Azərbaycanlıların soyqırımı erməni terrorizminin tərkib hissəsidir

Qan yaddaşımızın ən ağrılı-acılı səhifələrindən olan soyqırımı, deportasiya və qaçqınlıq bəlaları bizə son dərəcə ağır itkilər bahasına başa gəlib. Xalqımız iki əsrdən artıq dövrdə mərhələlərlə və planlı şəkildə soyqırımı siyasətinə məruz qalıb, öz tarixi-etnik torpaqlarından didərgin salınıb. Təəssüf ki, uzun müddət bu taleyüklü məsələlərə laqeyd münasibət göstərilmişdir. Yalnız Azərbaycan müstəqillik və suverenlik əldə etdikdən sonra xalqımıza qarşı törədilən cinayətlərin öyrənilməsinə geniş imkan və şərait yaradılmışdır. Bu baxımdan ümummilli lider Heydər Əliyevin 18 dekabr 1997-ci il tarixli "1948-1953-cü illərdə azərbaycanlıların Ermənistan SSR ərazisindəki tarixi-etnik torpaqlarından kütləvi şəkildə deportasiyası haqqında" və 26 mart 1998-ci il tarixli "Azərbaycanlıların soyqırımı haqqında" fərmanlarının çox böyük əhəmiyyəti vardır.

Həmin sənədlərdə göstərilir ki, son iki əsrdə Qafqazda azərbaycanlılara qarşı məqsədyönlü şəkildə etnik təmizləmə və soyqırımı siyasəti həyata keçirilmişdir. Mərhələ-mərhələ gerçəkləşdirilən belə qeyri-insani siyasət nəticəsində azərbaycanlılar öz doğma tarixi-etnik torpaqlarından didərgin salınaraq kütləvi qətl və qırğınlara məruz qalmış, xalqımıza məxsus tarixi-mədəni abidə və yaşayış məskənləri dağıdılıb viran edilmişdir.

Bu cinayət aksiyalarında separatizm, terrorizm elementləri üstünlük təşkil edirdi. "Separatizm" "separare" sözündən olub ayırmaq, bölmək, özününküləşdirmək mənasında hər hansı ölkədə kompakt yaşayan milli azlığı dövlətdən ayırmaq və ya geniş muxtar hüquqlar almaq üçün edilən siyasi hərəkatdır.

Terrorizm isə qorxu, xof yaradan, siyasi məqsədlərlə edilən, çoxlu insan ölümünə, böyük dağıntılara səbəb olan zorakı hərəkətlər, mübarizə forması sayılır. Soyqırımı hadisəsi isə hər hansı milləti, irqi, dini, etnik qrupu tam və ya qismən məhv etmək məqsədilə gerçəkləşdirilən hərəkətlərdir.

Sadalanan metod və vasitələrdən istifadə edib cinayətlər törədən ermənilər zaman-zaman azərbaycanlılara qarşı soyqırımı törətmişlər. Bununla bağlı bəzi mənbələrə nəzər yetirdikdə bəlli olur ki, ermənilər bu qanlı hadisələri törədənə kimi separatizm, terrorizm və soyqırımının nəzəri əsaslarını hazırlamış və bütün bunların motivlərinin formalaşması üçün bəzi təşkilatlar yaratmışlar. Məsələn, "Sevan", "Qnçak", ASALA təşkilatlarının, "Daşnaksütyun", "Droşak" partiyalarının bəşəriyyət əleyhinə yönələn qanlı cinayətlərini misal çəkmək olar. "Qnçak" (Nabat) təşkilatının proqramının məğzini təşkil edən əsas məsələlərdən biri Rusiya, Türkiyə və İranda məskunlaşan erməniləri bir bayraq altında toplayaraq "böyük Ermənistan" ideyasını gerçəkləşdirmək idi. Təbii olaraq bu istəyin həyata keçirilməsi ermənilərin terror təşkilatının birbaşa fəaliyyəti ilə əlaqəli idi. Separatizmi və terrorizmi məqsəd kimi qarşıya qoyan təşkilatın fəaliyyət istiqamətini zərgər dəqiqliyi ilə təsvir edən alman jurnalisti Vilhelm Libknext 1885-ci ildə "Forverst" qəzetində yazırdı ki, Tiflisdə nəşr olunan ermənilərin "Mşak" adlı qəzetində müsəlmanlara yaşadıqları ərazini tərk etməyi və Ərəbistan səhralarında məskun olmağı israrlı şəkildə təkid edirdilər. 1890-1892-ci illərdə isə artıq erməni terror təşkilatı "Qnçak"ın rəhbərliyi ilə 65 000 silahsız dinc əhali, yəni türk vəhşicəsinə qətlə yetirilmişdi.

Daha bir erməni terroruna şərait yaradan, separatçı ideyaları müdafiə edən, azərbaycanlıların soyqırımının təşkilatçısı S.Şaumyan 1906-cı il iyunun 7-də çap etdirdiyi "Son hadisələr" adlı yazısında 1905-ci il erməni-müsəlman qırğınlarına istinadən Şuşanın, İrəvanın, Qarsın və Sürməlinin adını çəkərək guya bu yerlərin onun yurdu olduğunu söyləyir və yazırdı: "Bədbəxt diyarımız cəhənnəmə döndərilmişdir və hələ kim bilir bundan sonra onu hansı fəlakətlər gözləyir".

Burada separatizm elementləri aydın şəkildə görünür. Lakin həmin illərdə mətbuatda nəşr olunan yazılarda tez-tez vurğulanan "erməni xalqı heç zaman öz səltənətini yaratmaq arzusunda olmamışdır" fikri çoxunda arxayınlıq yaratmışdır və bunun da sonu azərbaycanlıların soyqırımı fəlakəti ilə nəticələnmişdir.

1918-ci ilin mart ayında Bakı, Şamaxı, Quba qəzalarında, Qarabağda, Zəngəzurda, Naxçıvanda, Lənkəranda və ölkənin başqa bölgələrində soyqırımı siyasəti qəddarlıqla həyata keçirilmişdir. Bu barədə M.Ə.Rəsulzadə "Unudulmaz faciə" məqaləsində yazır ki, həmin günlərdə daşnaklar canlı insanları divara mıxlayırdılar, müsəlman əhaliyə qələmə almaq belə çətin olan işgəncələr verirdilər.

Görkəmli dövlət xadimi Nəriman Nərimanov azərbaycanlılara qarşı törədilən soyqırımı aksiyaları haqqında yazırdı: "Müsəlman hətta bolşevik olsaydı belə, ona aman vermirdilər. Daşnaklar deyirdilər: "Biz heç bir bolşevik tanımırıq, təkcə elə müsəlman olmağı kifayətdir". Onlar istədikləri adamı öldürür, evləri dağıdır, xaraba qoyurdular... Bolşevizm bayrağı altında daşnaklar müsəlmanlara qarşı hər cür vəhşiliyə yol verirdilər, nəinki kişilərə, hətta hamilə qadınlara, uşaqlara da rəhm etmirdilər".

Bakıda terrorçuluq yolu ilə törədilən mart soyqırımı Lenin tərəfindən də təqdir olunmuş və o, məsələyə münasibət bildirərək S.Şaumyana yazmışdı: "Sizin möhkəm və qəti siyasətinizə məftunuq. Bacarıb həmin siyasəti indiki çox çətin vəziyyətin şəksiz tələb etdiyi çox ehtiyatlı bir diplomatiya ilə birləşdirin". Məhz bunun nəticəsidir ki, hər zaman özlərinə arxa-dayaq hiss etdikləri havadarlarına güvənərək təkcə 1918-ci ilin mart-aprel aylarında 50 mindən artıq azərbaycanlı vəhşicəsinə qətlə yetirilmişdir.

Tarixi mənbələrə istinadən qeyd etmək lazımdır ki, çoxdankı xülyalarının reallaşmasında xarici dövlətlərin dəstəyinə nail olmaq istəyən ermənilər hər vasitə ilə onlara qulluq göstərməyə çalışırdılar. Bu ölkələr içərisində Rusiya imperiyası istisna təşkil edirdi. Özlərinin çirkin niyyətlərini həyata keçirmək üçün bu mənfur millət havadarları qarşısında etibar qazanmaq üçün xüsusi metodlardan istifadə edirdilər. Məsələn, katolikos Nerses altmış minlik erməni qüvvəsi toplayaraq 1826-1828-ci illər Rusiya-İran müharibəsində iştirak etmiş və ruslar tərəfində vuruşmuşdu. J.Malevil yazır ki, sonrakı 90 il ərzində bu ssenari dəyişilmədən oynanılırdı, yalnız zaman keçdikcə təbliğat metodları təkmilləşdirilirdi. Mənbələri araşdırarkən məlum olur ki, Rusiya imperiyası əslində ermənilərə istiqlaliyyət vermək məqsədi güdmürdü, çox zaman "müstəqillik", "qurtuluş" və s. saxta vədlərlə onları aldadaraq düşmənlərinə qarşı istifadə etməyə və ermənilərin məskunlaşdıqları torpaqları özlərinə ilhaq etməyə çalışırdı.

Erməni terrorizmi təkcə Azərbaycan türklərinə, türksoylu xalqlara deyil, eyni zamanda dinindən, etiqadından, milliyyətindən asılı olmayaraq digərlərinə qarşı da yönəlmişdi. Məsələn, 5 sentyabr 1972-ci ildə Münhendə ermənilər tərəfindən İsrail idmançıları terrora məruz qalmış və öldürülmüşdür. Burada istər-istəməz erməni riyakarlığının daha bir siyasi gedişi özünü büruzə vermişdir. Bəllidir ki, Almaniya ilə İsrail arasında genosid problemi mövcuddur. Təbii olaraq belə bir hadisənin törədilməsi İsrail-Almaniya qarşıdurmasına təhrik idi.

Soydaşlarımızın deportasiyasına nail olmaq üçün tətbiq olunan metodlardan biri dünyanın müxtəlif regionlarına səpələnmiş ermənilərin Azərbaycan torpaqlarında məskunlaşdırılması olmuşdur. Köçürülən ermənilər həmin ərazilərdə bir qədər möhkəmləndikdən sonra qabaqcadan hazırlanmış plana uyğun olaraq növbəti mərhələnin həyata keçirilməsinə başlanmışdı. Bu prosesdə də azərbaycanlıların əvvəl soyqırımına, sonra isə deportasiyasına nail olunmuş, müxtəlif üsul və vasitələrdən istifadə edilmişdi. Əhali arasında real vahimə yaratmaq, insanların gözləri qarşısında vəhşiliklər törədərək soydaşlarımıza görk olsun deyə onları dədə-baba torpaqlarından köçürmək məqsədilə qeyri-insani vasitələr tətbiq etmişlər. Təbii olaraq bu cür vəhşilikləri görən yerli sakinlər istər-istəməz psixoloji sarsıntı keçirmiş, şok vəziyyətinə düşmüş və doğma yurdlarını tərk etmək məcburiyyətində qalmışdılar.

Ermənilərin törətdikləri vəhşiliklərdən dəhşətə gələn yunanların yazdıqlarını xatırlamaq da yerinə düşər. Onlar yazırlar: "Türk ordusu qarşısında geri çəkilən silahlı ermənilər ətrafdakı müsəlman kəndlərini yer üzündən silərək hər bir şeyi atəş və qılıncdan keçirir, təsəvvürəgəlməz bir dəhşət və fəlakət törədirdilər. "Qalib" erməni ordusu "qənimətləri", yəni süngü ucuna taxılmış uşaqları, çılpaq soyundurulmuş müsəlman qadınları keçdikləri yolların ətrafına düzürdülər. Bu cəhənnəm əzabında ağlını itirmiş qadın və uşaqların ürəkparçalayan iniltilərini, qocaların ümidsiz nalələrini dinləmək üçün adamın qəlbi olmalıdır. 82 kənddən ibarət bir sancaq bu təsvir edilən fəlakətə düçar olmuşdur". Yaxud da ingilis mayoru Masson bu barədə qeyd edirdi ki, rus qoşunları arasında olan erməni dəstələri və vilayətdə 5000 kürd kişiləri, qadınları və uşaqları qırdılar; süngü ilə onları sürü kimi yüksək qayaların zirvəsindən uçuruma itələdilər. Buna bənzər daha dəhşətli hadisələrdən birinin də şahidi fransızlar olmuşlar. 70 azərbaycanlı uşaq Gümrünün uşaq evindən Qazaxa gətirilərkən Spitakda onları diri-diri böyük borulara doldurub ağzını qaynaqlamışdılar. 7 dekabr 1988-ci il zəlzələsində Fransadan gələn xilasedici komanda itinin izi ilə borunun qaynağı açılmış, onlar bu dəhşətli mənzərəni gözləri ilə görmüş və heç bir söz demədən geri, Parisə dönmüşdülər.

Sovet dövründə isə azərbaycanlıların deportasiya kampaniyası riyakar erməni siyasətinin təsiri ilə qanuniləşdirilmişdir. Daha doğrusu, əvvəlcə Rusiyanın köməyi ilə Azərbaycan torpaqlarında Ermənistan dövləti yaradılmış, sonra isə soydaşlarımızın deportasiyası başqa ad altında reallaşdırılmağa başlanmışdır.

Keçmiş SSRİ Nazirlər Sovetinin 1947-ci il 23 dekabr tarixli 4083 saylı və 1948-ci il 10 mart tarixli 754 saylı qərarları Azərbaycan xalqına qarşı növbəti tarixi cinayət aktı olmuşdur. Bu qərarlar əsasında 1948-1953-cü illərdə 150 mindən çox azərbaycanlı Ermənistan ərazisindəki dədə-baba torpaqlarından kütləvi surətdə zorakılıqla sürgün edilmişlər. Bu da azərbaycanlıların soyqırımının və deportasiyasının son mərhələsi olmamışdı. Yəni, son hadisələr zamanı bu proses ermənilər tərəfindən daha amansızlıq və qəddarlıqla aparılmışdı.

Təəssüf ki, əvvəllər azərbaycanlıların soyqırımı məsələləri araşdırma obyekti kimi ziyalılıq və vətəndaşlıq borcu yönümündə alimlər qarşısında problem formasında qoyulmamışdı. Nəticədə ötən illər ərzində soyqırımı faktları lazımınca araşdırılmamış, beynəlxalq ictimaiyyətə sübutlar və dəlillərlə təqdim olunmamış, ona hüquqi qiymət vermək mümkün olmamışdır. Yalnız Azərbaycanın müstəqilliyinin bərpasından sonra ermənilərin soydaşlarımıza qarşı törətdikləri bəşəriyyət əleyhinə cinayətlər fundamental şəkildə araşdırılmağa başlanmışdır.

Bu imkandan istifadə edərək tarixən azərbaycanlıların erməni terroru nəticəsində soyqırımına məruz qalmaları, öz dədə-baba torpaqlarından deportasiya olunmaları, çoxəsrlik qaçqınlıq tariximizin ən ağrılı səhifələri daha dərindən öyrənilməli, faciələrimizin tarixi kökləri, ictimai-siyasi amilləri üzə çıxarılıb dünya ictimaiyyətinə çatdırılmalıdır.

Habil Həmidov,

AMEA-nın Fəlsəfə, Sosiologiya

və Hüquq İnstitutunun aparıcı elmi işçisi,

pedaqoji elmlər namizədi

Azərbaycan.-2009.-1 aprel.-S.3.