Tarixi yaddaşımızın qorunduğu məkan

Ən dəyərli əşyalar gələcək nəsillər üçün qorunur. Onlara həvalə ediləndə də qoruyub saxlamalı olduqları anladılır. Həmin əşyaları qiymətli edən yalnız maddi deyil, həm də mənəvi dəyərləridir. Muzeylərin əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, onlar bir ailənin, bir nəslin yox, bir xalqın tarixinin, maddi-mənəvi sərvətlərinin etibarlı mühafizə olunduğu yerlərdir.

Qədim eksponatların, şəxsi kolleksiyaların, eləcə də nadir əşyaların toplandığı məkanlar bu gün muzey adlandırılır. Bu söz elmi mənbələrə görə, yunan sözüdür. Mənası "muzalar məbədi"dir. Qədim yunan mifologiyasında muzalar incəsənət və elm ilahələri sayılırdılar.

Araşdırıcılar muzeylərin sələflərini eramızdan öncəyə aid ediblər. İlk muzeyin Ellin dövründə qədim Misirin paytaxtı İsgəndəriyyə şəhərində yaradıldığı qeyd olunub. Dünyanın birinci muzeyinə sikkələr, heykəllər, sarkofaqlar, gil qablar, papiruslar, təsviri sənət nümunələrindən ibarət 40 mindən çox eksponat toplanmışdı.

Bu gün bütün ölkələrdə muzeylər mövcuddur. Parisin Luvr, Londonun Viktoriya və Albert, Sankt-Peterburqun Ermitaj, İstanbulun Topqapı muzeyləri dünyanın məşhur muzeyləri sırasındadır.

Azərbaycanda tarixin ayrı-ayrı dövrlərinə aid dəyərli əşyalar və sənət nümunələri qədimlərdən hökmdarların saraylarında, məbədlərdə, eləcə də digər tikililərdə mühafizə edilib. Zaman keçdikcə şəxsi kolleksiyalar yaranmağa başlayıb. Tariximizin və mədəniyyətimizin ən qiymətli nümunələri olan eksponatların çoxu şəxsi kolleksiyalarda saxlanılıb. Həmçinin Azərbaycan elminin, mədəniyyətinin, incəsənətinin nadir nümunələri müxtəlif tarixi, geosiyasi hadisələr nəticəsində ölkədən çıxarılıb və dünyanın ən məşhur muzeylərinin daimi eksponatları olub.

XIX əsrin ikinci yarısından etibarən Azərbaycanın ictimai-siyasi, mədəni fikir həyatında sürətlə cərəyan edən proseslər öz növbəsində muzey işinin təşkilinə təkan vermiş və ölkəmizdə müasir tipli muzeylərin yaradılmasına başlanmışdır. Belə muzeylərdən biri görkəmli maarifpərvər yazıçı Cəlil Məmmədquluzadənin təşəbbüsü və yaxından iştirakı ilə XIX əsrin sonlarında təşkil olunub.

Ölkəmizdə ilk dövlət muzeyi isə bərqərar olduğu qısa müddətdə böyük işlər həyata keçirən Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə yaradılıb. Belə ki, 1919-cu il dekabrın 7-də İstiqlal Muzeyi fəaliyyətə başlayıb. "Azərbaycan" qəzeti 1919-cu il 23 sentyabr tarixli sayında muzeyin təsis edilməsi ilə bağlı yazırdı: "Sənələrdən bəri bəslədiyimiz bir arzu var ki, o da vətənimiz Azərbaycanda bir milli muzey təsisidir. Sabiq Rusiya zamanında təsis edəcəyimiz muzeyin adını "milli muzey" qoymaq fikrində idiksə də, bu gün fərdimizin köksünü qabardan istiqlal şüarı olmasına görə "İstiqlal muzesi" olmasını əhəmiyyətli görürüz".

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin parlamentinin quruluşunun birinci ildönümü münasibətilə elə parlamentin binasında təşkil olunan İstiqlal Muzeyində tariximizi, milli-mənəvi dəyərlərimizi əks etdirən eksponatlar toplanıb. Lakin muzey cəmi bir neçə ay fəaliyyət göstərə bilib. 1920-ci ildə Azərbaycan bolşeviklər tərəfindən işğal olunduqdan sonra İstiqlal Muzeyi də fəaliyyətini dayandırmalı olub. Təəssüf ki, 1919-cu ildə yaradılan muzeydən heç bir eksponat qalmayıb. Yetmiş bir il sonra muzeyin fəaliyyəti bərpa edilib. Belə ki, Azərbaycanın dövlət müstəqilliyi bərpa olunduqdan sonra, 1991-ci il yanvarın 9-da İstiqlal Muzeyi yenidən yaradılıb. Fəaliyyətə başlayan muzey "İstiqlal" adını alaraq, birinci muzeyin mənəvi varisi olub.

Ədalət naminə deməliyik ki, sovet hakimiyyətinin mövcud olduğu yetmiş il ərzində respublikamızda muzey şəbəkəsinin inkişafı istiqamətində bir sıra işlər görülüb, yeni muzeylər yaradılıb. Azərbaycanda tarix-diyarşünaslıq, görkəmli tarixi şəxsiyyətlərin, ədəbiyyat və incəsənət xadimlərinin ev, xatirə muzeyləri təşkil olunub.

Təəssüflə yada salaq ki, müstəqilliyimizin ilk illərində Ermənistanın yaratdığı münaqişə, Birinci Qarabağ müharibəsi, Azərbaycanın Qarabağ və Şərqi Zəngəzur ərazilərinin işğal olunması və otuz ilə yaxın qəsbkarların əlində qalması respublikamızda muzeylərin inkişafına ağır zərbə vurub. "Silahlı münaqişə baş verdikdə mədəni dəyərlərin qorunması haqqında" 1954-cü il Haaqa Konvensiyasını, "Arxeoloji irsin mühafizəsi haqqında" 1992-ci il Avropa Konvensiyasını, "Dünya mədəni və təbii irsin mühafizəsi haqqında" UNESCO-nun 1972-ci il Konvensiyasını heçə sayan erməni vandalları tərəfindən işğal altında qalan ərazilərimizdəki tarix-memarlıq abidələrimiz, xatirə-memorial komplekslərimiz, muzey-qoruqlarımız dağıdılıb, fondlarda mühafizə edilən qiymətli eksponatlar tamamilə qarət olunub. Ermənistanın işğalı zamanı Şuşada 8 muzey talan edilib. Otuz ilə yaxın işğalda qalan ərazilərimizdə ümumilikdə 500-dək tarixi-memarlıq, 100-dək arxeoloji abidə, 22 muzey, 4 rəsm qalereyası düşmən tərəfindən dağıdılıb. Hələ keçmiş SSRİ dövründə yeganə olan Ağdam Çörək Muzeyi yerlə yeksan edilib. Şuşa şəhərinin Tarix Muzeyindən 5 minədək, Kəlbəcər Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyindən 13 minədək, Zəngilan, Laçın Tarix-Diyarşünaslıq muzeylərinin hər birindən 6 minədək, Ağdam Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyindən 2 mindən çox, Qubadlı Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyindən 3 mindən çox eksponat qarət olunub. Erməni vandalları, həmçinin Azərbaycan Xalçası və Xalq Tətbiqi Sənəti Dövlət Muzeyinin Şuşa filialından 1000-dən çox, Dövlət Qarabağ Tarixi Muzeyinin 1000-dək, Üzeyir Hacıbəylinin Xatirə Muzeyindən 300-dən çox, Bülbülün Xatirə Muzeyindən 400-dək, Mir Möhsün Nəvvabın Xatirə Muzeyindən 100-dən çox əşya və materialları mənimsəyiblər...

2020-ci ilin payızında, 44 günlük İkinci Qarabağ müharibəsində Azərbaycan Ordusu Ermənistan silahlı qüvvələrini məğlubiyyətə uğradaraq Qarabağ və Şərqi Zəngəzur torpaqlarını işğalçılardan azad edib. Müharibədən qısa müddət sonra işğaldan azad olunmuş Qarabağ və Şərqi Zəngəzur ərazilərində Prezident İlham Əliyevin tapşırığına əsasən, geniş tikinti-bərpa, quruculuq işlərinə başlanılıb. Həyata keçirilən böyük quruculuq işləri nəticəsində keçmiş məcburi köçkünlər tədricən öz yurdlarına qayıdırlar. Erməni vandallarının dağıtdıqları tarixi-mədəni, dini abidələrimiz, mədəniyyət ocaqlarımız bərpa olunur. Qarabağda, Şərqi Zəngəzurda fəaliyyət göstərmiş bütün muzeylərimiz də çox keçməyəcək ki, yenidən qurulacaq...

Zöhrə FƏRƏCOVA,

Azərbaycan.-2024.- 2 iyun, № 115.- S.11.