Ölkə qanunvericiliyi referendumun
azad və şəffaf keçirilməsinə tam təminat
verir
Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi 26 dekabr 2008-ci il tarixli qərarı ilə Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasına əlavələr və dəyişikliklər edilməsinə dair ümumxalq səsverməsi (bundan sonra referendum) keçirilməsi haqqında qərar qəbul etmişdir. Referendum 2009-cu il mart ayının 18-nə təyin edilmişdir. Layihədə ölkə Konstitusiyasının 29 maddəsinə əlavələr və dəyişikliklər nəzərdə tutulur.
Azərbaycan Konstitusiyasının 3-cü maddəsinin II-ci hissəsinə əsasən ölkə Konstitusiyasının qəbul edilməsi və ona dəyişikliklər edilməsi məsələsi yalnız referendumla həll oluna bilər. Konstitusiyanın 152-ci maddəsində də Əsas Qanunun mətnində dəyişikliklərin yalnız referendumla qəbul edilə bilinməsi təsbit olunmuşdur. Seçki Məcəlləsinə görə isə ölkəmizdə seçkilər və referendumlar seçki (referendum) komissiyaları tərəfindən təşkil edilir.
Referendum və seçkilər - birbaşa demokratiya institutları kimi məqsəd və subyektlərinə görə çox oxşar, obyektlərinə və nəticələrinə görə isə bir-birindən fərqlidirlər. Hər ikisinin - istər referendumun, istərsə də seçkilərin məqsədi eynidir - xalqın iradəsini ifadə etmək.
"Referendum" latın sözü olmaqla bildirilməsi zərurət daşıyan xəbər veriləsi fakt mənasını verir. Referendumun keçirilməsi şərtləri və üsulu müvafiq ölkələrin və ya federasiya subyektlərinin konstitusiyaları və qanunvericiliyi ilə nizamlanır. Azərbaycan Konstitusiyasında, həmçinin Seçki Məcəlləsində referendum və ümumxalq səsverməsi sinonim anlayışlar kimi işlədilir.
Referendum xalq hakimiyyətinin
bariz nümunəsidir. İlk referendumlar qədim Roma
dövrünə təsadüf edir. Qərbi Avropada ilk
referendumlar 14-15-ci yüzilliklərdən başlayır. Azərbaycanda
ilk referendum 1921-ci ildə Naxçıvan Muxtar
Respublikasında keçirilmiş və öz konstitusion həllini
1937-ci il Azərbaycan SSR Konstitusiyasında tapmışdır.
Azərbaycan
Konstitusiyasının 3-cü maddəsinin 2-ci hissəsinə
görə xalqımız öz hüquqları və mənafeləri
ilə bağlı olan hər bir məsələni referendumda
həll edə bilər. Xalqın seçdiyi səlahiyyətli
nümayəndələrdən başqa heç kəsin
xalqı təmsil etmək, xalqın adından danışmaq
və xalqın adından müraciət etmək hüququ
yoxdur. Konstitusiyanın yuxarıdakı maddəsində
göstərilən məsələlər, yəni Azərbaycan
Konstitusiyasının qəbul edilməsi və ona dəyişikliklər
edilməsi, eləcə də Azərbaycanın dövlət
sərhədlərinin dəyişdirilməsi xalqın
özü və ya seçdiyi səlahiyyətli nümayəndələri
vasitəsilə referendum yolu ilə həll oluna bilər.
Konstitusiyanın 3-cü maddəsinin
3-cü hissəsi referenduma çıxarıla bilməyən
məsələlərin dairəsini müəyyən edir. Belə
ki, vergilər və dövlət büdcəsi, amnistiya və
əfvetmə, seçilməsi, təyin edilməsi və ya təsdiq
edilməsi müvafiq olaraq qanunvericilik və icra hakimiyyəti
orqanlarının səlahiyyətlərinə aid edilmiş vəzifəli
şəxslərin seçilməsi, təyin edilməsi və
ya təsdiq edilməsi üzrə referendum keçirilə
bilməz. Bundan başqa, Konstitusiyanın 155-ci maddəsinə
görə Əsas Qanunun "Hakimiyyətin mənbəyi",
"Xalq suverenliyi", "Hakimiyyətin mənimsənilməsinə
yol verilməməsi", "Azərbaycan dövləti",
"Azərbaycan dövlətinin başçısı"
və "Dövlət dili" adlı maddələri
üzrə dəyişikliklər və ya onların ləğvi
haqqında təklif edilməsi təşəbbüsü məhdudlaşdırılır.
Həmçinin Konstitusiyanın III fəslində 24-71-ci maddələrdə
əksini tapmış insan və vətəndaş
hüquqları və azadlıqlarının ləğvi və
ya ölkəmizin tərəfdar çıxdığı
beynəlxalq müqavilələrdə nəzərdə
tutulduğundan daha artıq dərəcədə məhdudlaşdırılması
haqqında təkliflər referenduma çıxarıla bilməz.
Referendum təyin etmək
hüququ Konstitusiyanın 95-ci maddəsinin 1-ci hissəsinin
18-ci bəndinə və 109-cu maddəsinin 18-ci bəndinə
müvafiq olaraq Azərbaycan Respublikasının Prezidentinə
və Milli Məclisə mənsubdur. Ən azı 300 min aktiv
seçki hüququna malik olan Azərbaycan vətəndaşı
ölkə başçısına və ya Milli Məclisə
referendum keçirilməsi haqqında qərarın qəbul
edilməsi təklifi ilə müraciət edə bilər.
Referendum keçirilməzdən əvvəl müvafiq subyektlər
bu haqda qərar qəbul edir. Həmin qərarda referendumun
keçirilmə tarixi, referenduma çıxarılan aktın
adı, referenduma çıxarılan aktın məzmununun
qısa təfsiri, referendumun maliyyələşdirilməsi
qaydası göstərilir.
Azərbaycan
Konstitusiyasının 152-ci və 153-cü və Seçki Məcəlləsinin
119-cu maddəsinə uyğun olaraq Konstitusiyada dəyişikliklərlə
əlaqədar referendum keçirilməzdən əvvəl
Konstitusiya Məhkəməsinin rəyi alınmalıdır.
Konstitusiyanın 154-cü maddəsinə əsasən,
Konstitusiya Məhkəməsi referendumla qəbul olunmuş Azərbaycan
Konstitusiyasının mətnində dəyişikliklərə
dair qərar qəbul edə bilməz.
Seçki Məcəlləsinin
121.2-ci maddəsinin tələbinə əsasən eyni bir məsələyə
dair təkrar referendum ilkin referendumda qəbul edilən
aktın dərc edilməsi günündən başlayaraq
yalnız 1 il keçdikdən sonra keçirilə bilər.
Konstitusiyanın 11-ci maddəsində
təsbit edilmişdir ki, Azərbaycan ərazisi vahiddir,
toxunulmazdır və bölünməzdir, özgəninkiləşdirilə
bilməz. Respublika öz ərazisinin heç bir hissəsini
heç bir şəkildə kimsəyə vermir; yalnız Azərbaycan
Milli Məclisinin qərarı ilə ölkənin
bütün əhalisi arasında referendum keçirmək yolu
ilə xalqın iradəsi əsasında dövlət sərhədləri
dəyişdirilə bilər.
Seçki Məcəlləsinin
124-cü maddəsinə müvafiq olaraq referenduma
çıxarılan aktın layihəsi kütləvi
informasiya vasitələrində referendumun təyin edilməsi
haqqında qərarla birlikdə dərc edilməlidir. Bu ona
görə zəruridir ki, daha çox seçicinin referendum
aktının mətni ilə
Konstitusiyanın 3-cü maddəsinin
II hissəsində və 152-ci maddəsində göstərilən
məsələlər üzrə referendumda respublikanın
vahid seçicilər siyahısındakı seçicilərin
25 faizdən çoxu iştirak etməyibsə, referendum
baş tutmuş sayılmır, qalan digər hallarda referendumla
hansı məsələnin həll olunmasından asılı
olmayaraq, səsvermə hüququna malik olan şəxslərin
minimum iştirak həddi nəzərdə tutulmur. Referenduma
çıxarılan məsələ o halda qəbul
edilmiş sayılır ki, səsvermədə iştirak etmiş
seçicilərin yarıdan çoxu onun lehinə səs
versin.
Referendumqabağı aktiv
hüququ olan vətəndaşlar referendumda iştirak etmək
hüququ olan vətəndaşları ümumxalq səsverməsində
iştirak etməyə, səsverməyə
çıxarılan məsələni dəstəkləməyə
və ya dəstəkləməməyə
çağıran və ya çağırmaq məqsədi
daşıyan fəaliyyəti həyata keçirmək
üçün referendum üzrə təşviqat qrupunun
yaradılması üçün təşəbbüs
göstərir. Seçki Məcəlləsinin 63-cü maddəsinə
əsasən, təşviqat qrupunun yaradılmasının 2
mindən az olmayan təşəbbüsçüləri MSK-ya
yazılı bildiriş təqdim etməlidirlər. Referendum
üzrə təşviqat qrupu yaradılmasının təşəbbüsçülərinin
sayı 500-dən çox və 2 mindən az olarsa,
bildiriş təşəbbüsçülərin əksəriyyətinin
ərazisində yaşadıqları dairə seçki
komissiyasına verilir. Bildirişdə hər bir təşəbbüsçünün
soyadı, adı, atasının adı, doğum tarixi,
yaşayış yerinin ünvanı, şəxsiyyət vəsiqəsinin
və ya onu əvəz edən sənədin seriya və
nömrəsi, verilmə tarixi, əsas iş və ya xidmət
yeri, tutduğu vəzifəsi (bu olmadıqda - fəaliyyət
növü) göstərilməlidir. Bildirişə referendum
üzrə təşviqat qrupunun yaradılması təşəbbüsçülərinin
səlahiyyətli nümayəndələrinin siyahısı əlavə
edilir. Bildiriş məlumat xarakteri daşıyır və
onun barəsində müvafiq seçki komissiyasında qərar
çıxarılması tələb olunmur. Müvafiq
seçki komissiyası bildirişin alınması barədə
təşəbbüsçülərə 5 gün müddətində
yazılı məlumat verməlidir.
Referendum üzrə təşviqat
qrupu yaradılmasının təşəbbüsçüləri
vətəndaşların zəruri olan seçki
imzalarının toplanmasının təşkil edilməsi və
Seçki Məcəlləsi ilə nəzərdə tutulan
digər hərəkətlərin həyata keçirilməsi
məqsədilə təşəbbüsçülər
adından səlahiyyətli nümayəndə (nümayəndələr)
təyin edə bilərlər. Mərkəzi Seçki
Komissiyasında qeydiyyatdan keçən referendum üzrə təşviqat
qrupunun səlahiyyətli nümayəndələrinin sayı
25-dən, dairə seçki komissiyasında qeydiyyatdan
keçən referendum üzrə təşviqat qrupunun səlahiyyətli
nümayəndələrinin sayı isə 5-dən artıq
olmamalıdır.
Referendum üzrə təşviqat
qrupları Seçki Məcəlləsinin 2.6-cı maddəsində
göstərilən şərtlərlə yanaşı Məcəllənin
62.1.1 maddəsinə müvafiq olaraq referendum kampaniyaları
zamanı referendum üzrə digər təşviqat qrupunun
öz baxışlarını azad və sərbəst yaymaq
hüququna hörmət bəsləməli, seçicilərlə
azad ünsiyyətin yaradılması üçün digər
təşviqat qrupuna mane olmamalı, referendumun qanuni təsdiqlənmiş
nəticələrinə hörmət bəsləməli,
referendumla bağlı hər bir şikayəti səlahiyyətli
orqana təqdim etmək və həmin orqanın bu şikayətlə
bağlı qərarına riayət etməlidirlər.
Dövlət orqanlarında
işləyən və ya bələdiyyə qulluğunda
olan, yaxud kütləvi informasiya vasitələrində əmək
və mülki hüquq müqaviləsi əsasında işləyən
qeydə alınmış referendum üzrə təşviqat
qruplarının səlahiyyətli nümayəndələri
referendum kampaniyasında iştirak etdikləri müddətdə
xidməti vəzifələrini yerinə yetirməkdən azad
olunurlar, müvafiq əmrin (sərəncamın) təsdiq
edilmiş surətini qeydiyyat günündən ən geci 3
gün ərzində onları qeydə almış seçki
komissiyasına təqdim edirlər. Onlar öz vəzifə və
xidməti mövqeyindən imtiyaz qazanmaq və
üstünlük əldə etmək məqsədilə
istifadə edə bilməzlər.
Həmçinin dövlət
vəzifələrində olan qeydə alınmış
referendum üzrə təşviqat qruplarının təşəbbüsçüləri,
həmçinin bələdiyyə vəzifələrində
olan və referendum üzrə təşviqat qrupları
yaradılmasının təşəbbüsçüləri
öz vəzifə mövqelərindən üstünlük əldə
etmək üçün istifadə edə bilməzlər. Təşəbbüsçülərin
yalnız öz vəzifələrini icra etməkdən azad
olunduğu vaxtda referendumqabağı təşviqat aparmaq
hüququ var.
Vəzifəli şəxslər,
teleradio verlişləri və kütləvi informasiya vasitələri
redaksiyalarında işləyən jurnalistlər və
yaradıcı işçilər referendum üzrə təşviqat
qruplarının təşəbbüsçülər və
ya referendum üzrə təşviqat qruplarının vəkil
edilmiş şəxsləri, yaxud səlahiyyətli nümayəndələridirsə,
referendumun gedişinin kütləvi informasiya vasitələri
ilə işıqlandırılmasında iştirak etmək
onlara qadağan olunur.
Qeydə alınmış
referendum üzrə təşviqat qruplarının müvafiq
olaraq vəkil edilmiş şəxsləri və səlahiyyətli
nümayəndələri, təşviqat qrupları
yaradılmasının təşəbbüsçüləri,
onların təsisçisi, sahibi, üzvü və ya
işçisi olduğu təşkilatlar, qeydə alınan
şəxslərin və ya təşkilatların
tapşırığı ilə hərəkət edən
digər fiziki və hüquqi şəxslər xeyriyyə fəaliyyəti
ilə məşğul ola bilməzlər. Qeydə alınan
şəxslərin və təşkilatların fiziki və
hüquqi şəxslərə, seçicilərə maddi və
maliyyə, yaxud digər xidmətlər göstərilməsi
təklifi ilə müraciət etməsi qadağandır.
Qeydə alınmış
referendum üzrə təşviqat qruplarının seçki
fondlarına dövlət tərəfindən
ayrılmış vəsait MSK tərəfindən bərabər
şəkildə bölüşdürülür və 3
gün müddətində müvafiq hesablara
köçürülür. Bu halda vəsaitin bərabər
məbləğləri MSK-da və dairə seçki
komissiyasında qeydiyyatdan keçən referendum üzrə təşviqat
qrupları üçün ayrıca müəyyənləşdirilir.
Seçki Məcəlləsinin
72-ci maddəsinə əsasən qeydə alınmış
referendum üzrə təşviqat qrupu vəkil edilmiş
şəxs təyin edə bilər. Vəkil edilmiş şəxslər
referendum üzrə təşviqat qrupunu qeydə almış
müvafiq seçki komissiyası tərəfindən qeydə
alınır. Vəkil edilmiş şəxslərin təyin
edilməsi barədə referendum üzrə təşviqat
qrupunun təqdimatının, habelə vətəndaşın
vəkil edilmiş şəxs olmaq barədə razılıq
ərizəsinin daxil olduğu gündən başlayaraq 3
gün müddətində onlar qeydə alınırlar.
Referendum üzrə təşviqat qruplarının müvafiq
təqdimatlarına Seçki Məcəlləsinin 52-ci və
64-cü maddələrində müəyyən olunmuş
qaydalar şamil edilir, vəkil edilmiş şəxslərə
müvafiq seçki (referendum) komissiyası tərəfindən
lövhəcik verilir. Seçki Məcəlləsinin tələbinə
əsasən referendum üzrə təşviqat qrupu
müvafiq seçki komissiyasını xəbərdar etməklə
vəkil etdiyi şəxsi istənilən vaxt geri
çağıra bilər və onun əvəzinə
başqasını təyin edə bilər. Belə xəbərdarlıq
olduqda seçki komissiyası geri çağırılan vəkil
edilmiş şəxsin vəsiqəsini ləğv edir. Vəkil
edilmiş şəxsi referendum üzrə təşviqat qrupunu
xəbərdar etməklə, ona verilmiş vəsiqəni istənilən
vaxt öz təşəbbüsü ilə müvafiq
seçki komissiyasına qaytararaq öz səlahiyyətlərindən
imtina edə bilər.
Vəkil edilmiş şəxslərin
səlahiyyətləri müvafiq seçki komissiyanın
onları qeydə aldığı gündən başlanır
və referendumun ümumi nəticələrinin rəsmi dərc
edildiyi gündən gec olmayaraq, habelə Seçki Məcəlləsinin
tələblərinin pozulması barədə şikayət
üzrə məhkəmə araşdırması gedirsə,
məhkəmənin yekun qərarının qəbul edilməsi
günündən gec olmayaraq, Məcəllənin 72.4-cü
maddəsində göstərilən hallar istisna edilməklə,
referendum üzrə təşviqat qruplarının statusunun
itirilməsi ilə başa çatır.
Referendum üzrə təşviqat
qrupunun yaradılmasının səlahiyyətli nümayəndələri
referendum üzrə təşviqat qrupunun yaradılması barədə
bildirişi istənilən vaxt geri götürə bilər.
Bu haqda müvafiq vəsatət referendum üzrə təşviqat
qrupunun yaradılmasının səlahiyyətli nümayəndələri
tərəfindən imzalanmalıdır. Bu cür vəsatət
geri götürülmür. Qeydə alınmış
referendum üzrə təşviqat qrupunun səlahiyyətli
nümayəndələri istənilən vaxt müvafiq
seçki komissiyasına referendum üzrə təşviqat
qrupunun qeydiyyatdan imtina barədə ərizə ilə
müraciət edə bilər.
Azərbaycan
Respublikasının diplomatik nümayəndəlikləri və
konsul idarələri seçkilərin və referendumun
keçirilməsi zamanı Azərbaycan Respublikasından kənarda
yaşayan Azərbaycan Respublikası vətəndaşlarının
Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 3-cü və
56-cı maddələrində nəzərdə tutulan
hüquqlarının həyata keçirilməsinə kömək
göstərməlidirlər.
Azərbaycan vətəndaşlarının
seçkilərdə olduğu kimi, referendumda da
iştirakı azad və könüllüdür. Referendumda
iştirak edib-etməməyə məcbur etmək məqsədilə
heç kəsin vətəndaşa təzyiq göstərmək
hüququ yoxdur və heç kəs onun öz iradəsini azad
ifadə etməsinə mane ola bilməz. Vətəndaşlar
referendumda çıxarılan məsələnin lehinə və
ya əleyhinə şəxsən səs verirlər. Başqa
şəxslərin yerinə səs vermək qadağandır.
Referendumda iştirak edərkən Azərbaycan vətəndaşları
referenduma çıxarılan hər bir suala bir cavab verə
bilərlər.
Referendumun hazırlanması
və keçirilməsi, səslərin hesablanması, səsvermənin
yekunlarının və referendumun nəticələrinin
müəyyən edilməsi açıq və aşkar həyata
keçirilir. Referendum səsvermə gününə azı
75 gün qalmış elan edilir və səsvermə
günü referendum keçirilən ərazidə iş
günü hesab olunmur. Azərbaycan ərazisinin 25 faizdən
çoxunda hərbi və ya fövqəladə vəziyyət
elan edildikdə, hərbi və ya fövqəladə vəziyyət
zamanı, həmçinin hərbi və ya fövqəladə
vəziyyətin ləğv edilməsindən sonra 3 ay müddətində
referendum keçirilə bilməz.
Referendum zamanı Seçki
Məcəlləsinin tələbinə əsasən referendum
komissiyalarının işinin təşkili və
bütövlükdə fəaliyyətləri seçicilər
üçün şəffafdır. Seçki
komissiyalarının üzvləri, referendum üzrə təşviqat
qruplarının vəkil edilmiş şəxsləri
seçki komissiyalarının iclaslarını, habelə səslərin
hesablanmasını, məntəqə və dairə
seçki (referendum) komissiyalarında səsvermə
bülletenləri, seçici siyahıları ilə, səsvermə
üçün qeydiyyatdan çıxma vəsiqələri
ilə, səsvermənin nəticələri və
yekunları haqqında protokollarla müvafiq işin
aparılmasını müşahidə etmək və onlarla
tanış olmaq, dairə və məntəqə seçki
(referendum) komissiyaları qərarlarının və digər
seçki (referendum) sənədlərinin (seçici
siyahıları, səsvermə üçün qeydiyyatdan
çıxma vəsiqələri, seçki bülletenləri
və imza vərəqələri istisna olmaqla) surətlərini
almaq, seçki komissiyalarında digər referendum hərəkətlərinin
həyata keçirilməsini müşahidə etmək
hüququna malikdirlər.
Referendum zamanı seçki
məntəqələrində səsvermə otağı
Seçki Məcəlləsinin 98-ci maddəsinin tələbinə
uyğun təşkil edilməli və səsvermələr
üçün normal şərait yaradılmalıdır. Məntəqə
seçki komissiyası səsvermə otağında və ya
bilavasitə otağın qarşısında referendum üzrə
səsvermə bülletenlərinin nümunələrini, referendum
aktı layihəsinin mətnini məlumat lövhəsində
yerləşdirir. Referendum üzrə səsvermə
bülletenləri Seçki Məcəlləsinin 99-cu maddəsində
göstərilən qaydada hazırlanır və bülletendə
referenduma çıxarılan hər məsələnin ifadəsi
və səsvermənin cavabının variantları -
"lehinə" və "əleyhinə" (hə və
ya yox), "razıyam və "razı deyiləm"
(sözləri də ola bilər) sözləri yazılır.
Səsvermə başa
çatdıqdan sonra səslərin hesablanması həyata
keçirilir və bu barədə protokol tərtib edilir. Səsvermənin
məntəqələr üzrə nəticələri səsvermə
başa çatdıqdan sonra 24 saat ərzində müvafiq
dairə seçki (referendum) komissiyasına təqdim edilir.
Dairə seçki komissiyasında səslərin
hesablanması Seçki Məcəlləsinin 107-ci maddəsinə
uyğun aparılır. Referendumun rəsmi nəticələri
referendumda səsvermədən 25 gündən gec olmayaraq Mərkəzi
Seçki Komissiyası tərəfindən elan edilir. MSK səsvermənin
nəticələri haqqında dairə seçki
komissiyalarından daxil olmuş protokollar əsasında
ümumxalq səsverməsinə özünün iclasında
yekun vurur və yekunlar referendumun nəticələri
haqqında rəsmi bildiriş kimi elan edilir.
Ümumxalq səsverməsi
yolu ilə qəbul edilmiş qərar və referendumun
yekunları haqqında rəsmi elan referendumda qəbul
edilmiş aktın mətni ilə birlikdə səsvermə
günündən ən geci 20 gün keçənədək
MSK tərəfindən dərc edilir. Referendumda qəbul
edilmiş akt dərc edildiyi gündən qüvvəyə
minir. Həmin akt Azərbaycanın bütün ərazisində
məcburi hüquqi qüvvəyə malikdir.
Nizami Nadirov
Mərkəzi Seçki
Komissiyasının üzvü
Azərbaycan.-2009. - 6 fevral.-S.4.