Müasir insan cəmiyyətinin
böyük nailiyyətlərinin əksəriyyəti müsəlman
kökləri üzərində əldə edilmişdir. Biz hər
zaman istəyimizdən asılı olmayaraq, kosmos, riyaziyyat,
musiqi, ədəbiyyat, rəngkarlıq, memarlıq və digər
mənəvi məsələlərdən xəbər tuturuq.
Bütün bunların islam alimlərinin minilliklər boyu
çəkdikləri zəhmətin nəticəsində
meydana gəldiyini bilirikmi? Onu da bilirikmi ki, bütün sadaladıqlarımız
bəşər cəmiyyətinin hərəkətverici
qüvvəsi olan mədəniyyətin tərkib hissələridir?
Ümumiyyətlə, geniş mənada mədəniyyət
dedikdə incəsənət (təsviri sənət, rəngkarlıq,
qrafika, heykəltəraşlıq, dekorativ-tətbiqi sənət
və s), memarlıq, ədəbiyyat (dramaturgiya, poeziya, nəsr),
musiqi, teatr, bədii qiraət, kinematoqrafiya, xoreoqrafiya,
fotoqrafiya, etiqad, din, mifologiya, elm (fəlsəfə, təbiət
elmləri, humanitar elmlər, sosial elmlər, texnika elmləri,
riyaziyyat, tibb), muzeylər, etiket, ünsiyyət, kütləvi
informasiya vasitələri (nəşriyyat, radio, televiziya,
internet), əyləncə (gülüş, yumor, oyunlar),
texnika, kulinariya və idman nəzərdə tutulur. Dünyada
qədim Yunanıstan, Yaponiya, qədim Misir, qədim Roma, qədim
Çin, qədim Hindistan mədəniyyətlərinin mövcudluğu
çoxlarına məlumdur. Müasir cəmiyyətdə iki
mədəniyyət mövcuddur: islam mədəniyyəti və
Qərb mədəniyyəti. Lakin bu mədəniyyətlər bir-birindən əsaslı
şəkildə fərqlidir.
Böyük mədəniyyətlər
tarixində klassik ərəb-müsəlman mədəniyyəti
mühüm yerlərdən birini tutur. Vaxtilə yüksək
inkişaf etmiş, bənzəri olmayan bu mədəniyyət
Hindistandan tutmuş İspaniyaya qədər, Yaxın və
Orta Şərq və Şimali Afrika da daxil olmaqla
ucsuz-bucaqsız ərazidə yayılmağa
başlamışdı. Onun təsiri dünyanın çox
yerlərində hiss olunurdu və yenə də hiss
olunmaqdadır. Klassik ərəb-müsəlman mədəniyyəti
qədim Roma və yunan dünyasının və Orta əsr Qərb
ölkələrinin mədəniyyətləri arasında
mühüm əlaqələndirici vəsilə idi. Bu mədəniyyətin
unikallığı islamın xüsusiyyətləri ilə
şərtlənir. Burada islam özünü dünya dini
olmaqla bərabər, həm də hüquq və dövlət,
fəlsəfə, mədəniyyət, din və öz bənzərsizliyi
ilə seçilən elm özülü üzərində
qurulmuş bütöv bir mədəniyyət kimi ifadə
edir.
İslam fəlsəfənin,
incəsənətin, humanitar və təbiət elmlərinin
inkişafına və mədəniyyətin çiçəklənməsinə
şərait yaratmışdır. Nəhəng imperiyanın
xəlifələri, müxtəlif əyalətlərin
başçıları elm və fəlsəfənin, mədəniyyətin,
xüsusilə poeziyanın himayədarları idilər. Bunun
sayəsində ali məktəblər, yüz minlərlə
cild dini və dünyəvi kitablar saxlanılan kitabxanalar fəaliyyət
göstərirdi. Orta əsr mədəniyyətinin
başlıca mərkəzləri Bağdadda, Qahirədə,
Kordovada və ərəb-müsəlman xilafətinin digər
şəhərlərində idi.
Ərəb-müsəlman
mədəniyyətinin zəruri elementi Quran ilə
qırılmaz əlaqəsi olan ərəb dilidir. Quranın
şərhinin zəruri olması səbəbindən ərəb
dilinin filoloji tədqiqi miqyası çox genişlənmişdi.
Müqəddəs kitab Quran da ərəblərin digər
xalqları islama dəvət etdikləri ölkələrdə
ərəb dilinin hər yerdə yayılmasına və
güclü mövqe tutmasına şərait
yaratmışdı. Bütün müsəlmanlar öz mənşələrindən
asılı olmayaraq, Quranı yalnız ərəb dilində
oxuyur və anlayırdılar. Beləliklə də, Ərəbistan
səhralarında yaşayan bədəvilərin, yəni
köçəri ərəblərin dilinin bir əsrə
yaxın zaman kəsiyində inkişaf edərək alimlərin
və filosofların rəsmi dilinə çevrilməsinə
şərait yaranmışdı. IX-XIV əsrlərdə ərəb-müsəlman
mədəniyyəti yüksək səviyyəyə qalxaraq o
dövrün Avropa mədəniyyətini çox geridə
qoymuşdu. Bu mədəniyyətin yaranmasında və
inkişafında ərəblər, farslar və islamı qəbul
edən, özlərini vahid müsəlman cəmiyyətinin
üzvləri sayan digər xalqların nümayəndələri
də iştirak etmişdilər. Ərəb dilində
yalnız ərəblər deyil, islam aləminin bütün
alimləri danışırdı. Bu isə ərəb-müsəlman
mədəniyyətinin yüksəlişinə səbəb olan
amillərdən biri idi. Bütün elmi, fəlsəfi və
bədii əsərlər, ən öncəsi isə, dini və
hüquqi əsərlər məhz bu dildə
yazılırdı.
Müsəlman aləmində
ilk elmi mərkəzlər məscidlər idi. Dini və
dünyəvi elmlər məhz məscidlərdə öyrədilirdi.
Məscidlər o dövrün əsl universitetləri idi.
Bunlara Dəməşqdəki Əməvilər məscidini,
Qahirədəki əl-Əzhar və s. məscidləri misal
göstərmək olar. İslam elmin tərəqqisi
üçün geniş imkanlar açmışdı. Məhəmməd
peyğəmbər (ə.s.) vaxtilə demişdi: "Alimlərin
elmi işləri dua etməyə bərabərdir". Həzrət
Əlinin dediyi sözlər də bu baxımdan çox əlamətdardır:
"Biliklərə yiyələn. Bilik dövlətli
adamı daha da rövnəqləndirir, kasıb adama
çörək verir".
VIII əsrin sonundan
etibarən görkəmli yunan, fars və hind alimlərinin əsərlərinin
ərəb dilinə tərcümə olunmasına
başlanılmışdı. Xəlifə əl-Məmun
elmin və alimlərin nailiyyətlərini xüsusilə təşviq
edirdi. O, fikir azadlığına da imkan verirdi. Yalnız ərəb
Şərqində deyil, həm də ərəb Qərbində
- Əndəlis adlanan ərəb İspaniyasında elm, fəlsəfə,
ədəbiyyat və incəsənətin inkişafına
Kordova əməvilərinin xəlifələrinin, sonralar isə
kiçik dövlətlərin əmirlərinin himayəçiliyi
yardımçı olmuşdu. İspan əməvilərinin
paytaxtı Kordova mədəniyyətin inkişafı
baxımından heç də Abbasilər Bağdadından
geri qalmırdı. Sevilya, Toledo, Qromada şəhərləri
yüksək mədəniyyət mərkəzləri kimi
tanınırdı. Ərəb-müsəlman mədəniyyəti
Şərq və Qərb mədəniyyətləri
arasında əlaqələndirici vəsilə idi. Ərəb
xəlifələri Yaxın Şərqin iri mədəniyyət
mərkəzlərinə xüsusi diqqət yetirirdi. Həmin
mərkəzlərdə Şumerin, Akkadın, qədim Misirin
şəhər mədəniyyətinin minillik təcrübəsi
toplanmışdı. Şərq sivilizasiyalarının
minilliklər ərzində yaranmış mədəni dəyərləri
ərəblər tərəfindən mənimsənilmişdi.
XII əsr və intibah dövrü arasında ərəblərin
bütün bilik sahələri üzrə əsərləri
İspaniyada, Siciliyada və Suriyada latıncaya tərcümə
olunaraq Qərbi Avropada yayılırdı. Həmin vaxtlarda
latın mətnləri Qərbi Avropada biliklərə yiyələnmək
meyillərini artırırdı. Elmi biliklərin məhz ərəb-müsəlman
mədəniyyətində genişlənməsinin səbəbi
ilk növbədə islamın əsasında dünyəvi aləmdə
möminlərə göstərilən qayğı dururdu. Riyaziyyat,
astronomiya, habelə tibb və farmakologiya sivilizasiyanın
inkişafı üçün çox faydalı idi. İslam
ideologiyasına ziyan gətirməyən bu elmlər əhalinin
həyat səviyyəsinin yüksəlməsinə xidmət
edirdi. Bu səbəbdən də elmi biliklərin
inkişafına xüsusi şərait
yaradılmışdı. Orta əsr ərəb-müsəlman
mədəniyyəti ölkələrində müdrikliyə
və müdriklərə həmişə yüksək qiymət
verilirdi. Xəlifələrin bir çoxu alimlərlə fəxr
edir, onlardan himayələrini əsirgəmirdilər.
Ərəb alimləri cəbrin,
sferik triqonometriyanın, riyazi fizikanın, optikanın,
astronomiyanın və digər elmi fənlərin
inkişafına böyük töhfələr vermişdilər.
Dünya mədəniyyətinin məşhur elmi siması olan
Məhəmməd əl-Xorəzmi ilk dəfə Hindistanda
meydana gələn hesab rəqəmlərini latın dilinə
tərcümə olunmuş elmi işləri vasitəsilə
dünyaya tanıtdırmışdı. Həmin rəqəmlər
sayəsində Roma rəqəm sistemi ilə çətinləşdirilmiş
riyazi hesablamalar xeyli asanlaşmışdı. Elmdə
"alqebra", yəni "cəbr" məfhumunu ilk dəfə
Xorəzmi "Kitab əl-cəbr val mukabala" traktatında
işlətmişdir. Müasir elm aləmində istifadə
olunan alqoritm məfhumu bu böyük alimin latın
transliterasiyasından (bir yazı sistemindəki hərflərin
başqa yazı sistemi hərfləri ilə verilməsi)
alqoritm, yəni əl-Qorizmi, yaxud əl-Xorezmi adından
yaranmışdır.
Misirin riyaziyyat, fizika sahəsində
tədqiqatları ilə ad çıxarmış alimi
İbn əl-Xaysam optika sahəsində məşhur əsərlərin
müəllifi kimi tanınmışdır.
Ərəblərdə
kimya elmi yüksək inkişaf səviyyəsinə
qalxmışdı. Kufa şəhərindən olan Cabbar ibn Xəyyan
eksperimental kimyanın əsasını qoymuşdu. O, kimya nəzəriyyəsi
problemlərinin həlli ilə kifayətlənməyərək
çox sayda eksperimentlər aparmaqla polad əridilməsi,
parçaların və dərinin boyanması, şüşə
istehsalı proseslərində praktik tətbiqini tapan təkliflər
vermişdi. Digər ərəb alimləri bir çox kimyəvi
birləşmələr kəşf etmişdilər. Ərəb
alimləri qurğuşundan və digər metallardan
qızıl almağa imkan verəcək iksir
axtarışı ilə də məşğul idilər. Lakin
həmin axtarışlar nəticəsində distillə
üsulunu kəşf etmişdilər. Bunun da sayəsində
üzvi məhsullardan, əsasən xırdalanmış və
isladılmış buğda məhlulundan ilk dəfə olaraq
spirt (alkoqol) ala bilmişdilər. Alınan bu məhsula ərəbcə
al-kohl, yəni çox xırda ovuntu deyirdilər.
Ərəblərdə
tibb elmi çox yüksək səviyyəyə
qalxmışdı. Onun nailiyyətləri uzun illər Avropa
tibbinin inkişafına təkan verirdi. IX əsrdə ərəb
dünyasının məşhur həkimi ər-Razi islam aləmində
böyük klinisist sayılırdı. Onun əsərlərinin
bir çoxu əsl tibb ensiklopediyası kimi dəyərləndirilir.
Görkəmli Şərq
alimi İbn Sinanın "Tibb qanunları" indiyədək
də tutarlı tibb ensiklopediyası sayılmaqdadır. Ərəb
dünyasının məşhur cərrahı əz-Zəhravi
cərrahlığı müstəqil elm səviyyəsinə
qaldıra bilmişdi. Onun "Təşrif" traktatı cərrahlıqda
illüstrasiyalı əsərlərin əsasını
qoymuşdu. Əz-Zəhrəvi yaraların və dəriüstü
zədələrin müalicəsində antiseptik vasitələrdən
yararlanırdı, cərrahi əməliyyat zamanı tikiş
qoymaq üçün sap icad etmişdi. Onun
hazırladığı 200-ə qədər cərrahiyyə
alətindən sonralar həm müsəlman, həm də
xristian tibb aləmində istifadə olunurdu. İspaniyanın
məşhur ərəb həkimlərindən biri olan,
eksperimental tibbin müjdəçisi sayılan İbn-Zöhr
(Avenzoar) ağciyər iltihabının və s. xəstəliklərin
təsvirini ilk dəfə vermiş mütəxəssis idi.
Əczaçılığın
yayılmasında, farmakologiyanın müstəqil elm kimi
formalaşmasında ərəb alimlərinin əməyi
böyük olmuşdur. Onlar kimya terapiyasına xüsui önəm
verirdilər. Ərəb farmakopiyasının bir çox dərman
bitkilərindən indiyədək də müxtəlif göbələk
xəstəliklərinin müalicəsində istifadə
olunur. Ərəb coğrafiyaçılar və naturalistləri
(təbiyyatçıları) bir çox ölkələrin
fauna və florasını öyrənməklə zoologiya və
botanika elmlərini zənginləşdirmişlər.
Ərəb həkimləri
su terapiyasını, psixoterapiyanı, müalicəvi pəhrizi
müvəffəqiyyətlə tətbiq edirdilər. Ərəb
dünyasında bir çox hospitallar, o cümlədən
psixi xəstələr üçün xüsusi xəstəxanalar
tikilmişdi. Həmin müalicə ocaqlarında elmi tədqiqatlar
da aparılırdı. Yeni salınmış şəhərlərdə
insanın fiziki və mənəvi inkişafına imkan yaradan
məscidlər, həkimxanalar və məktəblər tikilib
istifadəyə verilirdi. Ərəb alimləri təbiət və
tibb sahələrində insan biliklərini zənginləşdirən
yeni və orijinal məlumatlar əldə edirdilər. Bütün
bilik növləri, bütün fənlər Quranın sayəsində
dini məna daşıyırdı. Quran həm də
bütün bilik sahələrində geniş
yaradıcılıq axtarışlarına güclü impuls
verirdi. Ərəb mütəfəkkirləri Qərb mədəniyyətinə,
xüsusən də riyaziyyat, astronomiya, tibb və fəlsəfə
bilik sahələrinə böyük təsir göstərirdi.
Ərəb-müsəlman
mədəniyyətində bədii kalliqrafiya və
miniatür rəngkarlıq çox inkişaf etmişdi. İslam
aləmində kalliqrafiya (xəttatlıq) incəsənəti
ən nəcib sənət sayılırdı, kalliqraflar (xəttatlar)
xalq arasında böyük hörmət sahibi idilər.
İslam konsepsiyasında
incəsənət geniş mənada materialın nəcibləşdirilməsi
vasitəsidir. Müsəlman incəsənəti - xalça
toxuma, memarlıq, rəngkarlıq, xəttatlıq
üçün ifadəli həndəsi motivləri təkrarlamaq,
ritmin qəflətən dəyişməsi və diaqonal
simmetriya səciyyəvidir.
Ərəb-müsəlman
mədəniyyətinin digər tipik timsalı arabeskdir. Arabesk
spesifik müsəlman ornamentidir. Bu ornamentdə daxili
qanunauyğunluq ritmin təbii bütövlüyü ilə əlaqədardır.
Müsəlman dekorativ incəsənət elementləri Asiya,
Yaxın Şərq və Şimali Avropa xalqları
üçün ümumi olan tarixi keçmiş nümunələrindən
iqtibas edilmişdir. İslam bu arxaik elementləri assimilyasiya edərək
onların bütün magik xarakterini aradan qaldırmış,
bitki ornamentlərinə geniş yer vermişdir.
Ərəb-müsəlman
aləmində kalliqrafiya memarlıqda geniş istifadə
edilmişdir. Kalliqrafiyadan mətnlərin verilməsi və bəzədilməsi
məqsədilə də istifadə olunmuşdur. Memarlar bəzən
sarayların və məscidlərin divarlarını bitki aləminin
stilləşdirilmiş motivləri və təmtəraqlı
ərəb hörmə yazıları ilə bəzəyirdilər.
Dehlidəki Tacmahal, İstanbuldakı Göy məscid,
Bakıda Təzəpir məscidi, Səmərqənd və
İsfahan məscidləri, Qrenadadakı Alqamora sarayı,
Kordovanın sarayları və məscidləri buna nümunə
göstərilə bilər. Müsəlman
memarlığının naxışlı kaşı
ornamentləri sonralar İran xalçalarında da istifadə
edilmişdir.
Ərəblər
göz oxşaması üçün qırmızı rəngə
üstünlük verirdilər. Onlar qırmızı rəngi
qadına və uşaqlara xas rəng, şadlıq rəngi
hesab edirdilər. Ağ, qara və bənövşəyi rənglər
həyat sevincini inkar edən rənglər
sayılırdı. İslamda yaşıl rəngə
xüsusi önəm verilirdi. Yaşıl rəng Məhəmməd
peyğəmbərin (ə.s.) sevmiş olduğu rəngdir. Buna
görə də islam bayrağı yaşıl rəngdədir.
Yaşıl rəng təbiətin zənginliyi, həyat,
dinclik, oazis (vahə) rəmzidir. Yekaterinburqun
"Transmaş" tramvay zavodunun Özbəkistanın
sifarişi ilə yaşıl rəngli tramvaylar
hazırlaması da islama hörmətin tükənməzliyinin
sübutudur.
Ərəb-müsəlman
mədəniyyəti dünya mədəniyyəti xəzinəsinə
böyük töhfələr vermişdir. İslam mədəniyyəti
dünya incəsənətində, xüsusilə bədii sənətkarlıqda
mühüm rol oynayır. Qərb mədəniyyəti islam
İspaniyasının sənət əsərləri motivlərindən
nümunə kimi istifadə etmişdir. Siciliyanın və
Venetsiyanın memarlığında, İtaliyanın Lukka və
Florensiya şəhərlərində toxunan parçalarda
islam incəsənətinin güclü təsiri qabarıq
görünür.
İslam incəsənəti
nümunələrinə konkistadorların (ispan
istilaçılarının) sayəsində Qərb
yarımkürəsində də təsadüf olunur. Məsələn,
Meksikanın Pueblo şəhərindəki qədim katolik kilsələrinin
divarları bitki ornamentləri olan kaşı mozaikaları ilə
örtülmüşdür. Bu, qarşılıqlı rəqabət
aparan mədəniyyətlərin və dinlərin bir-birini zənginləşdirməsinin
sübutudur.
Azərbaycan VIII əsrin
başlanğıcında ərəblər tərəfindən
işğal olunandan və Arran vilayəti adı ilə ərəb
xilafətinə qatılandan sonra islam aparıcı dinə
çevrilmiş, yeni ənənələr və mədəniyyət
yaranmışdı. Azərbaycanlılar islamı qəbul
etmiş digər millətlər kimi müsəlman
adlanırdı. Onlar birlikdə müsəlman mədəniyyətinin
inkişafı prosesində (IX-X əsrlər) fəal
iştirak etmişdilər. Məhz həmin dövrdə yaranmış
Şirvan, Təbriz və Arran memarlıq məktəbləri
Azərbaycanın orta əsr memarlığının
sonrakı inkişafının əsas istiqamətlərini
müəyyənləşdirmişdi. Bakının,
Şamaxının, Beyləqanın (Baylakanın), Gəncənin,
Təbrizin və Marağanın müdafiə qala
divarları, Bakı, Mərdəkan, Nardaran, Ramana və s.
qalaları, məscidlər, mədrəsələr,
İçərişəhərin Sınıq qala minarəsi,
Möminə xatun məqbərəsi, Xudafərin
körpüsü özünün orijinal memarlıq üslubu
ilə fərqlənirdi.
Azərbaycanlıların
bir çoxu təhsil almaqdan ötrü ərəb Şərqinin
Bağdad, Kufə, Bəsrə, Dəməşq, Qahirə və
digər bu kimi mədəniyyət mərkəzlərinin tədris
müəssisələrində dini və dünyəvi biliklərə
yiyələnmişdilər.
VII əsrin sonlarında
Azərbaycanın iri şəhərlərindəki camelərdə
açılmış məktəblərdə əhalinin
nisbətən imkanlı təbəqələrinin
uşaqları ilk əvvəllər ancaq ərəb dilində,
IX-XIX əsrlərdə isə həm də fars dilində təhsil
alırdılar. Uşaqlara ərəb dilinin qrammatikası,
ilahiyyat fənləri və şəriət qaydaları, eyni
zamanda tarix, coğrafiya, ritorika (bəlağətli nitq) və
i.a. dərsləri tədris edilirdi.
İslamın ilk
dövrlərində şeir yazmaq böyük şəhərlərdə
saray peşəsi hesab edilirdi. Şairlər həm də ədəbiyyatşünas
sayılırdılar. VIII-X əsrlərdə islama qədərki
ərəb şifahi poeziyasının bir çox əsərləri
yazıya alınmışdı. Belə ki, IX əsrdə
"Xamas"ın ("Rəşadət
mahnıları") iki toplusu tərtib edilmişdi.
Həmin toplulara 500-dən
artıq qədim ərəb şairlərinin şeirləri
salınmışdı. X əsrdə yazıçı,
alim, musiqiçi Əbu-l-Fərəc əl İsfahani
"Kitab əl-Aqani "("Mahnılar kitabı")
adlı çoxcildli antologiya ərsəyə gətirmişdi.
Həmin antologiyaya şairlərin əsərləri və
bioqrafiyaları, habelə bəstəçilər və
ifaçılar haqqında məlumat daxil edilmişdi.
IX əsrin böyük
şairi Əbu Nuvas şeir formasının virtuoz bilicisi
sayılırdı. Onun yaradıcılığı
üçün acı istehza və hərdəmxəyallıq
səciyyəvi idi. O, məhəbbəti, kef məclislərini
tərənnüm edir, bədəvilərin qədim şeirlərinə
dəbdə olan aludəçiliyi lağa qoyurdu.
X-XV əsrlərdə
hazırda məşhur olan "Min bir gecə" ərəb
xalq nağılları toplusu tədricən meydana gəlirdi. Həmin
nağıllar fars, hind, yunan dastanlarının yenidən
işlənmiş süjetləri əsasında tərtib
olunmuş və ərəb saray və şəhər
mühitinə uyğunlaşdırılmışdı. "Min
bir gecə" toplusuna Əlibaba, Ələddin, dənizçi
Sindbad haqqında ərəb nağılları da
salınmışdı. Nağılların qəhrəmanları
həm də şahzadələr, sultanlar, tacirlər, şəhərlilər
idi. Orta əsr ərəb ədəbiyyatının istəkli
personajı cəsarətli və ehtiyatlı, kələkbaz və
sadəlövh, təmiz ərəb dilinin mühafizi bədəvi
ərəb sayılırdı.
Məlum olduğu kimi,
müasir cəmiyyətin islam mədəniyyəti ilə qarşıdurma
vəziyyətində olan ikinci mədəniyyəti Qərb mədəniyyətidir.
Bu mədəniyyətlər arasındakı fərq əsasən
onların mənbəyindədir. Müsəlmanın tam həyat
tərzi olan müsəlman mədəniyyətini müəyyənləşdirən
Quran və Sünnətdir. Bu, Allahın elçisinin mədəniyyətidir.
Müsəlman həyat tərzini Məhəmməd peyğəmbərin
(ə.s.) cahillərdən üz döndərmiş tərəfdarları
həyata keçirmişlər.
Qərb mədəniyyəti
kapitalistlər, ateistlər, bir cinsiyyətli kəbinlərə
bəraət qazandıran, alkoqolizmi və
narkomanlığı həyat tərzi sayan adamlar formalaşdırmışlar.
İslam mədəniyyətinin
təməl daşı həya və sadəlikdir. Həm həya,
həm də sadəlik imanın şərtlərindəndir. Beləliklə
də, əsl islam cəmiyyəti mənəviyyat səviyyəsini
yüksəklərdə saxlayır və hər bir məsələdə
sadəliyi üstün tutur.
Bunun əksinə olaraq,
Qərb mədəniyyətinin təməl daşı əxlaq
prinsiplərinə zidd hərəkətlərə və
israfçılığa yol verməkdir. Kəbin kəsdirmədən
(nikah bağlamadan) qadın və kişinin ər-arvad kimi birgə
yaşaması, bir cinsdən olan subyektlərin "evlənməsi"
əslində normaya çevrilmişdir. Qərb libası, demək
olar ki, bütövlükdə flirt, cəzbetmə və
ehtiras oyatmaq üçün nəzərdə tutulmuşdur.
Moda qarşısında
itaət Qərb mədəniyyətinin bir hissəsidir. Bütün
bu deyilənlər islam və Qərb mədəniyyətləri
arasındakı əsaslı fərqi göstərir.
İslam mədəniyyətinin
dünyagörüşü dünyanı yox yerdən yaradan
böyük Allaha inama əsaslanır. İnsan Yer
üzündə həyat sürdüyü qısa bir vaxtda,
Allahın sevimli elçisi Məhəmməd peyğəmbərin
(ə.s.) öyrətdiyi kimi, ibadətə xüsusi diqqət
ayırmalıdır. Beləliklə də, islam mədəniyyəti
insanların həyatda əsas missiyasının yer
üzündə dinə ehtiram və inam mühitinin gücləndirilməsindən
ibarət olduğunu sübuta yetirir. Bu cür
dünyagörüşlü hər bir kəs öz həyatının
məqsədi naminə var-dövlətini, enerjisini və
vaxtını din yolunda qurban verməyə həmişə
hazır olur. Din cəmiyyətin istiqamətləndirici və
hərəkətverici qüvvəsidir. Əsl müsəlman
üçün çoxlu var-dövlət
yığmağın heç bir mənası yoxdur. O, həyatı
din yolunda səyahət kimi qavrayır. Böyük Allaha itaət
nəticəsində xeyir tapır, sakitlik və məmnunluq
şəraitində mədəni həyat sürür.
Arif HÜSEYNOV
Azərbaycan.- 2009.- 9 avqust.- S. 4.