Azərbaycanın neft-qaz ixracının başlanğıc nöqtəsi

Səngəçal terminalı necə tikilirdi

Dünyada böyük neft terminalları çoxdur. Nəhəng qaz terminalları da az deyil. Eyni zamanda həm neft, həm qaz ixrac edən möhtəşəm terminallar isə tək-təkdir. Onlardan biri, bəlkə də birincisi Səngəçal terminalıdır. Bura bir neçə neft və qaz ixracı marşrutunun başlanğıc nöqtəsidir.

Səngəçal terminalı Bakıdan 55 kilometr cənubda, Xəzərin sahilinə yaxın ərazidə yerləşir. Terminal "Əsrin müqaviləsi" imzalandıqdan sonra İlkin Neft Layihəsi çərçivəsində inşa edildi. Əvvəlcə o, yalnız "Çıraq" neftini ixrac etmək gücündə idi. Növbəti yataqlardan gözlənilən yüksək hasilat isə obyektin xeyli genişləndirilməsi zərurətini meydana çıxardı.

Səngəçal terminalının genişləndirilməsinə 2002-ci il fevralın 20-də başlandı. Soyuq bir gün idi. Yarımsəhra zonada yerləşən Səngəçalın şaxta-sazağı daha sərt idi. Təməlqoyma mərasimi çölün düzündə qurulmuş çadırda keçirilirdi. Buraya əməliyyatçı şirkətin və tərəfdaşlarının, podratçıların, medianın nümayəndələri toplaşmışdılar. İndi cəsarətlə demək olar ki, bu, neft sənayemizin, ümumiyyətlə, Azərbaycanın tarixində əlamətdar bir gün idi. Doğrusu, o zaman təsəvvürə gətirmək belə çətin idi ki, cəmi bir neçə ildən sonra bu çovğunlu-küləkli, qumlu-palçıqlı ərazi dünyanın ən böyük terminallarından birinin ünvanı olacaq.

Həmin gün hamının gözü qarşısında Səngəçalda torpağa basdırılan "Zaman kapsulu"nda gələcək nəsillərə ünvanlanmış, inam və qətiyyət dolu bu sözlər yazılmışdı: "İndi başladığımız bu layihə Azərbaycanın Şərq-Qərb dəhlizində aparıcı rolunun təsdiqlənməsinə əsas verəcək, onun beynəlxalq nüfuzunu gücləndirəcəkdir... Biz ümidvarıq ki, üç ildən sonra Səngəçal neftin və qazın nəqli üzrə bir neçə nəhəng boru kəmərini birləşdirən enerji daşıyıcılarının nəqli sisteminin dünyamiqyaslı regional mərkəzi və Xəzərlə dünya bazarı arasında körpü olan bir obyektə çevriləcək".

İndi Səngəçal terminalının regionun neft-qaz ixracı mərkəzinə çevrildiyi bir vaxtda onun necə tikildiyi mərhələ-mərhələ göz önünə gəlir. Qeyd edildiyi kimi, əvvəl Səngəçalda İlkin Neft Terminalı fəaliyyət göstərirdi. O, 1996-1997-ci illərdə tikilmişdi. Hazırkı nəhəng terminal da 22-23 il əvvəl məhz bu obyektin yaxınlığında ucalmağa başladı.

2002-ci ilin iyul ayında Səngəçal terminalının genişləndirilməsi layihəsinin bir hissəsi olan İlkin Mülki Tikinti İşləri tamamlandı. Əvvəlcə sahə təmizləndi və hamarlandı. Yağışın və dağlardan axan qar sularının əraziyə tökülməməsi üçün ətrafda drenaj kanalları qazıldı. Giriş yolları çəkildi, su qurğuları inşa edildi, fəhlələrin yaşaması üçün evlər tikildi.

Sonra əsas tikinti işlərinə başlandı. Heydər Əliyev adına Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft kəməri və "Şahdəniz" qaz-kondensat yatağının işlənməsi layihələrinə sanksiya veriləndən sonra obyektdə aparılan işlər Səngəçal Terminalının Genişləndirilməsi Proqramı (STGP) adını aldı.

2003-cü ilin ortalarında Səngəçalda "Azəri" yatağından ilkin neftin qəbulu üçün lazımi işlərin yarısı artıq görülmüşdü. Getdikcə sahədə işlər şaxələnirdi. AÇG-nin birinci fazası ("Mərkəzi Azəri") və ikinci fazası ("Qərbi Azəri" və "Şərqi Azəri") üçün qurğular tikilirdi. BTC-nin baş nasos stansiyasında, neft borularının çəkilişində, digər tikinti sahələrində işlər davam edirdi. 2003-cü ilin oktyabrında "Şahdəniz" hissəsinin də inşasına başlandı.

2005-ci ilin fevralında "Mərkəzi Azəri" qurğuları istismar əməliyyatlarına təhvil verildi. Martın 3-də sistem işə salındı. Bu zaman tutumu 880 min barel olan üç neft çəni də artıq istifadəyə verilmişdi.

2006-cı ilin martında ikinci faza qurğularının istismar sınaqları uğurla tamamlandı. Bu zaman artıq üçüncü fazanın da ("Dərinsulu Günəşli") işlərinə xüsusi diqqət yönəldilmişdi. Həmin ilin ortalarında BTC baş nasos stansiyası "Azəri" yatağından gələcək neftin hamısını qəbul etmək üçün artıq yetərli gücə malik idi.

2005-ci ilin sonlarında ərazidə "Şahdəniz" qazı üçün iri texnoloji emal obyektinin inşası davam edirdi. Tikintinin 84 faizi artıq tamamlanmışdı. "Şahdəniz" obyektlərinin bir hissəsini də kompressor stansiyasının tikintisi təşkil edirdi. Qazın Azərbaycana, Gürcüstana və Türkiyəyə ötürülməsi üçün istifadə ediləcək bu kompressor və ölçmə stansiyası Cənubi Qafqaz Boru Kəməri layihəsinin tərkib hissəsi idi. Obyektlər 2006-cı ilin ortalarında hazır olmaq üçün qrafikə uyğun inşa edilirdi.

2007-ci il Səngəçal terminalının genişləndirilməsinin axırıncı ili idi. May ayının sonunda "Dərinsulu Günəşli" hissəsinin tikinti işlərinin mexaniki başa çatmasına nail olundu. Oktyabr ayında burada beşinci və altıncı texnoloji xətlər istismara verildi. Bununla da STGP uğurla sona çatdı. Bütün bunlar terminalda neftin texnoloji emal gücünün gün ərzində 1 milyon bareldən yuxarı səviyyədə olmasına imkan yaratdı.

Yüksəkrəqabətli tenderdə qalib gələrək terminalın genişləndirilməsi proqramının podratçısı olmaq hüququnu "Azfen-Tekfen" alyansı qazanmışdı. "Tekfen" Türkiyənin 1956-cı ildə təsis edilmiş şirkətlər qrupudur. "Azfen" isə "Tekfen"in SOCAR (Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkəti) ilə birgə yaratdığı müəssisədir.

"Azfen-Tekfen" Azərbaycan-Türkiyə alyansı ölkəmizin neft sektorunda bir sıra layihələri uğurla yerinə yetirib. Bununla belə, onun həyata keçirdiyi ən böyük layihənin STGP olduğunu desək, yanılmarıq.

Səngəçalda yalnız BTC-nin baş nasos stansiyasını "Spi Kapaq-Petrofak" (Fransa-ABŞ) birgə müəssisəsi tikib. Bundan əlavə, terminalın araya-ərsəyə gəlməsində onlarla yerli subpodratçı şirkət, təchizat və xidmətlə məşğul olan müəssisə iştirak edib.

Terminalı beynəlmiləl bir işçi qrupu tikib. Lakin onun inşaatçılarının 70-80 faizi Azərbaycan vətəndaşlarından ibarət idi. Bunlar da əsasən Qaradağ rayonunun terminalətrafı yaşayış məntəqələrinin, o cümlədən o vaxt qaçqın və məcburi köçkünlərin məskunlaşdığı "Ümid" qəsəbəsinin sakinləri idi. Tikintinin ən qızğın çağında işlərin həcmindən asılı olaraq burada 3500-4000, bəzən daha çox insan çalışırdı. Qeyd edək ki, işə götürülən vətəndaşlar əvvəlcədən peşə təlimi keçir, Azərbaycanda ən iri neft-qaz və ixrac, eləcə də terminaldakı genişləndirmə layihələrinin əməliyyatçısı olan BP-nin SƏTƏMM (Sağlamlıq, Əməyin Təhlükəsizliyi, Ətraf Mühitin Mühafizəsi) qaydalarını əxz edirdilər. Onların hər biri özünü intizamı, məsuliyyəti, keyfiyyətli işi ilə doğrultdu.

Səngəçal terminalının hər qurğusunun, hər çəninin istifadəyə verilməsi bir hadisə idi. Burada xalqımızın tarixində özünə yer tutan mühüm hadisələr, əlamətdar günlər də çox olub. 2002-ci il sentyabrın 18-də burada üçüncü minilliyin nəhəng mühəndis qurğusu olan BTC əsas ixrac neft kəmərinin təməlqoyma mərasimi keçirildi. 2005-ci ilin fevral ayında "Azəri" yatağının mərkəzi hissəsindən ilkin neft hasil olundu. Sualtı kəmərlər bu nefti mart ayında Səngəçala çatdırdı. Mayın 25-də terminalda böyük bir təntənə quruldu. Bu dəfə dörd ölkənin - Azərbaycanın, Gürcüstanın, Türkiyənin və Qazaxıstanın prezidentlərinin iştirakı ilə Heydər Əliyev adına Bakı-Tbilisi-Ceyhan kəmərinə ilk neft vuruldu.

STGP çərçivəsində Qaradağ rayonunda geniş bir sosial sərmayə proqramı da həyata keçirildi.

Səngəçalda aparılan inşaat işləri böyükmiqyaslı idi. Ona görə də əvvəlcədən ƏMSSTQ (Ətraf Mühitə və Sosial Sahəyə Təsirin Qiymətləndirilməsi) sənədləri hazırlanmışdı. Tikinti işləri zamanı bir sıra yerli və qlobal əhəmiyyətli canlı növləri təsirə məruz qala bilərdi. "Qırmızı kitab"a düşmüş Aralıq dənizi tısbağaları xüsusilə həssas idi. Ona görə də tısbağalar qış yuxusunda ikən ayrı-ayrı qutulara yığıldı. Terminalın ərazisində qeyri-adi bir ferma - tısbağa ferması yaradıldı. Beləliklə, bu canlılar təhlükədən qorundu, böyüdü, artdı... Fürsətdən istifadə edib tısbağalara alimlər, mütəxəssislər baş çəkdilər, onları müşahidə edərək yeni bilgilər qazandılar. Məktəblilər ekskursiyaya gələrək maraq dünyalarını zənginləşdirdilər.

Terminal STGP-dən sonra da genişləndirildi, təkmilləşdirildi. Bu, "Azəri-Çıraq-Günəşli", "Şahdəniz" yataqlarında quraşdırılan növbəti platformalardan çıxarılan karbohidrogenləri qəbul etmək üçün zəruri idi. 3500 kilometrlik "Cənub qaz dəhlizi" də Avropaya çatan yoluna buradan start götürdü...

Deyilənlərə yalnız Səngəçal terminalının fəaliyyətinə aid son rəqəmləri əlavə etmək istərdik. Terminalın texniki emal sistemlərinin gündəlik gücü hazırda 1,2 milyon barel neft və kondensat, "Şahdəniz" qazı üçün təqribən 81 milyon standart kubmetrdir. Ümumi qaz emalı və ixracı gücü isə (AÇG səmt qazı da daxil olmaqla) gündəlik təqribən 100 milyon standart kubmetrdir. Qaz terminaldan Cənubi Qafqaz Boru Kəmərinin (CQBK) genişləndirilməsi sistemi də daxil olmaqla əsasən CQBK və terminalın qaz emalı obyektlərini "Azəriqaz"ın qazpaylama sistemi ilə birləşdirən Azərbaycana məxsus qaz kəməri ilə ixrac olunur.

Flora SADIQLI,

Azərbaycan.-2024.- 9 iyul (№ 141).- S.15.