Qarabağların daş yaddaşı

Naxçıvanın memarlıq inciləri sırasında Kəngərli rayonunun Qarabağlar kəndindəki memarlıq kompleksi özünəməxsus yer tutur. Kompleks iki qoşa minarədən, 16 metr hündürlükdə olan türbədən ibarətdir. Minarə ilə türbənin üst qatı kaşı naxışlarla bəzədilib. Onların arasında qalan 15-20 metr məsafədə isə sıradan çıxmış məbəd qalıqları var.

Hər dəfə Qarabağlar kəndinə yolum düşəndə bərpaçı Həbib ustanı xatırlayıram. Sanki xeyirxahlıq üçün dünyaya gəlmişdi. Maraqlı peşə sahibi idi. İyirmi ilə yaxın müddətdə dağılmaqda olan abidələrimizin ruhu ilə yaşayıb, onlara yeni nəfəs verməyə çalışıb. Bir vaxtlar yazıçı Anar da onun Naxçıvan memarlıq məktəbinin qanlarla, genlərlə keçən yaşarı ənənələrindən qidalanmasından heyrətə gəlib, haqqında xeyli xoş sözlər yazıb.

Həbib mahir sənətkar idi. Ötən əsrin 80-ci illərinin axırlarında möhtəşəm və qiymətli Qarabağlar abidələrinin bərpası da ona həvalə edilmişdi. O, burada da hördüyü muncuq-muncuq kərpiclərlə, saldığı zərif naxışlarla dahi memarların dəst-xəttini olduğu kimi təkrarlayırdı...

Dərələyəz dağ silsiləsinin yamaclarında maili istiqamətdə yerləşən Qarabağlar kəndinin qədim tarixi var. Kəndin şimal-şərqində Qalacıq deyilən ərazidə insanlar eramızdan əvvəl ikinci minilliyin sonu və birinci minilliyin əvvəllərində yaşayıblar. Elə o dövrlərdə də böyük yaşayış məskəni olub, 30 hektara yaxın ərazini əhatə edib. Govurqalada aparılan arxeoloji qazıntılar nəticəsində çoxlu sayda maddi-mədəniyyət nümunələri, daş kürzlər, tunc bəzək əşyaları, monoxrom naxışlı boyalı qab qırıqları, iri qaya parçalarından tikilmiş dördkünc və oval şəkilli bina qalıqları aşkara çıxarılıb. Hamısı da son tunc və ilk dəmir dövrünə aid olub. Bu faktlar təsdiqləyir ki, təxminən dörd min il bundan əvvəl bu kənd əcdadlarımızın ilkin yaşayış yerlərindən biri olub.

Yaşayış məskəninin adının etimologiyası ilə bağlı deyilənlər də maraqlıdır. Alimlərin fikrincə, Qarabağlar sözü qədim türk tayfası olan kəngərlərin bir qolunun adı ilə bağlıdır. Deyilənə görə, XVIII əsrin ortalarında Qarabağ xanı Pənahəli xan döyüşkən tayfa kimi ad çıxarmış kəngərlilərin bir hissəsini Naxçıvandan Qarabağa köçürüb. Çox ehtimal ki, tarixi mənbələrdə adıçəkilən "Qarabay" tayfasının nümayəndələri da onların arasında olub.

Tariximizin orta əsrlər dövründə isə dağların yamaclarına sığınan Qarabağlar Azərbaycanın qədim şəhərlərindən biridir.

Qarabağlar türbəsi də təkcə orta əsrlərə aid memarlıq abidəsi olmayıb. O da çoxəsrlik dövlətçilik ənənələrimizin yadigarlarından birinə çevrilib. 1256-1357-ci illərdə fəaliyyət göstərən Elxanilərin hökmdarlığı dövründə inşa olunan abidələrdən biri olub.

Digər yerlərdən fərqli olaraq, türbə memarlıq kompleksinə aiddir. Burada qoşa minarə və məbəd qalıqları da var. Qoşa minarənin XII əsrin sonu XIII əsrin əvvəllərində tikildiyi ehtimal olunur. Minarələri bir-birlərinə bağlayan baştağ isə XIV əsrdə inşa olunub. Baştağın üzərində Elxanilər dövlətinin siyasi, iqtisadi və mədəni həyatının dirçəlişində mühüm rol oynayan Quti xatunun şərəfinə tikilib. Quti xatun Elxanilər sülaləsinin və dövlətinin banisi olan Hülaki xanın arvadı, elxanilərin üçüncü hökmdarı Əhməd Teykudarın anası olmuşdur. Şübhəsiz ki, o dövrdə Qarabağlar hökmdarlığın əsas ictimai-siyasi mərkəzlərindən biri olub.

Sərdabə və yerüstü hissədən ibarət olan Qarabağlar türbəsində qülləvari türbələrin əsas xüsusiyyətləri əks olunub. Abidənin 12 bucaqlı yeraltı sərdabəsinin divarları daşdan, günbəzləri isə kərpicdən hörülüb. Türbənin səthi isə qırmızı və firuzəyi kaşılı kərpiclə örtülərək həndəsi ornamenti xatırladan kitabələrlə bəzədilib. Kitabə qurşağı isə nəsx xəttlə işlənib. Onun memarlıqda başlıca kompozisiya xüsusiyyəti isə 4 baştağlı olmasıdır. Ayrı-ayrı qütblərdə yerləşən bu baştağlar ona dörd fasadlı görkəm verir.

Türbənin konus şəklində olan yuxarı günbəzi və müvafiq kitabələri dağıldığından onun tikilmə tarixini dəqiq müəyyən etmək mümkün olmayıb. Aparılan tədqiqatlar isə Bərdə türbəsi kimi onun XIV əsrin əvvəllərində tikildiyini göstərir. Bu türbələr arasında oxşarlıqlar da çoxdur. Aydın duyulur ki, o dövrdə bu ərazilər bir dövlətin tərkibində olub.

XVIII əsrdə yaşayan məşhur türk səyyahı Övliya Çələbi "Səyahətnamə" əsərində Qarabağları meyvə bağları arasında yerləşən böyük şəhər kimi təsvir edib. Onun sözlərinə görə, o dövrdə burada təxminən 50 min adam yaşayıb...

Sonrakı yüzilliklərdə baş verən müharibələr və daxili çəkişmələr nəticəsində bu şəhər də tənəzzül edib. Hətta XX əsrin əvvəllərində burada cəmi 2 min nəfər əhalinin yaşaması da tarixi sənədlərdə əksini tapıb. Əsrin sonlarında isə burada yaşayan əhalinin sayı yenə də xeyli artıb. Hazırda isə o, Kəngərli rayonunun ən böyük yaşayış məskəninə çevrilib. Muxtar respublikada aparılan genişmiqyaslı abadlıq-quruculuq işləri bu kəndi də öz əhatəsinə alıb. Memarlıq kompleksində konservasiya işlərinin görülməsi də həyata keçirilən mühüm tədbirlərdən biridir. Başlıcası isə rayon mərkəzi olan Qıvraq qəsəbəsindən Qarabağlara uzanan avtomobil yolu boyunca geniş həcmdə yaşıllıq zolaqları salınıb.

M.Məmmədov

Azərbaycan.-2009.-1 fevral.-S.6.