Dərslik bolluğunda keyfiyyət qıtlığı

Azərbaycan təhsili böyük inkişaf yolu keçib. Xüsusilə XX əsrin əvvəllərində məktəblər açılıb, dərsliklər yazılıb, illər boyu bu proses uğurla davam edib və beləliklə, təhsil ocaqlarının fəaliyyəti genişlənib. Son illərdə Heydər Əliyev Fondunun həyata keçirdiyi tədbirlər də çoxşaxəlidir. Dövrün tələbləri ilə bağlı yeni məktəblərin yaranması, köhnə təhsil ocaqlarının təmir edilib qaydaya salınması, müasir avadanlıqlarla təmin olunması, istedadlı uşaqlara və gənclərə xüsusi diqqətin göstərilməsi, bacarıqlı müəllimlərin əməyinin qiymətləndirilməsi - bütün bunların hamısı kompleks şəkildə təhsilin tərəqqisinə xidmətdir.

Ümummilli liderə məxsus bir fikir var: "...Məktəblilər bizim gələcəyimizdir. Onlar yüksək mənada vətəndaş kimi dərin biliyə, əxlaqa malik olmalı, dövlətçiliyə sədaqətli, vətənpərvər insan kimi yetişməlidirlər. Mən gələcək nəsil haqqında danışarkən həmişə məktəbi, müəllimləri düşünürəm. Çünki Azərbaycanın müstəqilliyini qoruyacaq və dönməz edəcək nəsil məktəblərdə yetişir. Ona görə də məktəblərdə tədrisin səviyyəsi çox yüksək olmalıdır. Savadlı, bilikli, məlumatlı insanlara həmişə ehtiyac var".

Dövlət müstəqilliyimizi qazandıqdan sonra həyata keçirilən təhsil islahatlarından biri də yeni və təkmilləşdirilmiş dərsliklərin yazılması oldu. Əlbəttə, dərslik məsələsi çox əhəmiyyətlidir. Bəlkə də riyaziyyat, fizika, kimya, biologiya fənlərini yenidən dəyişdirib yazmağa ehtiyac yoxdur. Dünyanın hər yerində dilindən, dinindən, yaşadığı ölkənin dövlət quruluşundan asılı olmayaraq bu fənlər eynidir. Doğrudur, bir ara dəbə düşmüşdü: hər şeyə qondarma olaraq "milli" sözünü yapışdırırdılar. Amma necə olur-olsun, milli kimya, milli fizika deyilə bilməz. Çünki millilik mütləq məxsusilik bildirir.

Bizim nəsil (orta məktəbi bitirməyimizdən 30-40 il keçməsinə baxmayaraq) I-II siniflərdə əzbərlədiyimiz "Uşaq və buz", "Keçi", "Xoruz", "Vətən" şeirlərini heç vaxt yaddan çıxarmayıb. Əksinə, böyük məhəbbətlə onları uşaqlarımıza, indi də nəvələrimizə öyrədirik. Uşaq bağçaya, məktəbə gedənə qədər Abbas Səhhətin, Abdulla Şaiqin, Mirzə Ələkbər Sabirin bəzi şeirlərini, demək olar ki, əzbər bilir. İndiki dərslikləri vərəqləyəndə həmin müəlliflərin çox nümunəsini, o cümlədən A.Səhhətin "Vətən" şeirini görmədik. Müstəqilliyimizi bərpa etdikdən sonra orta məktəb şagirdləri üçün istər "Əlifba", istərsə də ədəbiyyat, tarix dərsliklərinin yenidən təkmilləşdirilib yazılması zərurətdən doğurdu. Çünki sovet ideologiyasının hakim olduğu dövrdə hazırlanmış bu dərsliklər nəinki redaktə edilməli, müəyyən məqamları təzədən yazılmalı, bəzi öyrədici məlumatlar da çıxarılaraq günün tələblərinə cavab verən mətnlərlə əvəz edilməli idi.

Bu iş nə dərəcədə yerinə yetirildi? Əlbəttə, təhsil islahatını həyata keçirmək üçün ilk addımlar dərsliklərin yeniləşdirilməsindən başladı. Bir təqdirəlayiq hal da var ki, bu gün ümumtəhsil məktəblərinin şagirdləri üçün dərsliklər pulsuz paylanır.

Bütün orta məktəblər 11 illikdir. Dərsliklərin qaranquşu "Əlifba"dır. Birinci sinif şagirdləri üçün nəzərdə tutulmuş "Əlifba"dan başqa, ona alternativ olaraq "Ana dili", "Həyat bilgisi" və başqa adda dərsliklər də nəşr edilib. Əvvəlcə "Həyat bilgisi" (Bakı, "Azpoliqraf", 2008) haqqında. Bu yeni kitabın müəllifləri Aybəniz İbrahimova və Gülər Mehdiyevadır. Etiraf edək ki, birinci sinif şagirdləri üçün nəzərdə tutulmuş bu rəngli nəşr xoş təsir bağışladı. Kitabda 30 mövzu üzrə qurulmuş söhbət həqiqətən maraqlıdır. Uşağın yaşına və qavramasına uyğun seçilib. Məsələn, "Canlıları yaşadan nədir?" bölməsində buludun, günəşin, torpağın, suyun şəkilləri verilib. Orada yazılan sözlər də yaddaqalandır. Uşaq həm rəngli şəkillərin, həm də düzgün seçilmiş fikirlərin gücünə yadında saxlaya bilir ki, canlıların yaşaması üçün əsas amil nədir. "Ailəmiz" mövzusu üzrə açılan qoşa səhifə də uğurludur. Şagird atanın, ananın, babanın, nənənin, bacının, qardaşın, əminin, bibinin, dayının, xalanın kimliyini düzgün anlaya biləcək. Bir sözlə, kitab uşaq psixologiyasının tələblərinə cavab verir.

Birinci sinif üçün nəşr edilmiş "Ana dili" ("Çaşıoğlu" nəşriyyatı, 2008) dərsliyinin 7 müəllifi var. Hamısı da elmlər doktoru, elmlər namizədi. İlk baxışda yüksək poliqrafik nəşr kimi diqqəti cəlb edən "Ana dili" dərsliyində hərflərin öyrədilməsinin sırası "Əlifba"dan ("Pedaqogika" nəşriyyatı, 2007) fərqli olaraq dəyişdirilib. Belə ki, əgər "Əlifba"da "A"dan sonra "N" öyrədilirsə, yeni nəşrdə "A"dan sonra "B" gəlir. Bu metod vaxtilə orta məktəbdə öyrəndiyimiz "Əlifba" kitabını xatırladır. Əslində, belə düzüm daha yaxşıdır. Burada klassiklərə, eləcə də digər şairlərin uşaqlarla bağlı yaradıcılığına səxavətlə yer verilib. Doğrudur, A.Səhhətin "Vətən" şeiri, eləcə də başqa nümunələri bu dərsliyə daxil edilməyib. Əvəzində R.Yusifoğlunun 15-ə yaxın şeiri salınıb. İnsafən desək, bu müəllifin şeirləri uşaq psixologiyasına uyğundur. Kitabda nə qədər təkrardan qaçmağa səy göstərilsə də, "sivil" formada "Əlifba"nın surəti çəkilib. Nə rənglərin fərqi, nə şəkillərin müxtəlifliyi bu təkrarı gizlədə bilməyib. Məsələn, "Əlifba"da 59-cu səhifədə oxuyuruq: "Xalidə xalı toxuyur. O, xalının ortasına yaşıl, yanlarına (bəlkə qıraqlarına - F.X,) isə sarı naxış salır..." "Ana dili"ndə belə oxuyuruq: "Xalidə xala oxuya-oxuya xalı toxuyurdu". Yəqin diqqətli oxucu bunu anladı. Əlavə şərhə ehtyiac duyulmur. Bir məsələ var ki, "Əlifba"da verilmiş hana və xalçatoxuyanların rəsmi çox təbiidir. Amma onun oxşarı olan yeni nəşrdə hananın texniki quruluşu da, boyu da çox qüsurlu və yanlış verilmişdir. Hananın kənarında dayanan qadınlar ondan hündürdürlər. Əslində, xalını daha iri dəzgahlarda toxuyurlar. Bir də "xana" sözü ilə "hana" sözünün fərqi var. "Ana dili" dərsliyi müqayisədə az nöqsanlıdır. Gələcək nəşrlərdə bəzi səhvləri də mütləq düzəltmək gərəkdir.

Bir məsələ də aydın deyildi ki, niyə orta məktəblərin I sinfində ayrı-ayrı dərsliklərdən istifadə edilir? Belə ki, bir məktəbin I sinfində "Əlifba", o birisində "Ana dili", bir başqasında isə ayrı dərslik öyrədilir. Apardığımız sorğu nəticəsində bəlli oldu ki, nəinki şəhər, eləcə də bölgələrimizin çox yerində vəziyyət belədir.

II sinif üçün "Oxu" ("Azərbaycan", Bakı - 2008) dərsliyinin müəllifi Yəhya Kərimovdur. Kitab elə də ciddi qüsurlara malik deyil. Sadəcə, bizi düşündürən odur ki, istər II, istərsə də III siniflər üçün "Oxu" dərsliklərinin müəllifinin eyni olması sanki kitablarda verilən mövzuları da bir-birinə bənzətmişdir. Məsələn, II sinif üçün yazılmış kitabda "Payız gələndə", "Payızda", "Ana", "Ana məhəbbəti", "Kür çayı" və digər mətnləri III sinif dərsliyində də oxuyuruq: "Payız", "Payızda", "Payız yetişəndə", "Ana", "Mənim anam" və başqaları. Hər iki dərslikdə tarixi şəxsiyyətlər, əlamətdar günlər haqqında məlumatlar verilib. Hər iki kitabdakı mətnlərdə həddən artıq orfoqrafiya, dil, üslub xətaları var. Mətnlərin demək olar ki, əksəriyyətinin ruhunda bir ölgünlük duyulur. Uydurma, qeyri-səmimi səslənən fikirlər şagird psixologiyasının qəbul etmədiyi məqamlardır. Məsələn, III sinfin "Oxu" ("Azərbaycan", Bakı-2008) dərsliyində "Millət vəkili" (səh. 165) adlı uydurulumuş bir mətn var. Bu mətnin qəhrəmanı uşaq sevinir ki, anası deputat seçilsə də, xörək bişirmək, ev yığışdırmaq, paltar tikmək, körpələrə baxmaq... və digər işləri də görə biləcək. Uşaqların biliklərini yoxlamaq üçün hazırlanmış suallar da duzgun qurulmamışdır. Mətnlərdəki quruluq, cansıxıcılıq, dil kasadlığı sorğulara da öz təsirini göstərib.

Mətbuat səhifələrində müntəzəm olaraq dərsliklərlə bağlı tənqidləri və bu münasibətə yönələn cavabları oxuduqca təsirlənirdim. Müəlliflərin bir qismi iddialı şəkildə dərsliklərin ancaq özləri tərəfindən yazılmasının mümkünlüyündən danışır, göstərilən nöqsan və qüsurları isə qərəzli fikir, eləcə də bədxahlıq kimi qiymətləndirirdilər. Təsadüfən yaxın qohumum, Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı Aqil Quliyev haqqında IV sinif üçün hazırlanmış "Oxu" dərsliyində rast gəldiyim məlumat məni çox təəssüfləndirdi. Əgər iki səhifəlik bir məlumat başdan-ayağa səhvlərlə doludursa, görün 190 səhifəlik kitabdakı nöqsanların sayı nə qədər olar? Elə həmin mətn də ümumtəhsil məktəblərinin müxtəlif sinifləri üçün hazırlanmış "Oxu", "Ədəbiyyat", "Ana dili" və "Əlifba" kitablarını vərəqləməyimə "bələdçilik" etdi. IV sinif üçün "Oxu" ("Əlfərül" nəşriyyatı, 2008) dərsliyinin 129-cu səhifəsində verilmiş mətn belə adlanır: "Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı". Mətnin birinci cümləsi belədir: "Qəhrəmanların uşaqlıq və gənclik çağları başqalarından fərqlənmir". Cəmi üç cümlədən sonra isə müəllif özünü təkzib edib: "Aqil yaşıdlarından hafizəsi ilə fərqlənirdi". Ən xoşagəlməz hal budur ki, coğrafi nöqteyi-nəzərdən də mətndə yanlışlıq və səhv çoxdur. Məsələn, "o, Zəngəzur mahalında, Sisyanda (əslində, Sisian - F.X.), Arpaçayın sahillərində böyümüşdü". Arpaçay Naxçıvan ərazisindədir. Sisiandakı çayın adı Bazarçaydır. Aqil Sisianda yox, Urudda anadan olub. Yenə də orada oxuyuruq: "1988-ci ildə Xarkov şəhərində milis məktəbini... bitirmişdi". Əslində isə Aqil Xarkovda yanğınsöndürənlər məktəbini bitirmişdi. Bu mətndə o qədər səhv var ki, onları bir-bir şərh etmək istəmirik. Amma bir məsələni mütləq demək lazımdır. Çunki bu səhv başqa yazılarda da təkrar edilir. "O, 8 ermənini səngərdəcə qətlə yetirir (yəni, Aqil Quliyev - F.X.)". Elə ifadələr var ki, onlar mütləq yerində işlədilməlidir. Yoxsa mənası təhrif olunur. "Qətlə yetirmək" mənfi mənadadır. Onda öldürülən günahsız sayılır. Düşməni məhv edirlər, qətlə yetirmirlər. Sonra heç vaxt düşmən üstə hücum çəkməyi "basqın edir" deməzlər. Bu ifadə də mənfi anlamdadır. Bir şeirin də adını çəkməmək mümkün deyil: "Şəhid Azərbaycan qızı Salatın". Əslində, başlıq belə olmalı idi: "Azərbaycanın şəhid qızı Salatın". Sözün mənasına diqqət vermək lazımdır. Bir də uşaqlar, xüsusilə aşağı sinif şagirdləri üçün şeir seçəndə onun yaşını nəzərə almaq vacibdir. Dərslikdə ixtisarla verilmiş "Qadın əlləri" şeirindən nümunə gətirdiyimiz misralara fikir verin:

Qadın əllərinin nəvazişini

Yaraşıq bilmişəm öz ömrümə mən.

Canıma od axıb, gözümə işıq

O zərif əllərin hərarətindən.

Təsəvvürə gətirin ki, bu misraları IV sinif şagirdi əzbər söyləyir. Ana və qadın haqqında uşaq yaşına və səviyyəsinə uyğun o qədər şeir var ki! Məgər bir uyğununu seçmək mümkün deyildi?

Sonrakı mərhələdə maraq mənə üstün gəldi. Görəsən, yuxarı sinif şagirdləri üçün yazılmış "Ədəbiyyat" dərsliklərində vəziyyət necədir? Məlum oldu ki, bu dərsliklərdə də "maraqlı" məqamlar əksini tapıb. Elə ədiblər, yazıçılar var ki, sinifdən-sinfə "keçirilib". Eləsi də var, sinifdə "qalıb". Bir başqası da heç qəbul edilməyib - yəni, dərsliklərə salınmayıb. Nə deməkdir bu? Məsələn, VIII sinfin "Ədəbiyyat" dərsliyində Aşıq Ələsgər, Molla Pənah Vaqif və başqaları haqqında məlumatlar, əsərlərindən nümunələr var. Eləcə də X sinfin "Ədəbiyyat" ("Çaşıoğlu", Bakı -2008) dərsliyində həmin şəxsiyyətlər haqqında yenidən məlumat verilir. Görəsən, aradakı bir il ərzində nə baş verir ki, bu təkrar zəruri sayılır. Fikir verin, VIII sinfin "Ədəbiyyat" dərsliyində ("Xəzər" nəşriyyatı, Bakı-2007) Vaqif haqqında belə yazılır: "Qazax mahalının Qıraq Salahlı kəndində anadan olan Pənah mükəmməl mədrəsə təhsili almış..." X sinfin "Ədəbiyyat" dərsliyində isə belə yazılıb: "Molla Pənah Vaqif 1717-ci ildə Qazax mahalının Qıraq Salahlı kəndində anadan olmuşdu". O biri şəxsiyyətlər haqqında da bu cür eyniliklər var. Etiraz edib deyə bilərlər ki, VIII sinfin dərsliyinə nisbətən X sinfin dərsliyində məlumatlar genişdir. Halbuki bunları cəmləşdirib bir dərslikdə vermək olardı. Lüzumsuz yerə dərsliklərdən çıxarılmış və yada düşməyən yazıçıları, ədibləri, şairləri dərsliklərə salmaq gərək idi. Təəssüf ki, ədəbiyyat dərslikləri hazırlananda müəyyən müəlliflərin şəxsi mövqeləri dərslikdə çatışmazlığa səbəb olub. Əgər orta məktəbin aşağı siniflərində şagirdlərə Yusif Vəzir Çəmənzəminli, Nəriman Nərimanov, Mehdi Hüseyn, İmran Qasımov və başqaları haqqında məlumat verilib əsərlərindən nümunələr təqdim olunubsa, yuxarı siniflərdə şagirdlərin onları daha aydın anlayacaqları bir zamanda unudulublar. Orta məktəb müəllimlərinin də, valideynlərin də ən çox narazılıq etdiyi, bəyənmədiyi IX sinif üçün yazılmış "Ədəbiyyat" ("Əlfərül", Bakı-2007) dərsliyidir. Burada əsasən XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının nümayəndələri öyrədilir. Görəsən, dərslik müəllifləri bu siyahını hansı meyarlarla tərtib ediblər?! XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının zənginləşməsində, inkişafında böyük xidmətləri olan, ədəbi mühitin çox məşhur simaları niyə unudulub? Axı icmallarda da olsa adları mütləq çəkilməli idi. Şagird onları da tanımalıdır: Y.V.Çəmənzəminli, M.S.Ordubadi, Ə.Vəliyev, Əbülhəsən, M.Hüseyn, İ.Qasımov, İ.Şıxlı, M.Rahim və digərləri. Ömrü boyu Naxçıvanda yaşayıb-yaradan və Azərbaycan ədəbiyyatına xidmət edən xalq yazıçıları da yaddan çıxarılıb. Əgər bu dərslikdə Əkrəm Əylisli və başqalarının yaradıcılığı haqqında danışılırsa, niyə xalq yazıçısı, gözəl romanlar, povestlər müəllifi Hüseyn İbrahimov, şair Hüseyn Razi... yada düşməyib?

XI sinfin "Ədəbiyyat" ("Çaşıoğlu", Bakı - 2008) dərsliyində təqdim olunan yazıçılar və şairlər üç mərhələ üzrə təsnifatlaşdırılıb. Birinci mərhələ XX əsrin əvvəlindən ortalarına qədər olan dövrü əhatə edir. Ümumi məlumatda adları çəkilən insanların sırasında "Zəngəzur" romanının müəllifi Əyyub Abbasovun, Məmməd Kazım Ələkbərlinin, Seyfulla Şamilovun adları yoxdur. Halbuki onların Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafında böyük xidmətləri olub. İstər ikinci, istərsə də üçüncü mərhələdə yenə də unudulan ədib çoxdur. Kitabın 146-cı səhifəsində oxuyuruq: "Əkbər Ağayev, Əziz Mirəhmədov, Mirəli Seyidov, Rüstəm Əliyev, Qafar Kəndli, Mübariz Əlizadə, Pənah Xəlilov, İsa Həbibbəyli kimi ədəbiyyatşünaslar ən yeni dövrün I mərhələsində görülmüş işləri davam etdirirlər". Birincisi, cümlə özü qüsurludur, zaman şəkilçisi pozulub. Vəfat etmişlərlə hazırda yaşayanların fəaliyyəti bir-birinə qarışdırılıb. Başqa bir cümlədə isə yenə də dünyasını dəyişmiş və hazırda yaşayan tənqidçilər təqdim olunub. Bu sırada elə tənqidçilərin adları çəkilir ki, onlar vaxtilə ədəbiyyatşünas-alim Qulu Xəlilovdan dərs alıblar. Amma Qulu müəllimin, Abbas Zamanovun adları heç bir yerdə çəkilməyib. Müəllimdən söz düşmüşkən, adları kitablara salınmış, bir sıra yazıçı və şairlərə dərs demiş tarixi romanlar müəllifi, Azərbaycanın ilk qadın xalq yazıçısı Əzizə Cəfərzadənin yaradıcılığı haqqında "Ədəbiyyat" dərsliklərində məlumatın olmaması bağışlanılmazdır.

148-ci səhifədə başqa bir yerdə: "Kamal Talıbzadə Azərbaycan tənqidinin tarixini yazıb nəşr etdirir". Bəlkə etdirirdi. Çünki bu kitab çapdan çıxanda Kamal müəllim çoxdan dünyasını dəyişmişdi. XI sinfin "Ədəbiyyat" dərsliyində şagirdlərin bilik və məlumatlarını öyrənmək məqsədilə hazırlanan sual və tapşırıqlar da maraqsızdır. Uşağın biliyini yoxlayarlar, ona xronologiyanı, hansısa ədibin iş yerlərini əzbərlətməzlər. Vəzifənin ədəbiyyata dəxli yoxdur.

Biz nəslin orta məktəbdə oxuduğumuz, bu gün də yaddan çıxarmadığımız ədəbi nümunələrin çoxu bu dərsliklərdə yoxdur. Qulağıma Əhməd Cəmilin aşağı siniflərdə öyrəndiyim "Çıxdı günəş qırmızı, can gülüm, can-can..." şirin misraları gəlir. Nədən uşaqlarımızı bu cür gözəl mənəvi sərvətdən məhrum edərək yaşına, səviyyəsinə uyğun olmayan mətnləri, şeirləri əzbərləməyə məcbur edirik? Dərslik zəiflədikcə bilikli insanların sırası da azalar. Mirzə Cəlil demişkən: "Bəlkə papağımızı qarşımıza qoyub əməlli-başlı fikirləşək".

Dərslik hansısa müəllifin şəxsi əsəri deyil ki, onu öz zövqü, duyğu və düşüncələri, dünyagörüşü əsasında yazsın. Dərslik millətin gələcəyi olan uşaqların bilik və maariflənməsində böyük əhəmiyyət daşıyan ən mühüm amildir. Burada yanlışlığa, səhvə yol vermək məğlubiyyətdir.

Ümid edirik ki, burada göstərilən nöqsanlar dərsliklərin növbəti çapı zamanı aradan qaldırılacaq, orta məktəblər daha dolğun və sanballı vəsaitlərlə təmin olunacaqlar.

Flora Xəlilzadə

Azərbaycan.-2009.-14 aprel.-S.7.