Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti
dövründə təhlükəsizlik orqanları
Azərbaycanın
müstəqilliyini qoruyan dövlət atributlarının hər
biri bizim üçün əhəmiyyətlidir. Bunların
içərisində Milli Təhlükəsizlik Nazirliyi
xüsusi yer tutur.
Heydər Əliyev,
Azərbaycan xalqının ümummilli lideri
Məmmədbağır
bəy Şeyxzamanlı (1880-1920) Parlamentin üzvü, Əksinqilabla
Mübarizə Təşkilatının ilk rəisi (1919-cu il iyun-avqust)
Azərbaycanın
təhlükəsizlik orqanlarının tarixi tipoloji təsnifini
verən ulu öndər Heydər Əliyev qeyd edirdi ki, ölkəmizin
təhlükəsizlik orqanları üç dövr
(cümhuriyyət, sovet və müstəqillik illərinin təhlükəsizlik
orqanları) yaşamışdır. Biz bu yazımızda
birinci mərhələnin - cümhuriyyət
dövrünün xüsusi xidmət orqanlarının
yaradılması, formalaşması və taleyi ilə
bağlı müfəssəl məlumat verəcəyik.
Azərbaycan
Xalq Cümhuriyyəti öz müstəqilliyini elan etdikdən
sonra dövlətin və dövlətçiliyin təhlükəsizliyini
təmin etmək, yəni onu daxili və xarici təhdidlərdən
qorumaq, baş verə biləcək terror-təxribat aksiyalarının
qarşısını almaq, pozucu qüvvələri zərərsizləşdirmək
üçün müstəqil xüsusi xidmət
orqanının yaradılmasına böyük ehtiyac var idi. Daha
doğrusu, Azərbaycanın müstəqilliyinə
qarşı yönəlmiş qüvvələrin
(denikinçilərin, bolşeviklərin, ermənilərin və
s.) təxribat-pozuculuq fəaliyyətləri təhlükəsizlik
orqanlarının yaradılmasının zəruriliyinin
qaçılmaz olduğunu göstərirdi. Ancaq öz
müstəqilliyini yenicə elan etmiş Azərbaycan Xalq
Cümhuriyyətinin maddi imkanları, kadr potensialı,
hökumətin hələlik müvəqqəti paytaxt
seçdiyi Gəncədə fəaliyyət göstərməsi
və Bakıya daxil ola bilməməsi belə
bir addımın reallaşmasına maneələr törədirdi.
Bütün çətinliklərə
baxmayaraq, Azərbaycan hökuməti Müdafiə Nazirliyinin nəzdində
xüsusi xidmət orqanlarının funksiyalarını həyata
keçirən bir bölmə yaratdı. "Kəşfiyyat
və əks kəşfiyyat" adlanan həmin qurumun konkret nə
zaman yaradılması barədə dəqiq məlumat olmasa da,
mövcud arxiv materialları həmin bölmənin 1918-ci ildə
yaradılması ehtimalını təsdiqləyir. Lakin Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin xüsusi
xidmət orqanlarının təşəkkül dövrü
1919-cu ilə təsadüf edir. Bu, ölkədə
nisbi sabitliyin yaradılması, dövlət idarəçilik
aparatlarının düzgün təşkili və ordu
quruculuğu sahəsində həyata keçirilən
islahatlarla bağlı idi.
Nağı
bəy Şeyxzamanlı (1883-1967) Əksinqilabla Mübarizə
Təşkilatının rəisi (1919-cu il
avqust - 1920-ci il mart)
Ordunun təlim-tərbiyəsini,
döyüş hazırlığını daha da gücləndirmək,
təsərrüfat və təminat qayğılarını
həll etmək məqsədi ilə 1919-cu il
mart ayının 26-da Ərkani-hərb (Baş qərargah) təsis
edildi. Hərbi nazir Səməd bəy
Mehmandarovun fikrincə, indiyədək belə bir qurumun
yaradılmamasının əsas səbəbi yüksək
hazırlıqlı kadrlara ehtiyac ilə bağlı idi.
Səməd bəy Mehmandarovun dəvəti ilə Krımdan gəlmiş,
milliyyətcə tatar olan general-leytenant Məmməd bəy
Aleksandroviç Sulkeviç (əsl adı Maçeybəy
idi - C.Q.) 26 mart 1919-cu il tarixli 147 saylı əmrlə Ərkani-hərbin
rəisi təyin olundu və həmin vaxtdan etibarən Hərbi
Nazirliyin strukturunun yenidən formalaşdırılmasına
başlandı.
Daxili və xarici təxribatçılarla
mübarizəni gücləndirmək məqsədi ilə
1919-cu il mart ayının 28-də Səməd bəy
Mehmandarovun və Məmməd bəy Sulkeviçin birgə
imzaladıqları 157 saylı əmrdə göstərilirdi
ki, mart ayının 26-da Hərbi Nazirlikdə Baş Qərargahın
Baş İdarəsi yaradılıb. Həmin
idarənin strukturuna daxil olan şöbələrdən biri
General-kvartirmeyster adlanırdı. Bu şöbəyə
aşağıdakı bölmələr daxil idi:
1) Əməliyyat-səfərbərlik,
2) Nizami-hesabat,
3) Kəşfiyyat və əks-kəşfiyyat,
4) Rabitə xidməti.
"Kəşfiyyat
və əks-kəşfiyyat"ın Hərbi Nazirlikdə
yalnız bir bölmə olaraq fəaliyyət göstərməsi,
eləcə də bu sahə üzrə peşəkar mütəxəssislərin
azlıq təşkil etməsi ictimai-siyasi həyatın bir
çox sahələrində olduğu kimi əks-kəşfiyyat
işini də genişləndirməyə və inkişaf
etdirməyə nəinki imkan vermirdi, hətta mane olurdu. Belə ki, bu
bölmənin ştatına əsasən əməkdaşlarının
sayı 28 nəfər olmalı idi. Bunlardan 1 nəfər
rəis, 2 nəfər rəis köməkçisi, 2 nəfər
kargüzar, 23 nəfər isə agent (əməkdaş)
olmalı idi. Lakin bölmə kadrlarla tam
komplektləşdirilmədiyindən bəzi vakant yerlər
boş qalmışdı. Azərbaycana
müxtəlif niyyətli marağın artdığı,
müstəqilliyinin təhlükə altında olduğu bir
dövrdə belə bir qurumla böyük işlər
görmək və ölkənin hərbi təhlükəsizliyini
təmin etmək olduqca çətin idi.
Hərbi nazir Səməd
bəy Mehmandarov həmin ilin aprel ayının 2-də Azərbaycan
Xalq Cümhuriyyəti Nazirlər Şurasının sədrinə
məruzəsində qeyd edirdi ki, kəşfiyyat və əks-kəşfiyyatın
əsas vəzifəsi "düşmən haqqında
mümkün olan məlumatları toplamaq, xaricdə hərbi
agenturalar yaratmaq, ölkənin daxilində isə casusluğa
qarşı mübarizə aparmaqdan ibarətdir". Səməd bəy
Mehmandarovun məruzəsindən və bölmənin
adından da aydın olur ki, bu qurum öz üzərinə həm
kəşfiyyat, həm də əks-kəşfiyyatın
funksiyasını götürmüş və hər iki
işi paralel aparmışdı.
Azərbaycana təhdidlərin
artdığı, düşmən qüvvələrin
azğınlaşdığı və torpaqların
işğal təhlükəsi ilə üzləşdiyi bir
vaxtda kiçik qurumla böyük işlər görmək və
ölkənin hərbi, ümumən milli təhlükəsizliyini
təmin etmək olduqca çətin idi.
Azərbaycanı
işğal etmək və ya özünə tabe etdirmək
istəyən qüvvələrin, xüsusilə,
denikinçilərin 1919-cu ilin aprel ayında Dağıstana və
Gürcüstana hücumu Zaqafqaziya, eyni zamanda, Azərbaycan
üçün də təhlükəli idi. Vəziyyətin
ciddiliyini qəbul edən Azərbaycanın Xarici İşlər
Nazirliyi denikinçilərin Dağıstana qarşı
yürütdükləri irtica hərəkətlərini pisləyərək
ingilis komandanlığından həmin
işğalçı ordunun Dağıstanın
hüdudlarından kənara çıxarılması
üçün qəti və təcili tədbirlər
görməsini tələb etdi və müstəqil siyasət
yeridərək müvafiq notalar göndərdi.
Lakin Azərbaycan hökumətinin
notalarına məhəl qoymayan denikinçi zabitlər
çar Rusiyası ordusunun mundirində Bakının
küçələrini dolaşır, Denikinin xeyrinə təbliğat
aparır (xüsusilə də ruslar arasında), ağqvardiyaçıları
müdafiə edən könüllü ordunun
sıralarını genişləndirir, təxribat törətmək
və hərbi sirləri öyrənmək məqsədi ilə
yenicə yaranmaqda olan Azərbaycan ordusunun tərkibinə daxil
olurdular. Belə şəxslərdən ibarət Azərbaycanda
geniş casus şəbəkəsi qurmağa nail olan Denikin və
onun tərəfdarları Bakıda gizli silah-sursat bazaları
da yaradırdılar. İlk təhlükəsizlik
orqanlarının gənc əməkdaşlarının səyləri
ilə həmin bazalardan biri Balaxanı və Krasnovodsk
küçələrinin tinindəki evin zirzəmisində
tapılmışdı. Buradan çoxlu sayda tüfəng,
qumbara, patron və s. aşkara
çıxarılmışdı. Bu isə gərginliyi
daha da artırırdı. Görülmüş
əməliyyat tədbirləri nəticəsində Denikinin
casus şəbəkəsində təmsil olunanların bir
qisminin ingilis kəşfiyyatına işləməsi də
müəyyən edilmişdi.
Əks-kəşfiyyat
bölməsinin qarşısında duran əsas vəzifələrdən
biri də hakimiyyətə can atan bolşevizmlə mübarizə
idi. Rusiyada bolşevik hökumətinin getdikcə
güclənməsi onların Bakıda, Gəncədə, eləcə
də Azərbaycanın digər bölgələrində
dövlət əleyhinə fəallığını
artırmışdı. Əks-kəşfiyyat
bölməsinin vətənpərvər əməkdaşları
Azərbaycan silahlı qüvvələrinə nüfuz etməyə
çalışan bolşeviklərə qarşı
mübarizəni gücləndirsələr də, həm kadr
çatışmazılığı, həm də
maddi-texniki təchizatın zəif olması bu işin öhdəsindən
gəlməyə imkan vermirdi. Bu barədə Səməd
bəy Mehmandarov yazırdı: "Hərbi əks-kəşfiyyatın
başlıca vəzifəsi dövlət daxilində hərbi
casuslarla mübarizədir. Bolşevizmlə
mübarizə ümumxalq işi olduğundan bir hərbi idarə
onun öhdəsindən layiqincə gələ bilməz".
Göründüyü kimi,
ölkədə ictimai-siyasi, hərbi vəziyyətin gərgin
olduğu, xarici təhdid və təzyiqlərin gücləndiyi,
Denikin ordusunun, ingilislərin, eyni zamanda erməni-daşnak və
bolşevik qüvvələrinin Azərbaycanın əleyhinə
fəaliyyət göstərdikləri bir vaxtda yeni müstəqil
təhlükəsizlik orqanına xüsusi ehtiyac duyulurdu. Ona
görə də tərkibinə Nazirlər
Şurasının sədri, hərbi, xarici işlər, yollar
və ədliyyə nazirləri daxil olmaqla 1919-cu il iyunun 9-da Dövlət Müdafiə Komitəsinin
(DMK) yaradılması barədə qərar qəbul edildi. Dövlət Müdafiə Komitəsi xüsusi səlahiyyətlərə
malik olan bir orqan idi. Bu Komitə ölkədə
ümumi hərbi səfərbərlik keçirmək, hərbi
və müharibə vəziyyəti elan etmək, xüsusi
könüllü dəstələr yaratmaq, ölkənin təhlükəsizliyi
ilə bağlı məsələləri müzakirə və
müvafiq qərarlar qəbul etmək, ölkənin təhlükəsizliyinin
təmin olunması sahəsində qarşıya qoyulmuş
digər vəzifələrin layiqincə yerinə yetirilməsi
məqsədi ilə yeni strukturlar yaratmaq və s. hüquqlara
malik olan bir qurum idi. Dövlət Müdafiə
Komitəsi ortaya çıxan fövqəladə məsələlərin
həllini və qəbul olunmuş qərarların
icrasını təşkil etməli idi. Dövlət
Müdafiə Komitəsinin iclasları onun üzvlərindən
üç nəfərin iştirak etdiyi şəraitdə
hüquqi səlahiyyətli hesab olunurdu. İclasa
rəhbərliyi Nazirlər Şurasının sədri edirdi.
O, iclasda iştirak etmədiyi təqdirdə Dövlət
Müdafiə Komitəsinin istənilən üzvünə sədrlik
səlahiyyəti tapşırıla bilərdi.
Azərbaycan parlamenti 1919-cu il iyun ayının 11-də Dövlət
Müdafiə Komitəsi yanında Əksinqilabla Mübarizə
Təşkilatının (ƏMT-in) yaradılması barədə
qərar qəbul etdi.
Vaxtilə Əksinqilabla
Mübarizə Təşkilatının rəisi olmuş,
lakin sonradan Türkiyəyə mühacirət etməyə məcbur
qalan Nağı bəy Şeyxzamanlı 1964-cü ildə
İstanbulda çap etdirdiyi "Azərbaycanın istiqlal
mücadiləsinin xatirələri" kitabında belə bir
təşkilatın yaradılmasının səbəblərini
aşağıdakı kimi izah edirdi: "Əksinqilabla
Mübarizə Təşkilatının yaradılmasına səbəb
cümhuriyyətimizin ilk illərində çar generalı
Denikinin mütəmadi olaraq bizi təhdid etməsi, tez-tez
hüquqlarımızı zorlaması və müxtəlif
hadisələr törətməsi olmuşdur. Ona
görə də hökumətimiz Əksinqilabla Mübarizə
Təşkilatının layihəsini hazırlayıb parlamentə
təqdim etdi. Layihə məclisdə
böyük səs çoxluğu ilə qəbul olundu".
Daha sonra, Nağı bəy Şeyxzamanlı
yazırdı ki, "...bolşeviklər Qafqazda general Denikin
ordusunu darmadağın etdikdən sonra artıq bizim
üçün ağqvardiyaçı təhlükəsi
qalmamışdı. Ancaq Denikinin yerinə
arxasını Rusiyanın mərkəzi olan Moskvaya dayayan
bolşeviklər kimi bir təhlükəli qüvvə də
var idi. Artıq biz də fəaliyyətimizi
bolşeviklər əleyhinə çevirmişdik".
Əksinqilabla Mübarizə
Təşkilatının Əsasnaməsinə uyğun olaraq
bu qurum tərəfindən Azərbaycan dövlətçiliyinə
qarşı kəşfiyyat-pozuculuq və terror-təxribat
aksiyaları keçirmək cəhdlərində, dövlət
əhəmiyyətli obyektlərdə diversiyaların təşkilində,
eləcə də hakimiyyətə qarşı silahlı
müqavimət göstərməkdə, casusluqda və s.
şübhəli bilinən şəxslərin həbsi
zamanı yerli polis və əlaqədar orqanların nümayəndələri
də dəvət olunurdu. Əksinqilabla Mübarizə Təşkilatının
başlıca vəzifələri əsasən
aşağıdakılardan ibarət idi: dövlət
quruluşunun devrilməsinə yönəlmiş, əhali
arasında şifahi və ya mətbuat vasitəsi ilə
hökumətə zidd təşviqat aparan şəxslərin,
hökumətin fəaliyyəti və hərbi hissələrin
əməliyyatlarına, milli təhlükəsizliyə dair
yalan məlumat və şayiələr yayan, əhalinin
ayrı-ayrı sinifləri arasında milli münaqişələr
yaradanların; hakimiyyət dairələrinin xüsusi icazəsi
olmadan təşkil edilmiş, siyasi xarakter daşıyan, hər
cür toplantı və iclasların təşkilatçılarının,
hər növdən olan odlu silah, döyüş sursatı və
partlayıcı maddələrin anbar və gizli saxlanma yerlərinin
aşkar olunması; şübhəli şəxsləri ilkin
həbs etmək hüququna malik olması və s.
Əksinqilabla
Mübarizə Təşkilatının kadr tərkibi müxtəlif
partiya və millətlərin nümayəndələrindən
ibarət idi.
Yeri gəlmişkən
qeyd edək ki, Əksinqilabla Mübarizə Təşkilatına
xidmətə qəbul zamanı namizədlər xüsusi
yoxlamadan keçmədən (çox vaxt hər hansı bir
şəxsin təqdimatı və ya zəmanəti kifayət
edirdi) işə götürülürdü. Məsələn, işə
qəbul edilməsi ilə əlaqədar Mirzəbaba
Sadıqov adlı şəxs tərəfindən
yazılmış xahişnamənin üzərində
Nağı bəy Şeyxzamanlı belə bir dərkənar
qoymuşdur: "1919-cu il sentyabrın 10-dan işə
götürülsün". Maraqlıdır
ki, həmin dərkənarda konkret olaraq gün göstərilir
və elə həmin gün də namizədi işə
götürürdülər. Əmrdə oxuyuruq:
"Mirzəbaba Sadıqov 10 sentyabr 1919-cu ildən Əksinqilabla
Mübarizə Təşkilatının agenti təyin
edilsin".
Əksinqilabla
Mübarizə Təşkilatının əməliyyat heyəti
ştata uyğun olaraq agent və baş agent (yəni əməkdaş
- C.Q.) vəzifələrindən ibarət idi. Fəaliyyət göstərdiyi
1919-cu il iyunun 11-dən 1920-ci il martın
6-dək olan dövrdə bu təşkilatda yüzdən
çox əməkdaş çalışmışdı. Azərbaycanın milli təhlükəsizliyini
müdafiə edən bu təşkilatda 6-7 millətin
nümayəndəsi işləyirdi. Maraqlıdır
ki, bunlar arasında erməni millətinin nümayəndələri
yox idi.
Dövlət
Müdafiə Komitəsinin (DMK) sədri Nəsib bəy Yusifbəylinin
əmri ilə Əksinqilabla Mübarizə Təşkilatının
ilk rəisi parlamentin üzvü Məmmədbağır bəy
Şeyxzamanlı, onun müavini isə "Hümmət"
partiyasının üzvü Mirfəttah Musəvi təyin
edilmişdi. Lakin Məmmədbağır bəy
Şeyxzamanlı parlamentin üzvü olduğuna (o, qanunverici
orqanın aqrar komissiyasında fəaliyyət göstərirdi
- C.Q.) görə avqustun 20-də öz ərizəsinə əsasən
tutduğu vəzifədən azad edilmişdi. Həmin tarixdən isə onun yerinə
qardaşı Nağı bəy Şeyxzamanlı təyin
olunmuşdu.
Nağı bəy
Şeyxzamanlı öz xatirələrində yazır ki, Nəsib
bəy Yusifbəyli mənə müraciətlə bildirdi:
"Nağı bəy, Əksinqlabla Mübarizə Təşkilatını
qurduq. Səni bu idarəyə rəis təyin
etmək istəyirəm. Razısanmı?"
- Mən işlərimə heç kimin
müdaxilə etməməsi şərti ilə
razılıq verdim". Həmin söhbət
zamanı Nəsib bəy Yusifbəyli bu təşkilatın
Daxili İşlər Nazirliyinə deyil, Baş nazirə tabe
olacağını bildirmişdi.
Bu təşkilatın rəis
müavini hümmətçi Mirfəttah Musəvi 1919-cu il sentyabr ayının 5-də qətlə
yetirildi və onun yerinə noyabrın 15-də Mahmud Səfikürdski
təyin olundu.
Denikinçilərin 1919-cu
ilin payızında həm şimaldan, həm də Xəzər
dənizindən ehtimal olunan hücumunun
qarşısını almaq, Bakının müdafiəsini təşkil
etmək üçün Dövlət Müdafiə Komitəsinin
1919-cu il sentyabrın 13-də keçirdiyi iclasda böyük əhəmiyyətə
malik olan hərbi struktur - Bakı İstehkamat hissəsini
(Bakı Möhkəmləndirilmiş Müdafiə Rayonunu)
yaratdı. Komitənın qəbul etdiyi qərara
əsasən Bakı Möhkəmləndirilmiş Müdafiə
Rayonunun rəisi vəzifəsi təsis olundu, şəhərin
hərbi general-qubernatoru vəzifəsi ona birləşdirildi və
Bakı rəisliyinin ərazisi ona tabe edildi. 1919-cu il oktyabrın 26-da Əksinqilabla Mübarizə
Təşkilatı da Bakı Möhkəmləndirilmiş
Müdafiə Rayonuna tabe edildi.
Bakı
Möhkəmləndirilmiş Müdafiə Rayonunun rəisi vəzifəsinə
Murad Girey Tlexas təyin edildi. Beləliklə də,
Əksinqilabla Mübarizə Təşkilatı da Bakı
Möhkəmləndirilmiş Müdafiə Rayonunun
tabeçiliyi altında fəaliyyətini davam etdirməyə
başladı.
Bakı
Möhkəmləndirilmiş Müdafiə Rayonu və onun
struktur bölmələri yalnız denikinçilərə
deyil, eyni zamanda daşnak-bolşevik təcavüzünə
qarşı da mübarizə aparırdı. General-mayor Tlexas 1920-ci il fevralın 28-də yazırdı ki, siyasi mənsubiyyətindən
asılı olmayaraq dövlət və ictimaiyyət
üçün təhlükə yaradan bolşeviklərin
şəhərdən çıxarılması məqsədi
ilə qətiyyətli tədbirlər görülür.
Əksinqilabla
Mübarizə Təşkilatının fəaliyyət istiqamətləri
müxtəlif sahələri əhatə etmişdir və bu
özünün hüquqi əsasını "Azərbaycan
Respublikasının əks-kəşfiyyat xidmətinin məmurlarının
hüquq və vəzifələri barədə Əsasnamə"də
tapmışdır. Həmin Əsasnamə Əksinqilabla
Mübarizə Təşkilatı Bakı Möhkəmləndirilmiş
Müdafiə Rayonuna tabe etdirildikdən sonra qəbul
edilmişdir. Təşkilatın əməkdaşları
casusların və onların qurumlarının, həmçinin,
öz fəaliyyəti ilə Azərbaycana düşmənçilik
mövqeyində duran, dövlət hakimiyyətinə
qarşı qiyamda, xəyanətdə iştirak edən, vəzifəli
şəxslərin həyat və azadlıqlarına qəsd
edən, hakimiyyətə silahlı müqavimət göstərən
şəxslərin aşkarlanması, sərnişin gəmilərinin
qəbulu, sənədlərin yoxlanılması, şübhəli
şəxslərin saxlanılması, ictimai-siyasi vəziyyətə
nəzarət və bu kimi digər səlahiyyətlərə
malik idilər.
Azərbaycan
Xalq Cümhuriyyətinin təhlükəsizlik
orqanlarının əsas vəzifələrindən biri də
ölkədəki qanunsuz silahlı birləşmələrin
ləğvi, onlarda, eləcə də əhalidə olan icazəsiz
silahların yığılması və müsadirə edilməsi
idi. Əksinqilabla
Mübarizə Təşkilatının əməkdaşı
olmuş Əli Razi Şamçızadə Salyandan öz rəisinə
ünvanladığı sənəddə ermənilərdən
12 odlu silah və 565 ədəd işarə verici fişəngin
götürüldüyünü məruzə edirdi.
Əksinqilabla
Mübarizə Təşkilatının əməkdaşları
digər dövlət strukturlarının qüvvələri
ilə birlikdə mart qırğınlarının əsas təşkilatçılarından
olan Bakı milyonçusu, qatı cinayətkar Stepan Lalayevi və
onun bir qrup tərəfdarını da həbs etməyə
müvəffəq olmuşdur.
Erməni siyasi
təşkilatları, silahlı dəstələri və
terrorçu daşnak qrupları Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin
müstəqilliyinə qarşı təxribatlar törətdiyindən
xüsusi xidmət orqanları onlara qarşı fasiləsiz
mübarizə aparırdı. Daşnaklar çirkin
niyyətlərini həyata keçirmək və ölkədəki
sabitliyi pozmaq məqsədi ilə müxtəlif yerlərdə
toplantılar keçirərək daim Azərbaycan əleyhinə
təbliğat-təşviqat işi aparırdılar. Ona görə də ermənilərin bu qurumları Əksinqilabla
Mübarizə Təşkilatının nəzarət etdiyi əsas
obyektlər olmuşdur. Maraqlıdır ki,
Denikin ordusunun Azərbaycana qarşı təxribatı ilə
əlaqədar təşkilat tərəfindən (ƏMT nəzərdə
tutulur - C.Q.) saxlanılmış və həbs edilmiş
şəxslərin əksəriyyəti ermənilər idi.
Bunun üçün həbs edilənlərin
siyahısına nəzər salmaq kifayətdir: Qriqori Babayants,
Andrey Balayants, Danil Musaelyants, Ağacan Avakyants, Sərkis
Melikyants, Georgi Melik-Qayakasov, David Abramyans, Soqomon Balayants, Sergey
Arzumanyants, Petros Sarkisyants, Martiros Mirzoyants, Baqret Ohancanyan,
İvan Avanesov, Mixail Ter-Zaxarov və başqaları.
Erməni
casusları əldə etdiyi məlumatları həm denikinçilərə,
həm bolşeviklərə, həm də ingilislərə
verirdilər.
Həmin ərəfədə bolşeviklər
daha da fəallaşmış, onlar ayrı-ayrı yerlərdə
gizli yığıncaqlar keçirir və demokratik
respublikanın əleyhinə müxtəlif məzmunlu təbliğat
aparırdılar. Əksinqilabla Mübarizə
Təşkilatı, eləcə də qurumun
Balaxanı-Sabunçu rayon bölməsi öz işini həm
də bu istiqamətdə qurmuşdu. Həmin bölmədən
Əksinqilabla Mübarizə Təşkilatının rəhbərliyinə
göndərilən raportdan məlum olur ki, 1920-ci il fevralın 3-də Sabunçudakı fəhlə
klubunda keçirilən iclasda Aleksandr Kostinski adlı
bolşevik fəalı belə bir məsələ irəli
sürmüşdür: "İndiki hökumət bizə
lazım deyil. Bu yaxınlarda bolşeviklər gələcək,
biz onda öz gücümüzü göstərəcəyik".
Təhlükəsizlik orqanının həmin yerli bölməsi
bolşeviklərin hansı istiqamətlərdən Azərbaycana
hücum edəcəklərini də müəyyənləşdirə
bilmişdir: "1920-ci ilin 24 fevralında Sabunçudakı fəhlə
klubunda fəhlələrin gizli yığıncağında
bildirilmişdi ki, "bolşeviklərin üç -
Krasnovodsk, Həştərxan və
Göründüyü
kimi, Azərbaycan milli dövlətçiliyinə
qarşı ermənilərdən başqa, daha bir qorxulu
qüvvə bolşeviklər idi. 1919-cu ilin
sonlarından etibarən Bakıda bolşeviklərin Azərbaycan
dövlətçiliyi əleyhinə fəaliyyəti daha da
gücləndi. Nəsib bəy Yusifbəyli bolşevik təbliğatlarının
qarşısını almaq məqsədi ilə 1919-cu il noyabrın 23-də bolşevik
yönümlü nəşrlərin dayandırılması
haqqında bütün mətbəələrdən iltizam
alınması barədə göstəriş verərək
bildirirdi ki, tapşırığı yerinə yetirməyən
mətbəələr müsadirə ediləcək, sahibləri
isə həbs olunacaqdır.
Bolşeviklərin
fəaliyyəti 1920-ci ilin əvvəllərindən yeni
vüsət aldı. Gənc Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin
hüquq-mühafizə və xüsusi xidmət orqanları
bütün səylərini bolşevizmlə mübarizəyə
yönəltsə də, vəziyyət gündən-günə
kəskinləşirdi.
Beləliklə, 1920-ci ilin
aprel işğalı nəticəsində Azərbaycan Xalq
Cümhuriyyəti süquta uğradı, özünün 23
aylıq ömrünə son verdi. Bununla da, müsəlman Şərqində ilk demokratik
respublika qurmağa nail olan hökumətin digər dövlət
strukturları ilə yanaşı, Əksinqilabla Mübarizə
Təşkilatı da fəaliyyətini dayandırmağa məcbur
oldu. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin
güc strukturlarını və burada fəaliyyət göstərən
əməkdaşların böyük əksəriyyətini
isə sovet totalitar rejimi öz repressiya məngənəsində
məhv etdi.
Zaman baxımından qısa
müddət ərzində fəaliyyət göstərməsinə
rəğmən, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin müstəqilliyinin
və dövlətçiliyinin möhkəmləndirilməsi
uğrunda mübarizə aparan təhlükəsizlik
orqanlarının xidmətini yüksək qiymətləndirən
ümummilli lider Heydər Əliyev bildirmişdir: "Xalq
Cümhuriyyəti zamanı Azərbaycanın təhlükəsizlik
orqanları gənc, müstəqil dövlətimizə,
dövlətçiliyimizin möhkəmləndirilməsinə
öz layiqli töhfələrini vermişdir".
Cəlal Qasımov,
MTN-in Heydər Əliyev adına
Akademiyasının kafedra rəisi, professor
Azərbaycan.-2009.-7 fevral.-S.6.