Elmin və təhsilin tərəqqisi cəmiyyətin, dövlətin inkişafının əsasıdır

İctimai və humanitar elmlər: zaman kontekstində baxış

Dövlətin islahatlar strategiyasının siyasi-elmi təminatı və modernləşmənin tələbləri

Daha bir məqamı vurğulamaq istərdik. Bu, akademik Ramiz Mehdiyevin məqaləsində qaldırılan "alim-vətəndaş" mövqeyi məsələsi ilə bağlıdır. Özlərini azərbaycanlı adlandıran, obyektiv reallığı təhlil etmək qabliyyətindən məhrum olan və yalnız subyektiv qərəz mövqeyindən dövlətçiliyimizin uğurlarına kölgə salmaq, onun imicinə xələl gətirmək məqsədilə yazılan böhtan dolu "təhlilləri" bir ümumi cəhət birləşdirir: burada dünya analitikasının və siyasi elmin meyarlarına cavab verən, siyasi termin və kateqoriyaların tətbiq edildiyi bir cümlə belə tapmaq çətindir. Bu mətnlər üçün yalnız populist şərh səciyyəvidir. Təsadüfi deyil ki, mütləq inkar üzərində köklənən bu "təhlillər" bir əsrə yaxın obyektivlik və elmilik nüfuzuna malik olan Gellap sorğularını deyil, bədxah və düşmən ölkələrin xəbərlərinin gündəmini "bəzəyir". Yeri gəlmişkən, elmi tədqiqat və yaradıcılıq sahəsində ən məşhur alimlərin gəldiyi yekdil qənaətə görə, inkara yönümlü təfəkkür yaradıcılığa qabil olmur. Çünki perspektivlik duyumundan məhrum olur. Buna görə də nə alternativ təklif verə, nə də yeni ideya yarada bilir. Qədim deyimə görə, doğrudan da, "zəka (düha) və şər xislət - bir araya sığmayan fenomenlərdir". Dərin zəka üçün subyektiv məqsədlər deyil, gerçək qanunauyğunluqların aşkarlanması daha önəmlidir. Bundan daha qədim dövrün mütəfəkkiri Periklə görə isə, "Siyasət haqqında hamı danışır, yalnız nadir insanlar siyasəti yaradırlar".

Analitik-ekspert cəmiyyətində qrantlar naminə "təhlillər" edən qisim - "kapitan Qrantın uşaqları" kimi adlandırılır. Burada bir məntiqin olmasını demək mümkündür. Belə ki, bu şərhlər üçün "kiçiklik", "cılızlıq", "natamamlıq" sindromu səciyyəvi, haradasa psixoloji xüsusiyyətdir.

Hazırda qlobal siyasi cəmiyyət sistemli böhranlar silsiləsini yaşayır. Bura beynəlxalq münasibətlərin ənənəvi modelinin böhranı, qloballaşmanın (qərbləşmə kimi başa düşülən) mövcud modelinin böhranı, siyasi elmdə böyük dühaların yoxluğu və ideyaların böhranı və s. aiddir. Ən vacibi isə, milli dövlətin neoliberal inkişaf modelinin böhran yaşamasıdır.

Xüsusilə də dünya iqtisadi böhranı "inkişaf modelləri"nə dair konsepsiyaların tarixi sınaq meydanına çevrilmişdir. Artıq dövlətin neoliberal, bazar fundamentalizminə əsaslanan modellərinin özünü doğrultmadığı aşkar həqiqətə çevrilmişdir. Hələlik alternativ kimi dövlətin "rəqabətədavamlı inkişaf" və "keyfiyyətyönümlü inkişaf" (Maykl Porter) modelləri təqdim olunmuşdur.

Bütün bunlar akademik Ramiz Mehdiyevin konseptual məzmunlu məqaləsində irəli sürdüyü məsələni - Azərbaycan aliminin (siyasətşünasın, iqtisadçının, filosofun, sosioloqun, tarixçi-etnoqrafın və s.) milli və qlobal inkişafın yeni nəzəri modelinin təhlili və təqdimində bilavasitə iştirak etməsi zərurətini qarşımızda duran birinci dərəcəli məsələyə çevirir. Bunun üçün isə ilk növbədə hər hansı yeni utopiya yaratmağa ehtiyac yoxdur. Mövcud modellərin heç biri ilə izah edilə bilməyən, sadalanan ziddiyyətli böhranlar silsiləsində qalibiyyətli inkişaf templərimizi təmin edən Azərbaycan modeli obyektiv gerçəklik kimi dərin siyasi-tarixi təhlillə əsaslandırılmalı, dünyaya və gələcək nəslə təqdim edilməlidir. Bu, hazırkı dövrdə ictimai elmin kollektiv səylərini bir araya gətirən tarixi vəzifəmizdir.

İslahatlar üçün zəruri olan zaman probleminin məqalənin həm adında, həm də məzmununda vurğulanması, irəli sürülən məsələlərin həllinin ən qısa zaman müddətində həyata keçirilməsi tələbi əsas qənaətlərdən biridir. Bununla bağlı bizim mərkəz akademik Ramiz Mehdiyevin məqaləsində ictimai elmlərlə məşğul olan alimlər qarşısında qoyduğu vəzifələri öz işində prioritet olaraq görür. Akademik Ramiz Mehdiyev tərəfindən qaldırılmış məsələlərin müzakirəsinə həsr olunmuş elmi şurada Mərkəzin əməkdaşları mövcud problemlərin həlli yolları barədə fikir mübadiləsi aparmış və ictimai elmlərin elmi kadr potensialını təkmilləşdirməsi yollarına dair konkret təkliflər vermişlər. İlk növbədə Mərkəzin profili ilə bağlı, yəni, ölkəmizdə politologiyanın inkişafı problemlərinə toxunmaq istərdik. Belə ki, Mərkəzin kadr potensialını formalaşdırarkən biz ölkədə dövlət elmi-tədqiqat müəssisələrində işləyən tək-tük alimin politologiya ilə peşəkar səviyyədə məşğul olması və xarici dil bilməsi ilə üzləşdik. Kadr potensialının qıtlığı şəraitində politologiya sahəsində fundamental tədqiqatlar haqqında düşünmək çətindir. Burada kadr hazırlığı, yəni yüksək səviyyəli elmi işçi və mütəxəssislərin hazırlanması probleminə də toxunmaq istərdik. Elmi müəssisələr üçün ali məktəblərin məhsulu olaraq magistrlər qəbul edilirlər. Bugünün acı reallığıdır ki, magistr diplomu almış şəxslər əslində müstəqil olaraq elmi tədqiqat aparmaq qabiliyyətinə malik deyillər. Zənnimizcə, bunun əsas səbəbi magistraturada təhsil zamanı magistrantların müstəqil elmi tədqiqatlar aparmasına, onların dövri mətbuatda çıxışlar etməsinə, elmi seminar və konfranslarda iştiraklarına və xarici dilin dərindən öyrənilməsinə kifayət qədər diqqətin yetirilməməsidir.

Biz dəqiq məlumat əsasında vacib qərarların qəbul olunduğu informasiya əsrində yaşayırıq və burada statistik məlumatların xüsusi yeri var. Statistik məlumatlar əsasında dünya ictimaiyyətinə bu və ya digər ölkədə gedən proseslər haqqında mülahizə yürütməyə imkan verən ölkələrarası müqayisələr aparılır, ölkələrin reytinqləri müəyyən olunur. Bu gün dünyanın inkişaf etmiş ölkələri yeni iqtisadiyyat - "biliklərə əsaslanan iqtisadiyyat" qururlar və burada başqa göstəricilər, yəni elmi, innovasiyaları, intellektual mülkiyyəti və mədəniyyəti xarakterizə edən göstəricilər əsas götürülür. "Biliyə əsaslanan iqtisadiyyat" yalnız sənaye sahəsində deyil, eləcə də digər sahələrdəki ixtiralar, əmtəə nişanlarının patentlərinin sayı, yaradılmış proqram məhsulu və məlumat bazalarının həcmi, televiziya, radio və film yaradıcılığını əks etdirən statistik materiallar əsasında ifadə olunmalıdır. Bu cür illik statistik məlumat əsasında ölkənin inkişafı, onun bu və ya digər inkişaf modelinə uyğunluğu haqqında fikir yürütmək olar.

Mərkəzin işi ilə bağlı ictimai elmin digər sahəsi olan iqtisadiyyat məsələlərinə nəzər yetirmək vacibdir. Biz Milli Elmlər Akademiyasının, İqtisadi İnkişaf, Kənd Təsərrüfatı, Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi nazirliklərinin tabeliyindəki iqtisadiyyatla məşğul olan dörd elmi-tədqiqat institutunun tematikası ilə tanış olarkən ölkə iqtisadiyyatının regionda yerini müəyyən edən, ölkələrarası rəqabət mühitində bu və ya digər sahənin inkişafının güclü və zəif tərəflərini, milli iqtisadiyyatın dünya təsərrüfat sisteminə inteqrasiya problemlərini əks etdirən, geoiqtisadi xarakter daşıyan mövzulara rast gəlmədik. Çox təəssüf ki, Azərbaycan alimləri tərəfindən ölkə iqtisadiyyatında tətbiq oluna biləcək Nobel mükafatı almış elmi işlərdən istifadə olunmur, qloballaşmanın iqtisadi aspektləri və onların ölkə iqtisadiyyatına təsiri araşdırılmır, uzunmüddətli proqnozlar verilmir, sosial-iqtisadi inkişafa dair kompleks proqramlar tərtib olunmur.

Göstərilən problemlərin həlli üçün üzərimizə düşən vəzifələr və fəaliyyət proqramımıza dair bəzi məsələləri qeyd etmək istərdik.

I. Yeni mərhələdə milli dövlətin inkişafının Azərbaycan modelinin siyasi-tarixi təhlilini əks etdirən tədqiqatın aparılması, beynəlxalq tərəfdaşlarımız olan mərkəzlər vasitəsilə yayılmasını və təbliğini, bu əsasda "dövlətin regional və qlobal proseslərə təsir resursu" indeksinin dinamikada əks etdirilməsini təmin etmək;

II. Strateji yönümlü tədqiqatlar prioritet təşkil etdiyi üçün dövlətin elm strategiyasının, o cümlədən akademik Ramiz Mehdiyevin məqaləsində qaldırılan genişmiqyaslı məsələlərin əməli həlli istiqamətində görüləcək tədbirləri üç mərhələ üzrə sistemləşdirməyi və davamlı ardıcıllıqla həll etməyi məqsədəuyğun hesab edirik. Buraya:

1. yaxın müddətli;

2. ortamüddətli;

3. uzunmüddətli perspektivlər üçün yerinə yetirilməsi nəzərdə tutulan konkret fəaliyyətin strategiyasının hazırlanması aiddir. Bu məsələdə bizim mərkəz, həmçinin, zəruri dəstəyini göstərməyə hazırdır.

III. Məqalədə göstərilən siyasi elm və qərar qəbulunun elmi təminatı sahəsində kadr qıtlığının mümkün qədər qısa müddət ərzində aradan qaldırılması üçün Mərkəzdə dünya standartları səviyyəsində politoloq, siyasi analitik, ekspert kadrların hazırlanması yönündə tədbirlər həyata keçirilməsi, bu məsələdə beynəlxalq tərəfdaşlarımız olan beyin mərkəzlərinin potensialının cəlb edilməsi nəzərdə tutulur;

IV. Siyasi analitikanın nəzəriyyə və metodologiyası sahəsində ilkin maarifləndirmə və əhatəli tədbirlər görmək məqsədilə "Siyasi analitikanın və strateji tədqiqat işinin hazırlanmasına verilən tələblər, meyarlar və tövsiyələr"in, müvafiq vəsaitlərin nəşr edilməsi, yayılması, o cümlədən, aktual məsələlər üzrə tədqiqatlar həyata keciriləcəkdir;

V. Dövlətin elmin və insan kapitalının inkişafına yönümlü daxili siyasət kursunu müəyyən edən baza sənədlərin - ümumi və xüsusi strategiyaların, konsepsiya və doktrinaların layihəsinin hazırlanmasını təşkil etmək; Azərbaycanda biliyə əsaslanan cəmiyyət və milli innovasiya sisteminin yaradılması yönündə dövlət siyasəti konsepsiyası layihəsinin hazırlanması;

VI. Məqalədə enerji təhlükəsizliyi sahəsində nüfuzlu ekspertlərə böyük ehtiyacın olması qeyd olunur. Müasir dünyada təhlükəsizlik probleminin çoxşaxəliyini və aktuallığını, bu sahədə kadrların hazırlanmasının dünya təcrübəsini nəzərə alaraq Mərkəzdə "Sekuritologiya" ixtisasının müəyyən edilməsi və həmin ixtisas üzrə xüsusi-qapalı müdafiələrin təşkil edilməsi yönündə təkliflər hazırlanması ilə bu sahədə mütəxəssislərin yetişdirilməsinə töhfə verilməsini təmin etmək; Azərbaycanın enerji doktrinasının layihəsini hazırlamaq;

VII. Gənc mütəxəssislərdə yaradıcı-analitik vərdişlərin inkişaf etdirilməsi və ölkədə strateji ideya potensialının koordinasiyası üçün müxtəlif məzmunlu ümumrespublika səviyyəli tədbirlərin ardıcıl keçirilməsini ənənəyə çevirmək;

VIII. Hər bir elmi müəssisədə dünya təcrübəsinə müvafiq olaraq, "perspektiv tədqiqatlar mərkəzi"nin təsis edilməsi, ən aktual və prioritetlərin müəyyən edilməsini zəruri vəzifə kimi nəzərdə saxlamaq.

Akademik Ramiz Mehdiyevin "İctimai və humanitar elmlər: zaman kontekstində baxış" adlı məqaləsində qaldırılan, ictimai elmdə islahatların zəruri istiqamətlərini əhatə edən məsələlərin mahiyyəti çox geniş olduğu üçün yeni fəaliyyət proqramımızın konseptual əsası kimi onun hələ ətraflı təhlili və tətbiqi davam edəcəkdir.

Yekun olaraq qeyd etmək istərdik ki, Azərbaycanın istənilən sahəyə investisiya cəlb etmək imkanları böyükdür. Dünyada elm sahəsində mütərəqqi təcrübənin öyrənilməsi və tətbiqi yönündə YUNESKO kimi nüfuzlu quruma müraciət edilməsi bunu sübut edir.

Lakin milli inkişafımızın elə sahələri var ki, onu yalnız Azərbaycanın ictimai elm təmsilçisi, siyasətşünası, iqtisadçısı və s. obyektiv təhlil edə bilər. Bu baxımdan məqalə yalnız iqtisadi deyil, siyasi inkişaf modellərinin və nəzəriyyələrin də böhran yaşadığı dünyada Azərbaycan aliminin yeni ideya və təşəbbüslərin lideri kimi çıxış etməsinə dəvətdir. XXI əsrin intellektual məkanı uğrunda mübarizədə milli elmi elitanın ön sıralara çıxmasını təmin edən fəaliyyətə çağırışdır. Milli inkişafın fundamental resurslarının zamanın tələblərinə uyğun şaxələnməsində, hədəflərin dinamikasında üzərinə düşən vəzifəni dərk etmək tələbidir.

Bu, Azərbaycanın milli inkişafında keçid dövrünün qalibiyyətlə qət edilməsini təmin edən ümummilli lider Heydər Əliyevin neft strategiyasının yüksələn xətlə davamı - Prezident İlham Əliyevin intellektual, müasirləşən Azərbaycan strategiyasının, yeni əsrin tarixi qələbələrinə açılan perspektivlərin elmi təminatı yönündə üzərimizə düşən vəzifələrin həlli konsepsiyasıdır.

Elxan NURİYEV,

Azərbaycan Respublikasının

Prezidenti yanında Strateji

Araşdırmalar Mərkəzinin

direktoru, siyasi elmlər doktoru

Azərbaycan.- 2009.- 30 dekabr.- S. 6.