Əcnəbi səyahətçilərin Qarabağ səfəri

Sükutda "danışan" faciələr nədən soraq verir

Tarix bəzən insanlığa ağrılı izlər buraxır. Müharibələr, soyqırımları, təbii fəlakətlər və faciələr illər keçsə də, yaddaşlardan silinmir. Bu acı hadisələrin baş verdiyi yerləri ziyarət etmək, keçmişlə üz-üzə gəlmək və dərs çıxarmaq üçün həmin ərazilərə səfərlər edilir.

Bəs insanlar niyə ölüm, faciə və iztirabla bağlı yerləri ziyarət etməyə can atırlar? Bu qəribə səfərlərin arxasında sadəcə maraq dayanır, yoxsa daha dərin mənalar var?

Sualların cavabını verməmişdən əvvəl "qara turizm"in nə olduğuna aydınlıq gətirək. "Qara turizm" (ingiliscə "dark tourism" və ya "black tourism" ) tarixi faciələr, kütləvi ölüm halları, müharibələr, soyqırımları, təbii fəlakətlər və ya digər travmatik hadisələrlə əlaqəli yerlərə maraq göstərən turistlərin həmin məkanlara səfər etməsidir. Polşadakı "Auschwitz" Holokost zamanı nasistlər tərəfindən yaradılmış ölüm düşərgəsidir. Qırmızı kxmerlərin milyonlarla insanı öldürdüyü "Killing fields" hadisələri Kambocada baş verib. İkinci Dünya müharibəsində atom bombası ilə məhv edilmiş Xirosima və Naqasaki Yaponiyanın yaralı şəhərləridir. 2001-ci il sentyabrın 11-də "Əl-Qaidə" terror təşkilatının Nyu Yorkdakı Dünya Ticarət Mərkəzinə hücumundan sonra minlərlə insanın həyatını itirdiyi və "Ground Zero" adlandırılan binanın dağıntı yeri hər il minlərlə turistin ziyarət etdiyi məkandır. Bu sadalananlar "qara turizm"in nümunələridir.

Bu baxımdan "qara turizm" yalnız maraq məqsədi ilə deyil, həm də maarifləndirmə, keçmiş faciələri anma və tarixi yaddaşın qorunması kimi məqsədlərə xidmət edir. Məlumat üçün bildirək ki, bu termin ilk dəfə 1996-cı ildə Böyük Britaniyadan olan tədqiqatçılar John Lennon və Malcolm Foley tərəfindən elmi dövriyyəyə daxil olub. Onlar bu termindən faciəli hadisələrin baş verdiyi yerlərə insanların artan marağını izah etmək üçün istifadə ediblər. Bu tip turizm insanlara tarixdə baş vermiş faciələr haqqında məlumat verir və onları dərindən düşündürür.

Təəssüf ki, "qara turizm" son onilliklərdə müharibə və işğal acısı yaşamış Azərbaycan üçün də aktuallaşmaqdadır. Ölkəmizin "qara turizm" məkanları əsasən 1990-cı ilin 20 Yanvar faciəsi, 1992-ci ildə baş vermiş Xocalı soyqırımı və 44 günlük Vətən müharibəsi gedən Qarabağla bağlıdır. 1990-cı illərdən 2020-ci iləcən Azərbaycanın ərazi bütövlüyünə qarşı həyata keçirilmiş təcavüz nəticəsində bir çox yaşayış məntəqəsi dağıdılmış, mədəni irs məhv edilmiş və minlərlə insan həyatını itirmişdir. Bu acı tarix həm milli yaddaşa çevrilmiş, həm də gələcək nəsillərə ötürüləcək ibrətamiz nümunələr yaratmışdır.

1992-ci ilin fevralında baş vermiş Xocalı faciəsi Azərbaycan tarixinin ən ağrılı səhifələrindən biridir. 600-dən çox mülki şəxsin, o cümlədən qoca, qadın və uşaqların amansızlıqla qətlə yetirildiyi Xocalı soyqırımı bu gün memorial komplekslər və abidələrlə xatırlanır. Beynəlxalq mediada "Qafqazın Xirosiması" adlandırılan Ağdam şəhəri 30 ilə yaxın erməni işğalı altında qalmış və tamamilə dağıdılmışdır. İşğal zamanı şəhər viranəyə çevrilmiş, bir çox tarixi abidə və qəbiristanlıqlar təhqir olunmuşdur. 2020-ci ildə Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü bərpa etməsindən sonra Ağdamda aparılan bərpa-quruculuq işləri ilə yanaşı, şəhərin keçmişindən bəhs edən faktlar da "qara turizm"in bir hissəsi kimi təqdim edilir.

Azərbaycan mədəniyyətinin beşiyi sayılan Şuşa şəhəri də işğal dövründə bir çox tarixi və dini abidənin dağıdılması ilə yadda qalmışdır. Hazırda bu abidələr bərpa olunsa da, şəhərdə işğalın izlərini əks etdirən yerlər qorunur. Şuşa təkcə mədəni irsin yox edilməsi ilə deyil, həm də 2020-ci ildə əldə edilən zəfərin simvolu kimi "qara turizm" baxımından dəyərlidir.

Ümumiyyətlə, Qarabağ və Şərqi Zəngəzur son dövrlər "qara turizm"in yeni və fərqli istiqamətlərindən biri kimi çox diqqət çəkir. Keçmişin izlərini öz gözləri ilə görmək, tarixlə üz-üzə gəlmək və baş verənləri yerində hiss etmək istəyən turistlər bu yerləri ziyarət edərək faciələrin şahidinə çevrilirlər. Artıq beynəlxalq səyyahlar da işğaldan azad olunmuş ərazilərə maraq göstərirlər. Bu mənada dünyaşöhrətli Beynəlxalq Səyahətçilər Klubunun (Most Traveled People) 30 nəfərlik heyətinin Qarabağ və Şərqi Zəngəzura sonuncu səfəri xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.

Səfər Füzuli-Xocavənd-Şuşa-Xankəndi-Xocalı-Ağdam-Kəlbəcər-Laçın-Zəngilan-Cəbrayıl marşrutu üzrə həyata keçirilib. 15 ölkədən olan səyyahların daxil olduğu 30 nəfərlik turist qrupunun səfəri azad edilmiş ərazilərin "qara turizm" çərçivəsində tanıdılması, nəhəng bərpa-quruculuq işlərinin nümayişi üçün böyük imkan yaratdı. Səfər çərçivəsində nümayəndə heyəti Xocalı soyqırımının nəticələrini, Ağdamın dağıntılarını, Füzuli, Cəbrayıl, Zəngilan və işğaldan azad olunmuş digər ərazilərdəki viranə kənd, şəhər və dağıdılmış tarixi abidələri ziyarət etdikdən sonra Şuşaya gediblər. Burada bərpa prosesi aparılan tarixi yerləri və erməni vandalizminin izlərini yerində görüblər.

Səyyahlar səfərboyu Qarabağda gedən genişmiqyaslı bərpa işlərinə də maraq göstərib və bu prosesin həm tarixin qorunması, həm də turizmin inkişafı baxımından əhəmiyyətli olduğunu vurğulayıblar. Beynəlxalq Səyyahlar Klubunun təsisçisi Çarlz Villi deyib ki, o, ABŞ-nin Kaliforniya ştatından gəlib: "Qarabağın işğaldan azad olunduğu vaxtdan bəri artıq dörd ildir ki, bu regiona səfər edirəm. Hər səfərimdə Qarabağda, eləcə də Şərqi Zəngəzurda aparılan quruculuq prosesinə şahidlik edirəm. Qısa müddətdə bu ərazilərdə üç hava limanının inşası, yeni infrastrukturun yaradılması çox möhtəşəm və heyranedicidir". Qeyd edək ki, beynəlxalq səyyahlar son 4 ildə dünyanın əsas beynəlxalq səyahətçilər klublarının xətti ilə Qarabağ və Şərqi Zəngəzura 13 dəfə səfər ediblər.

Nəticə etibarilə "qara turizm" yalnız faciələri göstərmək üçün deyil, həm də sülhə çağırış etmək, tarixdən dərs almaq və xalqlar arasında anlayışı artırmaq məqsədi daşıyır. Bu həm də insanların keçmişin səhvlərini unutmaması, tarixdən dərs alması və gələcəkdə daha humanist bir cəmiyyət qurmaq arzusu ilə bağlıdır.

Züleyxa ƏLİYEVA,

Azərbaycan.-2025.- 12 iyul (№ 141).- S.11.