər buna qarşı çıxdı. Hətta Fransa buna hərbi dəniz donanmasının gücü ilə mane olmaq istədi. Türk donanması buna sərt qarşılıq verərək, onları bölgədən uzaqlaşdırdı.

Türkiyə Aralıq dənizinin sülh və rifah dənizi olmasını arzulayır, həmçinin sahil dövlətlərin dəniz sərvətlərindən ədalətli şəkildə faydalanmasını istəyir. Bu üzdən Türkiyə Aralıq dənizinə Amerikanın təyyarədaşıyan gəmisinin gəlməsinə belə sərt reaksiya verdi. Bəlkə də bölgədə Türkiyə yeganə dövlətdir ki, Fələstin-İsrail münaqişəsinin tezliklə və ədalətli şəkildə həll olunmasını istəyir. Hazırda bunun üçün ciddi diplomatik danışıqlar aparır.

İndi dünya gerçəkdən üçüncü dünya savaşı astanasındadır. Bir çox nüfuzlu siyasi ekspert isə artıq bunun başlandığını söyləyir. Ötən iki cahan müharibəsi kimi bu dəfə də savaş iqtisadi çıxarlar üzündən baş verir. Əsl səbəb budur ki, dünyanın aparıcı dövlətləri qlobal sərvətlərin ədalətli bölünməsini istəmir. Bu hegemonluq uğrunda mübarizə isə dünyada milyonlarla insanın ölümünə səbəb olub və belə hal təkrarlana bilər. Əsl reallıq budur.

Rüstəm KAMAL,

Azərbaycan.-2023.-22 oktyabr, №231.-S.10.