Gədəbəy abidələri
Rayonumuzda 1 dünya, 81
ölkə və 24 yerli əhəmiyyətli abidə qeydə
alınıb. Gədəbəyin hər guşəsində
qala və qalaçalar, müdafiə istehkamları, məbəd
və türbələr var. Koroğlu qalası daha məşhurdur.
Ona Cavanşir qalası da deyirlər. Bundan əlavə, Cənnət
qala, Qız qalası, Zəngi qala...Hərəsi bir sənət
əsəri, xalqın mənəvi tarixinin əvəzsiz
yadigarıdır.
Dünya əhəmiyyətli
Böyük Qalaça Söyüdlü kəndinin ərazisində
yerləşir. Əslində, bu, nəhəng daşlardan
hörülmüş uca qala dağdır. Mütəxəssislərin
fikrincə ilk dəmir dövründə tikilib. Müdafiə
məqsədi daşıyırmış. 1947-ci ildə burada
müəyyən qazıntı, axtarış işləri
aparılıb. Elimizin tarixi və taleyi baxımından
çox maraqlı, çox ibrətamiz zirvədir.
Söyüdlü kəndinin
digər "möcüzəsi"
Qız qalasıdır.
O da yüksək bir qayalığın başında, son dərəcə
mənzərəli, füsunkar
sahədə yerləşir.
Hər tərəfdən
yaşıllıqla əhatə
olunub. Yaxınlıqda
çay axır, şəlalə çağlayır.
Qız qalası kərpiclə hörülmüş
5 ədəd dairəvi
sütundan ibarətdir.
İlk baxışda giriş-çıxış yerləri
görünmür. Sütunlar
hündürlüyünə və diametrinə görə bir-birindən fərqlənir. Cəm halında bütün kompleks qədim şəhəri xatırladır.
Gədəbəyin ən
baxımlı yer-lərindən
biri Qalakənddir.
Rayon mərkəzindən xeyli
aralı, Şəmkir
çayının sahilində,
uca dağların, sıx meşələrin
qoynunda yerləşir.
Bura əsl yerüstü etnik muzeydir. Tarixi böyük, taleyi maraqlıdır. Ömür
boyu namərd qonşuların hücumlarına
mərdliklə sinə
gərib. Sərvəti,
dövləti yaxın-uzaq
ölkələrin diqqətini
cəlb edirdi. On doqquzuncu yüzilliyin ortalarında almanlar bu yerlərə gəlib çıxıblar.
1849-cu ildə filiz yataqları kəşf edilib. Birbaşa dağların qoynunda zavodun inşasına başlanılıb.
Semens qardaşları
burada xeyli iş görüblər.
1865-ci ildə ilk zavod
işə salınıb.
1883-cü ildə ikinci
müəssisə - Qalakənd
misəritmə zavodu tikildi. Bununla əlaqədar Gədəbəy
- Qalakənd arasında
yol çəkildi, körpülər inşa
olundu. 31 kilometrlik ensiz dəmir yol xətti quruldu. Misi əritmək
üçün elektrik
stansiyası işə
salındı. Beləcə,
Qalakəndin məhsulu
dünya bazarına çıxarıldı.
Bu yerlərin
iftixarı olan Koroğlu qalası dəniz səviyyəsindən
azı iki min metr hündürlükdə
yerləşən qala
şəhərdir. Öz
dövrünə görə
yaşayış üçün
hər şəraiti olub. Gildən hazırlanmış borularla
xeyli uzaqdan su çəkilib. Qala daxilində iki gözdən ibarət gizli su anbarı və külək dəyirmanının qalıqları
indi də durur. Qalanın ətrafında da qoşa təndir qalıqları, yuzlərlə
qoyun sığan mağara, habelə bir neçə qədim məbəd olub.
Böyük Qaramurad
kəndi yaxınlığındakı
Zəngli qala da tarixi əhəmiyyətə
malikdir. Qədim alban məbədidir. Əsrlərin qovğalarına
dözərək bu günümüzə qədər
gəlib çıxıb.
Çox şeylərdən,
çox mətləblərdən
xəbər verir.
Gədəbəy rayonu axarlı-baxarlı olduğuna
görə burada illər, əsrlər boyu bir sıra
körpülər tikilib.
Hamısı da tağlı körpülərdir.
Uzunluğu bir tağdan başlamış
yeddi-səkkiz tağa
qədər olan körpülər mövcuddur.
Onların bir hissəsi, xüsusən, yeddi tağlı Qanlı körpü nadir memarlıq nümunəsidir.
Həmin körpü düz xətt boyunca deyil, qövsvari salınıb. Təbii ki, bu, körpünün yerləşdiyi ərazinin
relyefindən asılıdır.
Onların əksəriyyəti
indi də fəaliyyətdədir.
Gədəbəyə ən çox şöhrət gətirən qala, qalaça və körpülərlə yanaşı,
onun saysız-hesabsız
magaraları, kilsə
və məbədləridir.
Bunların hər birinin öz tarixi, öz taleyi vardır. Təəssüf ki, onlardan bir hissəsinin
adları vaxtilə dövlət tərəfindən
mühafizə olunan abidələr siyahısına
salınmayıb. İndi
biz bunları dəqiqləşdirərək
müvafiq təşkilatlar
qarşı-sında məsələ
qaldırmışıq.
Gədəbəy abidələri
Azərbaycanın ulu tarixinin canlı nümunələri, elmi ədəbiyyatda Gədəbəy
- Xocalı mədəniyyəti
kimi tanınmış
qədimi mərhələnin
danılmaz təzahürüdür.
Gədəbəy-Xocalı mədəniyyəti isə
özlüyündə iki
minillik bir tarixi dövrün - Tunc dövrünün arxeoloji təsdiqidir.
Fazilə Məmmədova,
Gədəbəy Rayon
Mədəniyyət və Turizm
Şöbəsinin müdiri
Azərbaycan.-2009.-5 aprel.-S.6.