Şuşanın epiqrafik abidələrində 1905-ci il soyqırımları

Şuşa islam dünyasının mədəniyyət paytaxtıdır

Azərbaycan, ələlxüsus Şuşa şəhəri epiqrafik abidələrlə, inşaat kitabələri və məzar daşları üzərinə həkk olunmuş yazılarla zəngin bir məkandır. Maddi-mədəni və etnomədəni irsin ən mühüm və vacib nümunələrindən biri də epiqrafik abidələrdir. Epiqrafik abidələrin tədqiq edilməsi ona görə aktualdır ki, kitabələrdə cəmiyyət həyatının müxtəlif cəhətləri - siyasi, sosial, psixoloji, psixo-sosial, tarix, iqtisadi, dini və mədəni reallıqlar, inzibati bölgü və idarəetmə sistemləri haqqında digər qaynaqlarda olmayan zəruri məlumatlara rast gəlmək mümkündür.

Kitabələr aid olduqları abidələrin şəxsiyyət vəsiqəsidir. Başqa bir ifadə ilə, tarixi tikililər haqqında ilk məlumatları həmin epiqrafik abidələr vasitəsilə əldə etmək mümkündür. Kitabələrin üzərinə həkk olunmuş yazılar vasitəsilə biblioqrafik, din və ictimai fikir, dil və ədəbiyyat, demoqrafik və ailə vəziyyətləri, əlamətdar tarixi hadisələr və sairə istiqamətlərdə sağlam məlumatları əldə etmək olar. Kitabələr, həmçinin məxsus olduğu məntəqənin və dövrünün memarlıq üslubları haqqında da geniş təsəvvürlər yaradır.

Bu istiqamətdə Yuxarı Gövhər ağa məscidinin həyətyanı sahəsində üzəri ərəb-fars dillərində yazılmış məzarları qeyd etmək olar. İlk dəfə tədqiqata cəlb edilən və tərəfimizdən oxunan bu yazılar XX əsrin əvvəllərində Qafqazda cərəyan edən bir çox hadisələrə işıq salır.

Yuxarı Gövhər ağa məscidinin həyətində mövcud olan kiçik məzarlığa aid bir sıra epiqrafik abidələrə həkk olunmuş yazılar erməni cinayətlərini sübut edəcək mühüm məlumatları özündə ehtiva edir. Belə ki, xatirə abidələrinə ərəb-fars dillərində həkk olunmuş yazıların tədqiqi zamanı məlum oldu ki, burada dəfn olunanların mütləq əksəriyyəti 1905-ci ildə ermənilərin Şuşa şəhərində azərbaycanlılara qarşı törətdikləri soyqırımı nəticəsində həlak olan şəxslərin qəbirləridir. Məsələn, həmin xatirə abidələrindən birinin üzərində bu cür qeyd edilib: Bu, 1323-cü il rəcəb ayının əvvəlində ermənilər tərəfindən qətlə yetirilmiş Məşədi Süleyman Kərbəlayi Rüstəm oğlunun qəbridir".

Məzarın üzərində göstərilən tarix miladi 1905-ci il avqust ayına təsadüf edir ki, bu ildə ermənilər tərəfindən müxtəlif bölgələrdə azərbaycanlılara qarşı kütləvi qətliamlar təşkil edilmişdir. Burada vacib olan məqam isə məzarın üzərində "ermənilər tərəfindən qətlə yetirilmişdir" ifadəsinin xüsusi qeyd edilməsidir. Bu informasiyalar özü-özlüyündə erməni vəhşiliyini və mənfur düşmənin xalqımıza qarşı törətdiyi cinayətləri sübut edən əyani faktlardır.

1905-ci ildə Rusiyada hakimiyyət əleyhinə üsyanların və iğtişaşların baş verməsindən və çarizmə qarşı narazılıq dalğasının güclənməsindən istifadə edən ermənilər Cənubi Qafqazın müxtəlif bölgələrində, o cümlədən Bakı, Şuşa, Zəngəzur və Azərbaycanın digər ərazilərində kütləvi qırğınlar törətmişlər. 1905-ci il fevralın 6-da Bakıda başlayan erməni-müsəlman davası, may-iyun aylarında İrəvan, Naxçıvan, Şuşa, Cəbrayıl və başqa bölgələri əhatə edirdi. Daha dəqiq desək, ermənilər 1905-1906-cı illərdə Cənubi Qafqazın 14 qəzasında - İrəvan, Naxçıvan, Şərur-Dərələyəz, Eçmiədzin, Aleksandropol, Sürməli, Şuşa, Cavanşir, Cəbrayıl, Zəngəzur, Gəncə, Qazax, Ərəş, Borçalı qəzalarında və 8 şəhərində - Bakı, İrəvan, Naxçıvan, Gümrü, Gəncə, Şuşa, Qazax və Tiflis şəhərlərində qırğınlar törətmişlər.

Şuşa şəhərində ilk erməni daşnak silahlılarının təcavüzünə məruz qalan şəhərin küçələrinin çıraqlarını yandıran Kərbəlayi Məhəmmədhüseyn olmuşdur. Səhər tezdən küçələrin çıraqlarını söndürərkən, "Şahlıq" körpüsü yanında fənər nərdivanından yerə düşərkən üç erməni Kərbəlayi Məhəmmədhüseynə bir neçə yerdən ölümcül zərbə vurmuşlar. Kərbəlayi Məhəmmədhüseynin ölümündən bir az sonra Şuşa Realnı Məktəbinin təmirini edən on səkkiz iranlı fəhlənin qaldıqları evin sahibi onları erməni silahlılarına təhvil vermişdir. Müsəlmanlar iranlı fəhlələrin cəsədlərini çıxarıb gətirib Cıdır düzündə dəfn etmişlər.

1905-ci il avqustun 16-21-də Şuşada erməni silahlılarının təcavüzü nəticəsində müsəlman əhalisi müdafiə olunmaq üçün silaha sarılmışdır. Avqust ayının 16-da erməni daşnak silahlıları üç istiqamətdə Şuşanın müsəlman əhalisi üzərinə hücuma keçmişlər. Ermənilərin birinci dəstəsi Yuxarı Xəlfəli qapısına, ikinci dəstəsi meydana, üçüncü dəstəsi Köçərli məhəlləsinə hücum etmişlər. Ermənilər köçərli məhəlləsində on beşə qədər müsəlman evini qarət edib yandırmışlar.

Şuşanın türk-müsəlman əhalisi şəhərin strateji və döyüş üçün əlverişli yerlərində altı müdafiə və hücum səngəri qurmuşdu. Döyüş başlayanda ermənilər məhkəmə və duma divanxanasını yandırdılar. Avqust ayının 17-də "Difai" partiyasının rəhbərliyi altında yaxşı təşkil olunmuş müdafiə və hücumdan sonra ermənilər xeyli itki verərək geri çəkilməyə məcbur oldular.

Şuşa müsəlmanlarına köməyə gələn şəhərətrafı türk-müsəlman kəndlərinin silahlı dəstələri Tiflis və Gəncə şəhərlərindən və erməni kəndlərindən ermənilərə köməyə gələn yüzlərlə erməni silahlılarını məhv etmişlər. Avqust ayının 19-da Şuşanın türk-müsəlman əhalisinin özünümüdafiə dəstələri ermənilərin qərargah və silah anbarı kimi istifadə etdikləri Xandəmirov teatrına od vurmuşlar. Şuşada döyüş üstünlüyünü saxlayan türk-müsəlman silahlı dəstələri avqust ayının 21-nə kimi erməni daşnak silahlı dəstələrini şəhərdən qovub çıxarmağa nail olmuşlar. 1905-ci il avqust hadisələrində Şuşa şəhərində yüzə kimi müsəlman erməni silahlıları tərəfindən öldürülmüş və iyirmiyə qədər müsəlman evi yandırılmışdır.

Sonda qeyd edə bilərik ki, bu xüsusda Azərbaycan tarixinin öyrənilməsi və tarixi sərhədlərinin müəyyənləşdirilməsində epiqrafik abidələr böyük əhəmiyyətə malikdir. Bu nöqteyi-nəzərdən, epiqrafik abidələrin tədqiqi və qəbirüstü abidələrdə əks olunmuş epitafiyaların yeni reallıqlar kontekstində oxunması müasir Azərbaycan elminin qarşısında duran aktual problemlərdən biridir. Belə ki, epiqrafik abidələrdə həkk olunmuş yazılar regionda yaşayan xalqların təşəkkülünün həm ilkin mərhələlərini, həm də əhalinin etnoqrafik, linqvistik və antropoloji xüsusiyyətlərinin formalaşması proseslərinin, eləcə də xalqın etnogenezinin, dini-milli dünyagörüşünün və əhali arasında hakim olan ideoloji məsələlərin müəyyənləşdirilməsində ən əlverişli vasitələrdən biridir.

Elnur MUSTAFAYEV,

fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

Azərbaycan.-2024.- 12 may, № 98.- S.15.