Kitabxanada oxucu niyə azalıb?

"Azərbaycan" qəzetinin 21 may 2009-cu il tarixli nömrəsində dərc olunan "Kitaba həsrət oxucu, yoxsa oxucuya həsrət kitabxanalar" sərlövhəli "dəyirmi masa"da qaldırılan problemlər hamının ürəyindən xəbər verir. Bu müzakirə geniş əks-səda doğurdu. Əməkdar elm xadimi, professorlar Abuzər Xələfov, Azad Nəbiyev kimi görkəmli ziyalılarımız bu məsələyə öz münasibətlərini bildirib, dəyərli təkliflər irəli sürdülər.

Azərbaycanda kitabxanaların inkişafı ulu öndər Heydər Əliyevin adı ilə bağlıdır. Dahi rəhbər kitabxanaya möhtəşəm məbədgah kimi baxırdı. Milli kitabxanada olarkən onun "Kitabxana xalq, millət üçün müqəddəs bir yer, mənəviyyat, bilik, zəka mənbəyidir..." deməsi həmin münasibətin təzahürü idi.

Ümummilli liderin Azərbaycanda kitabxana işinin inkişafı istiqamətində imzaladığı bir sıra sənədlər, o cümlədən 1998-ci ildə verdiyi fərmanla qüvvəyə minən "Kitabxana işi haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanunu bu gün də ölkəmizdə kitabxana qanunvericiliyinin hüquqi baza sənədi olaraq qalmaqdadır. 1970-1980-ci illərdə Heydər Əliyevin başçılığı ilə ölkədə bütün kitabxanaların mərkəzləşdirilməsi kimi böyük bir hərəkat başlandı ki, bunu Azərbaycan kitabxanaçılığında dönüş nöqtəsi adlandırmaq olar. Ulu öndərin təşəbbüsü ilə həmin illərdə "Hər bir yaşayış məntəqəsinə - bir kitabxana" devizi altında yüzlərlə yeni kitabxana açılmış, onlar üçün ayrıca binalar tikilmişdi.

Ulu öndər Heydər Əliyevin bu sahədəki siyasətini hazırda Prezident cənab İlham Əliyev uğurla davam etdirir. Bəri başdan ölkədə kitabxana işinin müasir tələblər səviyyəsinə qaldırılması üçün ardıcıl surətdə dövlət tərəfindən görülən işlərə görə Gəncənin çoxsaylı mədəniyyət işçiləri adından ölkə rəhbərinə dərin minnətdarlığımızı bildiririk. Məhz dövlət başçısının təşəbbüsü ilə son altı ildə kitabxanaçılığa dair beş mühüm dövlət sənədi imzalanmışdır. "Azərbaycan dilində latın qrafikası ilə kütləvi nəşrlərin həyata keçirilməsi haqqında", "Azərbaycanda kitabxanaların fəaliyyətinin yaxşılaşdırılması haqqında", "Dünya ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrinin əsərlərinin Azərbaycan dilində nəşr edilməsi haqqında" sərəncamlar verilmiş, "Kitabxana işi haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanunu və "Azərbaycan Respublikasında kitabxana-informasiya sahəsinin 2008-2013-cü illərdə inkişafı üzrə Dövlət Proqramı" qəbul olunmuşdur.

Bunların hər biri kitabxana işi sahəsində durğunluğa son qoyulması, onların fəaliyyətinin günün tələbləri səviyyəsinə qaldırılması, kitab-oxucu probleminin həlli sahəsində əvəzsiz rol oynayır. Ölkə rəhbərliyinin qayğısı və diqqəti sayəsində qısa bir vaxtda latın qrafikası ilə 48 adda 1,2 milyon nüsxədən çox ədəbiyyat çap edilərək kitabxanalara paylanıldı, özü də pulsuz Prezidentin hədiyyəsi kimi. Bizim kitabxanamızın və onun filiallarının da fondları təzələndi. Yüksək zövqlə çap olunmuş bu gərəkli kitablar oxucuların ixtiyarına verildi.

Yeri gəlmişkən, bu yaxınlarda Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin göstərişi ilə fiziki və mənəvi cəhətdən köhnələrək yararsız hala düşmüş kitab, qəzet, jurnal və digər çap məhsullarının fondlardan təmizlənməsinə başlanılmışdır. Beləliklə, dövlətimizin başçısının qayğısı və köməyi ilə kitabxanaların fondu müasir tələblər səviyyəsində olan ədəbiyyatla zənginləşdi. Mədəniyyət işçilərinin vəzifəsi isə kitabdan, kitabxanadan uzaq düşmüş oxucuları geri qaytarmaqdan, onlarla müntəzəm iş aparmaqdan, hamını, ilk növbədə gəncləri mütaliəyə cəlb etməkdən ibarətdir.

"Kitaba həsrət oxucu, yoxsa oxucuya həsrət kitabxanalar" mövzusunda keçirilən "dəyirmi masa"da bu sahədəki vəziyyət ətraflı təhlil olunur və problemin həlli üçün çox dəyərli təkliflər irəli sürülür. Buna görə də "dəyirmi masa"nın materialları və onunla əlaqədar görkəmli ziyalılarımızın çıxışları bizim üçün əsl fəaliyyət mənbəyinə çevrilmişdir. Biz bu dəyərli müzakirəni bir növ gəncliyin gələcək yüksəlişinə istiqamətlənən həyəcan təbili kimi qəbul edirik.

Uzun illərin müşahidəsinə əsasən deyə bilərəm ki, kitaba maraq, mütaliə mədəniyyəti, ilk öncə təhsil müəssisələrində işin təşkilindən çox asılıdır. Əvvəllər orta məktəblərdə dərsdənkənar oxu üçün müəyyən ədəbiyyat tövsiyə olunurdu. Şagirdlər həmin siyahılarla kitabxanalara gəlirdilər. İndi bu siyahılar demək olar ki, sıradan çıxıb. Məgər geniş dünyagörüşü, mütaliə mədəniyyəti üçün təkcə yığcam dərs proqramı kifayət edirmi? Unutmaq olmaz ki, kitabxanalar öz işlərini əsasən oxucuların maraq dairəsi, müraciətləri, tələb və təklifləri ilə tənzimləyirlər.

Bir neçə il bundan əvvəl mən Amerikada kitabxanaların fəaliyyəti ilə tanış olmuşam. Oradakı uşaq kitabxanalarında 2-7 yaşlılar üçün ədəbiyyat ayrıca guşədə yığılmışdı. Çalışırdılar ki, azyaşlı oxucular onların maraq dairələrinə, yaş səviyyələrinə uyğun kitabları tapmaqda çətinlik çəkməsinlər.

Texnikanın, kompüterin ən çox inkişaf etdiyi bu sivil ölkədə kitaba, kitabxanaya olan qayğı və diqqəti görəndə heyran qaldım. Hər kitabxanada nə qədər çox kompüter vardısa, kitaba diqqət ondan da artıq idi. Biz isə belə fikirləşirik ki, əgər kompüter varsa, elektron kitabxana yaranırsa, kitab oxumaq bir elə də vacib deyil. Xeyr, bu, kökündən yanlış fikirdir. Qoy uşaqlarımız kompüterdən də, internetdən də istifadə etsinlər, ancaq "canlı" kitabı heç nə əvəz edə bilməz. İnsanın intellektual səviyyəsinin, dünyagörüşünün artmasında kitabın xüsusi yeri, əvəzsiz rolu vardır. Dahilər əbəs deməyiblər ki, bəşəriyyətin ən dəyərli kəşfi məhz kitabdır.

Gəncə şəhər Mərkəzləşdirilmiş Kitabxana Sistemində "İRBİS-64" avtomatlaşma proqramı işləyir, "Amerika guşəsi" fəaliyyət göstərir. Burada gün ərzində hər kəs internetdən pulsuz istifadə edə bilir. İnformasiya resurs mərkəzində isə orta məktəb şagirdləri üçün ingilis dilində müxtəlif mövzular üzrə maraq klubları təşkil edirik. Uşaqlar bu klublara çox böyük həvəslə gəlirlər.

Oxucuları cəlb etmək məqsədilə biz öz kitabxanalarımızda bir-birindən maraqlı, məzmunlu tədbirlər keçiririk. Xüsusən, ziyalılarla görüşlər, kitabların müzakirəsi, vətənpərvərlik mövzusunda diskussiyalar, sual-cavab günləri hamıda böyük maraq doğurur. 2009-cu ilin "Uşaq ili" elan olunması ilə əlaqədar bu yaxınlarda "Uşaq kitab festivalı" keçirmişik. Uşaqların əl işləri, rəsm əsərlərindən ibarət sərgilər təşkil etdik. Tədbir çox gözəl keçdi, uşaqlar həvəslə iştirak etdilər. Əsl bayram təntənəsi idi.

Şəhərimizin yazarları ilə olan görüşlər də böyük maraq doğurur. Belə hallarda tədricən yeni-yeni oxucular gəlir, təzə kitabları, maraqlı əsərləri xəbər alırlar. Elə buna görə də son vaxtlar bizdə oxucuların sayı xeyli artmışdır. Şəhərimizdə, demək olar ki, oxucu problemi duyulmur. Lakin bu, hələ azdır.

Problem əsasən nədən yaranır?

Tam yəqinliklə deyə bilərəm ki, əgər təhsil sistemində mütaliəyə diqqət artırılarsa, heç bir kitabxana oxucusuz qalmaz. Uşaqlarda kitaba marağı körpələr evindən aşılamaq lazımdır. Kitabsız, bədii əsərsiz, geniş mütaliəsiz, ancaq repetitorların yanında, tapmacaya bənzər "test" nəşrləri ilə çalışan şagirdləri kitaba alışdırmaq günün ən aktual tələbi kimi gündəmə gətirilmişdir.

Tədris sahəsində aparılan yerli-yersiz eksperimentlər millətimizin gələcəyinə, gənclərin ümumi inkişafına əngəl törədir. Xüsusən repetitorlarla işləyən, yalnız testin tələbləri ilə imtahana hazırlaşan gənclər mənəvi cəhətdən bir növ yarımçıq hala düşür. Nə qədər ki, orta məktəblərdə təhsil məsələsi nizama düşməyib, repetitorların əl-ayağı yığışdırılmayıb, mütaliə məsələsi beləcə düyünlü qalacaqdır.

Cari ildə iyirmi min nəfərə yaxın şagirdin orta təhsil haqqında attestat ala bilməməsi bizi ciddi düşündürməlidir.

Onbirillik təhsilə əbəs yerə ümumi orta təhsil deyilmir. Yəni gənclər ümumən bütün biliklərin əsaslarından xəbərdar olmalıdırlar. Bir neçə konkret ixtisas üzrə çalışaraq digər fənlər ikinci plana keçiriləndə hansı geniş dünyagörüşdən danışmaq olar?! Repetitorların bu cür geniş əl-qol açması bizə nə verir? "Azərbaycan" qəzetinin 30-31 may 2009-cu il tarixli nömrəsində çap edilən "Repetitorsuz keçinmək mümkündürmü" adlı məqalədə qaldırılan məsələlər hamımızın ürəyindən xəbər verir. Məqalədə göstərilir ki, repetitor hərəkatı genişləndikcə "uşaqlar məktəbdən yayınır, şagirdlərdə təhsil ocağına laqeydlik, etinasızlıq formalaşır, müəllim-şagird-valideyn münasibətlərində gərginlik yaşanır".

Kitaba marağın azalmasının çoxsaylı səbəblərindən birini də məhz burada axtarmaq lazımdır.

Biz orta məktəbdə təhsil alanda təkcə məktəb kitabxanası deyil, hətta "sinif kitabxana"sı da mövcud idi. Əvvəlcə həmin sinif kitabxanasına baxırdıq. O, bizi qane etməyəndə kütləvi kitabxanalara üz tuturduq. Yeni nəşr olunmuş bədii ədəbiyyat istəyirdik, dövri mətbuatı da gözdən qaçırmırdıq.

Mədəniyyət işçiləri kitab təbliğinin ən müxtəlif formalarından istifadə etməlidirlər. Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin "Kitab abidələri" haqqında hazırladığı sayt bu cəhətdən çox maraqlıdır. Bundan əsas məqsəd qiymətli əlyazmaları, nadir kitabları, qədim nəşrləri aşkar etmək, onları tanıtmaqdır. Biz mədəniyyət işçiləri bu saytdakı materiallardan çox şey öyrənirik və orada qeyd olunan məlumatları təbliğ edirik.

Yeri gəlmişkən, yazıçılarımıza, şairlərimizə də kitabxana işçilərinin bir iradını, oxucuların arzu və istəyini çatdırmaq istəyirəm. Kitab həvəskarları bu günün həyatını əks etdirən maraqlı, məzmunlu kitablar görmək, dillərdə əzbər olacaq əsərlər oxumaq istəyirlər. Son illərdə çoxlu kitab yazılır, əsər nəşr edilir. Təəssüf ki, geniş kütlə arasında ciddi maraq doğuran, yaddaşlara həkk olunan əsərlər heç də çox deyildir. Xüsusən uşaq marağına uyğun sadə, rəvan, obrazlı əsərlər, demək olar, yox dərəcəsindədir. Məktəb illərində sevə-sevə oxuduğumuz, indi də uşaqlara həvəslə söylədiyimiz "Uşaq və buz", "Gəl-gəl a yaz günləri", "Şəngülüm, Şüngülüm, Məngülüm", "Qırmızı papaq", "Tülkü həccə gedir" kimi əsl ədəbi hadisəyə çevrilən maraqlı əsərləri, oxucu təfəkkürünə su kimi axan şeirləri, nağılları tapmaq çətindir. Hər bir yazıçı, şair - hər bir qələm əhli mütaliənin azalmasından narahat olursa, ilk öncə müasir oxucunu, onun dünyagörüşünü, arzu və istəyini, maraq dairəsini, qavrama qabiliyyətini nəzərə almalıdır. Nə qədər maraqlı, məzmunlu əsərlər bol olarsa, kitabxana oxucuya həsrət qalmaz, oxucuya həsrət kitabxanaların sayı günbəgün azalar.

Elmira ƏLİYEVA,

Gəncə şəhər Mərkəzləşdirilmiş

Kitabxana Sisteminin direktoru,

əməkdar mədəniyyət işçisi

Azərbaycan.- 2009.- 15 avqust.- S. 5.