Milli düşüncə karvanının öncüllərindən biri

Ötən əsrin 30-cu illərində repressiyaya məruz qalmış milli düşüncə karvanının öncülləri sırasında adi insanlarla yanaşı, xalqının elminə, mədəniyyətinə xidmət edən zəka sahibləri də çoxluq təşkil edir. O insanların tale kitabını vərəqlədikcə tarixin daş yaddaşından gələn fəryad səsləri insanı dəhşətə gətirir. Həmin fəryad edənlər arasından bu il anadan olmasının 130 illiyini böyük qürur hissi ilə qeyd etdiyimiz folklorçu alim, tarixçi, latın qrafikalı əlifbanın fəal tərəfdarı və Yeni Əlifba Komitəsinin üzvü, "Azərnəşr"də bədii-ədəbiyyat şöbəsinin redaktoru olmuş Vəli Xuluflu da var.

İctimai-siyasi fəaliyyəti, elmi-bədii yaradıcılığı doğma xalqına əvəzsiz xidmət, vurğunluq nümunəsi olan folklorşünas-alim Vəli Məmmədhüseyn oğlu Xuluflu 1894-cü il mayın 26-da Şəmkir rayonunun Xuluf kəndində anadan olub. Molla yanında yazıb-oxumağı öyrənir. Hafizəsinə, gələcəyinə böyük ümid bəsləyən əmisi onu özü ilə Gəncəyə aparır, evinin yaxınlığındakı molla məktəbinə qoyur. Burada üç il oxuyandan sonra Vəli Gəncədə təzə açılan - böyük din xadimi Axund Hüseyn Pişnamazzadənin rəhbərlik etdiyi Yelizavetpol (Gəncə) Müsəlman Ruhani Seminariyasına (1907) qəbul olunur.

Dərslərini əla qiymətlərlə oxuması və çalışqanlığı ilə müəllimlərinin diqqətini çəkən Vəli 1912-ci ildə seminariyanı əla qiymətlərlə başa vuranda rəhbərliyin təklifi ilə məktəbdə qalıb, azyaşlı azsavadlılardan ibarət hazırlıq sinfində müəllim işləyir. Həmin vaxtlarda onda ədəbiyyata, folklora, aşıq sənətinə güclü maraq oyanır.

1913-cü ildə çar çinovniklərinin təzyiqi ilə "Mədrəseyi-ruhaniyyə" müvəqqəti olaraq bağlanır. 1917-ci ilin əvvəllərində o, pedaqoji təhsil verən Gəncə Müəllimlər İnstitutuna daxil olur. İnstitutu bitirdikdən sonra təsadüf elə gətirir ki, göndərişlə əvvəl çalışdığı pedaqoji kollektivdə - yenidən fəaliyyətini davam etdirən "Mədrəseyi-ruhaniyyə"də aşağı sinif müəllimi təyin edilir. Mədrəsə müəllimliyinin qanadları altında üzv olduğu "İttihad" Partiyasından uzaqlaşır. Dövrün ictimai-ideoloji mühitinin təsiri ilə Rusiya Sosial Demokrat Fəhlə Partiyasının (1919) sıralarına qoşulur. Vəli təhsilli və savadlı olması, ərəb, fars və rus dillərini bilməsi və siyasi fəallığı ilə də böyük nüfuz sahibi idi. Azərbaycan XI qırmızı ordu tərəfindən işğal olunandan sonra - 1920-ci ildə Azərbaycan K(b)P-nin I qurultayında nümayəndə kimi iştirak edir.

Az sonra Gəncə Qəza Partiya Komitəsində əvvəl təlimatçı, sonra katib vəzifəsində çalışır, bölgədə aparılan sovetləşmədə böyük fəallıq göstərir, eyni zamanda bolşevik-daşnak həmrəyliyinin quruculuq adı altında apardığı soyğunçuluğun və dinc əhaliyə edilən zülmün qarşısını almağa çalışır. Məhz buna görə də Qəza Komitəsinin katibi - mötəbər vəzifə sahibi Vəli Xulufludan bolşevik məmurlar şübhələnir, hər addımına göz qoyurdular. Şübhələr doğru çıxdığından 1921-ci ilin sonlarında partiya sıralarında "Təmizləmə əməliyyatı" aparılanda etimadı və etibarı itirmiş adam kimi firə üzvlüyündən çıxarılır, az sonra tutduğu vəzifədən uzaqlaşdırılır.

Vəli Xuluflu bundan bir neçə ay sonra - 1922-ci ilin yayında ali məktəblərə qəbul zamanı Bakıya gəlir, sənədlərini Azərbaycan Dövlət Universitetinin Şərqşünaslıq fakültəsinə verir. İmtahanlardan yüksək qiymət alaraq tələbə adını qazanır. Tələbəlik illərində (1922-1927) Yeni Əlifba Komitəsində təlimatçı kimi işə düzəlir. Paralel olaraq "Bakı fəhləsi" nəşriyyatı və "Azərnəşr"in Bədii ədəbiyyat şöbəsi ilə əməkdaşlıq edir.

Azərbaycan SSR Xalq Maarif Komissarlığında Universitet və elmi tədqiqat müəssisələri idarəsinin rəisi və Dövlət Elmi Şurasının sədr müavini, eyni zamanda SSRİ EA Azərbaycan şöbəsinin baş mütəxəssisi olan V.Xuluflu çox işgüzar, operativ fəaliyyəti ilə diqqətləri cəlb edirdi. O, Yeni Əlifba Komitəsinin üzvü kimi Qazaxıstan, Özbəkistan, Türkmənistan, Tacikistan respublikalarında, Krım, Kazan və digər şəhərlərdə səfərlərdə olurdu.

Ədəbiyyatşünaslıq, dilçilik və folklorşünaslıq problemlərinin həlli istiqamətində əsl söz sahibi hesab edilən Vəli Xuluflu 1928-ci ildə Bakıda keçirilən saz-söz sənətinin bayramı olan Azərbaycan aşıqlarının I Qurultayında böyük məmnunluqla iştirak edir, görkəmli aşıqlarla yaxından tanış olur, əməkdaşlıq əlaqələri qurur.

V.Xuluflu 1928-ci ildə "Tapmacalar" kitabını nəşr etdirir. Bir il sonra - 1929-cu ildə Azərbaycan Dövlət Elmi Tədqiqat İnstitutunda elmi katib vəzifəsinə irəli çəkilir. Bu elm ocağının yenidən təşkili zamanı isə Dil, Ədəbiyyat və İncəsənət İnstitutuna direktor təyin edilir. Onun rəhbərliyi ilə şifahi xalq ədəbiyyatının toplanması və nəşri sahəsində sistemli iş aparılır.

Azərbaycanda "Koroğlu" dastanının özünəməxsus söylənmə, toplanma, nəşr və tədqiq tarixi var. 1920-ci illərin əvvəllərindən Azərbaycan Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyəti də "Koroğlu"nun toplanmasına təşəbbüs göstərib. Müxtəlif mətbuat orqanlarında eposdan nümunələr, seçmələr, yeni yazıya alınmış parçalar çap olunub. Həmin illərdə bu sahədə ən səmərəli fəaliyyət göstərənlərdən biri V.Xuluflu olub. Alim 1927-ci ildə "Koroğlu"nun iki qolunu - "Tokat səfəri" və "Bağdad səfəri"ni, 1929-cu ildə isə latın qrafikasında Hənəfi Zeynallının redaktorluğu ilə "Koroğlu"nun on qolunu yenidən nəşr etdirib.

V.Xuluflu 43 illik ömür yolunda respublikada yüksək elmi təfəkkürə malik bir alim kimi ictimai fəaliyyətində, folklorşünaslıq tarixində silinməz izlər qoyub. Bu cür milli, elmi, məntiqi düşüncəyə malik olan alim ötən əsrin 30-cu illər repressiyasından keçə bilməzdi. Milli düşüncə karvanına qoşulduğu üçün H.Cavid, Ə.Cavad, M.Müşfiq, Salman Mümtaz, Hənəfi Zeynallı və başqalarının acı taleyini yaşamağa məhkum idi... V.Xuluflu ağlasığmaz bir terrorda günahlandırılır. Əksinqilabçı, millətçi təşkilatın üzvü olmasına dair arayış tərtib edilir və o, həbs olunur. Evində axtarış aparılır, saxta sənədlər tərtib edilir. Xəbəri olmadığı əməlləri onun boynuna qoymaq üçün istintaqı aparan Qalstyan alimin həbs olunmasından düz altı ay sonra ağır işgəncələr verməklə onun irəli sürülmüş ittihamları "etiraf etməyinə" nail olur. 13 oktyabr 1937-ci ildə sədr Matuleviç, üzvlər Zaryanov, Jiqurun iştirakı ilə SSRİ Ali Məhkəməsi Hərbi Kollegiyasının səyyar sessiyasında V.Xuluflu ən ağır cəzaya - güllələnməyə məhkum edilir. Hökm elə o gecə yerinə yetirilir… Bundan sonra alimin həyat yoldaşı Fatma Xuluflu da 8 illik həbs cəzasına məhkum olunur.

1957-ci ildə F.Xuluflu barəsində cinayət işi xitam olunur. Fatma xanımın müraciətindən sonra SSRİ Ali Məhkəməsi Hərbi Kollegiyasının qərarı ilə Vəli Xuluflu haqqında qərar ləğv edilir və görkəmli tədqiqatçıya bəraət verilir...

Rəhman SALMANLI,

Azərbaycan.-2024.- 26 may, № 110.- S.19.