"Siyasi hakimiyyət onun üçün yalnız özünüifadə vasitəsi idi..."

Albert Sergeyeviç Çernışev... 1987-1994-cü illərdə əvvəlcə Sovet İttifaqının, sonralar isə Rusiya Federasiyasının Türkiyədəki səfiri olduğuna görə onu burada yaxşı tanıyır, xətrini istəyirlər. Mərmərənin qırçınlı ləpələrinin sahilini döyəclədiyi möhtəşəm Dolmabahçe sarayında düzənlənən açıq hava ziyafətlərindən birində söhbətimizin güzarını Heydər Əliyev mövzusundan saldım. Məmnuniyyət dolu heyranlıqla qoşuldu söhbətə.

- Siz Heydər Əliyevin siyasi hakimiyyətdə olduğu illərin canlı şahidlərindən birisiniz. Sovet diplomatiyasının çox önəmli ismlərindən biri kimi sizin o vaxtlar Kremldə çox yüksək vəzifə tutan Heydər Əliyevlə bağlı hansısa özəl xatirələriniz varmı?

- Bəri başdan deyim ki, Heydər Əliyev hələ sovet dövrünün tanınmış, sayılıb-seçilən siyasi fiqurlarından biri idi. Azərbaycanda işləyərkən qazandığı nüfuz, təcrübə onu digər ittifaq respublikalarının birinci şəxslərindən əhəmiyyətli dərəcədə fərqləndirirdi. Bu fərq o qədər kəskin və əyani idi ki, onu görməmək, yaxud görməməzliyə vurmaq sadəcə mümkün deyildi. Buna görə də Heydər Əliyev Moskvaya gələrkən mərkəzi siyasi elita onunla əyalət kadrı kimi deyil, siyasətdə püxtələşmiş, hətta mən deyərdim ki, ustad səviyyəsinə yüksəlmiş rəhbər işçi kimi hörmət və ehtiramla davranmağa başladı. Bir çoxları hesab edirdi və mən düşünürəm ki, bu qənaətlər heç də boş yerdən yaranmamışdı, Azərbaycanı sıradan bir Asiya ölkəsindən, əyalət çapından SSRİ kimi dövrünün nəhəng dövlətinin iqtisadi-mədəni göstəricilərinə görə öncül respublikalarından birinə çevirən məhz Heydər Əliyev olmuşdur. O təkcə güclü təsərrüfatçı deyil, həm də sözlərinin çəkisi və sanbalı olan, kütləni arxasınca aparmağı, auditoriyanı inandırmağı bacaran bir siyasi xadim, harizmatik lider idi. Və etiraf etmək lazımdır ki, tarixi hadisə və həqiqətlərin o dövrkü sahmanında Heydər Əliyev kimi kadrlara mərkəzdə ehtiyac vardı. Yəni mən bu fikrimlə Heydər Əliyevin Brejnev, yaxud Andropovla yaxın əlaqələrinə görə Moskvaya irəli çəkildiyini iddia edənlərin məntiqinin real həqiqətlə səsləşmədiyini vurğulamaq istəyirəm. Kremldə vəziyyət heç də göründüyü kimi rəvan deyildi. Bu, güclü və güclü olduğu qədər də kirəcləşmiş sistemə yeni nəfəs, yeni qan lazım idi. Və əgər belə bir, təbiri caizsə, "donor" məhz Heydər Əliyevin simasında seçilmişdisə, deməli, bu məsələdə çoxlarının bixəbər olduğu məna və mətləblər gizlənmişdir.

Heydər Əliyev SSRİ Nazirlər Soveti sədrinin birinci müavini kimi hökumətin işinə yeni impuls verdi. O, özünün tükənməz enerjisi, təşəbbüskarlığı və zəhmətsevərliyi ilə ətrafındakıları, münasibətdə olduğu adamları həvəsləndirirdi. Hamı əmin idi ki, hər şeyə qadir "birinci müavin" rəhbərlik etdiyi sahələri dartıb ətalət yuxusundan ayıldacaq, həmin infrastrukturlarda davamlı və dinamik inkişafın bazasını yaradacaqdır. Bu, belə də oldu.

Sonralar, Qorbaçov hakimiyyətinin bərqərar olduğu dövrdə, Heydər Əliyevin həyatı bir qədər təlatümlü keçdi. İllərlə ürəklərdə mürgü döyən xəbislik, xılt, qısqanclıq sanki vulkan kimi püskürüb onun yollarını qapadı. Görünəni o idi ki, Qorbaçov Əliyevi "həzm" edə bilmir və yeni Baş katib illərlə onu təqib edərək az qala kompleksə çevrilmiş bu məngənədən nəhayət ki, qurtulduğuna sevinərək Əliyevə qarşı sərt, amansız və çoxları belə hesab edir ki, ədalətsiz mövqe tutdu.

Sonrakı illər həm Sovet İttifaqı, həm də ayrılıqda Azərbaycan və digər müttəfiq respublikalar üçün çətin və əziyyətli oldu. Heydər Əliyevin 20 Yanvar Bakı faciəsindən sonrakı dövrdə Moskvadan Bakıya deyil, məhz Naxçıvana dönməsi xatirimdədir. O vaxt mən burada (Türkiyədə - X.N.) səfir işləyirdim və belə bir məlumat bizə də çatmışdı.

İş elə gətirdi ki, Türkiyə Heydər Əliyevi səfərə dəvət etdi. O vaxt onun heç bir rəsmi statusu yox idi və keçmiş ittifaq respublikalarından yalnız Rusiyanın səfiri kimi fəaliyyət göstərdiyimə görə müəyyən məsələləri məndən soruşurdular. Və mən də təbii ki, bu şəxsin nəinki vətəni Azərbaycanda, eyni zamanda keçmiş SSRİ-də böyük nüfuz və hörmət sahibi olduğunu bildirib onun layiqincə qarşılanmalı olduğunu diqqətə çatdırdım. Beləliklə, Heydər Əliyev yüksək səviyyədə qarşılandı, mənim də iştirak etdiyim protokol və digər xarakterli görüşlər oldu. Həmin dövrdə Azərbaycanda cərəyan edən proseslər, mürəkkəb ictimai-siyasi vəziyyət insanlarda belə bir isti ümid qığılcımı yaratmışdı ki, Heydər Əliyev yenidən ölkə rəhbərliyinə qayıda bilər. Onunla görüşlərimiz çox idi...İstanbul, Ankara, müxtəlif tədbirlər... keçmişlə bağlı kövrək və zəngin xatirələrin körpü saldığı şirin söhbətlər Heydər Əliyevin mənə təkcə zəmanəsinin böyük siyasi dövlət xadimi kimi deyil, həm də səmimi, kübar, haqqında az qala rəvayətlər qoşulmuş fenomen yaddaşlı, duzlu məcazlı və bir də Vətənini hədsiz məhəbbətlə sevən bir insan kimi tanıtdı. Mən onu özüm üçün yenidən kəşf etdim... sakitliyini bütün situasiyalarda qoruyub saxlamağı bacaran, müsahibini təmkinlə dinləyən və ağıllı replikaları ilə düşündürən Heydər Əliyev, xeyirxahlıq və alicənablıq, inam və etibar mücəssəməsi. Bu isti təmaslar zamanı mənə elə gəldi ki, o da mənə səmimi hisslər bəsləyir.

Hələ o vaxtlar hansısa bir sövq-təbii mənə inadla pıçıldayırdı ki, o, hakimiyyətə qayıdacaq. Onun kimi siyasət patriarxının, müdrik və təcrübəli dövlət xadiminin ölkəsinin dar macalında kənarda qalması tarixi ədalətsizlik olardı. Və ictimai-siyasi təlimlər tarixindən az-çox xəbərdar bir adam kimi qətiyyətlə deyə bilərəm ki, son illərin siyasi dövlətçilik tarixində hakimiyyətə 1993-cü ildəki kimi parlaq qayıdış fenomeni də məhz Heydər Əliyevə məxsusdur. Həmin dövrdə mən artıq Rusiya xarici işlər nazirinin müavini idim və vəzifə bölgüsünə görə Qara və Xəzər dənizləri hövzəsi, Qafqaz bölgəsi, habelə İran, Türkiyə, Əfqanıstan və digər ölkələrin də daxil olduğu Cənub regionuna kurasiya etdiyim üçün tez-tez səfərlər etməli olurdum. Belə səfərlər zamanı mən Azərbaycanı da ziyarət edirdim və bizim Heydər Əliyevlə köhnə tanışlara xas mehriban görüşlərimiz olurdu. Biz onunla Rusiya-Azərbaycan münasibətləri, Xəzər dənizi, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi və ikitərəfli əməkdaşlığın ən müxtəlif spektrlərini əhatə edən faydalı və səmərəli söhbətlər aparırdıq. Birmənalı faktdır ki, Prezident Heydər Əliyevin zamanında Azərbaycan çox güclü keyfiyyət sıçrayışı etdi. Bu inkişaf, sabitqədəm dinamika ölkə həyatının istisnasız olaraq bütün sahələrini əhatə edirdi. Yalnız Heydər Əliyev kimi fenomenal istedada malik bir şəxsiyyət müharibə girdabında çabalayan arxasız-köməksiz, transnasional qüvvələrin diş qıcıdığı balaca bir ölkəni böyük bir regionun geosiyasi faktına çevirə, kiçik bir coğrafiyada dünyanın nəhəng güc mərkəzlərinin maraqlarını təmərküzləşdirə bilərdi. Tək elə Bakı-Tbilisi-Ceyhan nəyə desən dəyər.

Sonralar mən Hindistana səfir getdim və təəssüf ki, biz Heydər Əliyevlə bir daha görüşə bilmədik. Bu böyük insanın xəstəliyi və vəfatı məni möhkəm sarsıtdı. Çünki bu dünyanı sadəcə bir insan tərk etməmişdi. Tarixi yazan və yaradan, onu yönəltməyi və fövqündə durmağı bacaran, dövlət idarəçiliyi və siyasi təlimlər elminin müntəxəbatını öz fəaliyyəti ilə diktə edən nadir şəxsiyyətlərdən biri haqq dünyasına qovuşmuşdu. Bu cür ölümə vaxtsız ölüm də demək mümkündür.

- Albert Sergeyeviç, zəngin və çoxillik diplomatik fəaliyyətiniz tarixində yəqin ki, bir çox dövlət başçıları, siyasi liderlərlə görüşmək imkanınız olub. Əgər kiçicik bir müqayisə aparmaq imkanınız olsa idi, Heydər Əliyevi həmin insanlardan fərqləndirən hansı məziyyətləri qeyd edərdiniz?

- Bilirsiniz, liderlər var ki, siyasi fəaliyyət, dövlət idarəetməsi sahəsində uzun illər çalışıb püxtələşdikdən sonra tanınırlar. Ancaq adamlar da var ki, bu, onlarda fitrətən mövcuddur, genlərində kodlaşdırılıb, bir sözlə, İlahi vergidir. Bizdə buna Allahdan lider deyirlər. Heydər Əliyev məhz ikincilərdəndir. Digər vacib məqam səlahiyyət məsələsidir. Heydər Əliyev tək Azərbaycan səviyyəsində deyil, bütöv bir region, MDB məkanı, hətta Qərb miqyasında sözünün keçəri, urvatı olan lider idi. O tək Bakı, Azərbaycan, Qafqaz çapında deyil, beynəlxalq səviyyədə düşünməyi və təhlillər aparmağı bacarırdı. Bu iki məqam onu həmkarlarından əhəmiyyətli dərəcədə fərqləndirən professional cizgilərdəndir. O ki qaldı şəxsi məziyyətlərə, müasir siyasi texnologiyalarda lider üçün harizma məsələsi çox vacib ünsürdür. Heydər Əliyev məhz güclü harizmatik şəxsiyyət idi. Təmkin, səmimiyyət, zəka, səbat, xeyirxahlıq, diqqət onun fərdi naturasının özgün çalarlarıdır.

Xalid QÜDRƏTOĞLU

Azərbaycan.-2008.-13 dekabr.-S.6.