Yeni Naxçıvan - qədim
Naxçıvanın, Nuhçıxanın davamıdır,
varisidir. Hazırkı mərhələdə
Naxçıvanda şəhər mədəniyyətinin
inkişafında davamlı ənənələrin qorunub
saxlanılmasına ciddi fikir verilir. Bununla belə, yeni
Naxçıvan - yeni epoxanın Naxçıvanıdır.
Son illərdə Azərbaycan Prezidenti və Naxçıvan
MR Ali Məclisinin Sədri tərəfindən göstərilən
dövlət qayğısının, aparılan məqsədyönlü
siyasətin, fədakar işin sayəsində, həqiqətən,
yeni bir Naxçıvan yaradılmışdır. Türk-müsəlman
mədəniyyətinin, Azərbaycan memarlığının
köklü ənənələri üzərində
inkişaf etdirilən yeni Naxçıvan möhkəm milli zəminə
malik Avropa tipli və səviyyəli şəhər mədəniyyətinə
klassik nümunədir. Bu, Şərq yönlü Qərb
şəhəridir, kiçik Parisdir.
Yeni Naxçıvan -
ölkəmizdəki yeni intibahın şəhəridir. Yeni
Naxçıvan yeni intibahın göstəricisidir, nümunəsidir,
yeni dövrün intibah şəhəridir.
Yeni Naxçıvan -
böyük Azərbaycanın yeni həyatının
faktıdır.
Yeni Naxçıvan
düşmən sərhədində alınmaz qaladır, Azərbaycanın
Çənlibelidir!
"Naxçıvan" sözünün mənşəyi
Belə ki, Naksuana
coğrafi adı yunanlara, Aksuana saklara, Nəşəva ərəblərə,
Nəxçir ifadəsi, yaxud Naxçı tayfa bildirən
sözlər parfiyalılara, Nəqşi-cahan söz birləşməsi
isə farslara aid mənbələrdə özünə yer
almışdır. Tədqiqatçılardan Avropa
yönlü araşdırma aparanlar yunan mənbələrinə,
yəni Klavdi Ptolemeyin "Coğrafi təlimlər"
kitabına, şərqşünaslar isə ərəbdilli və
farsdilli mənbələrə üstünlük vermişlər.
Belə məqamlarda Naxçıvanın yaşının qədimliyini
isbat etmək istəyənlərin seçimi ilə
Naxçıvan sözünün türk mənşəli
olduğunu təsdiqləmək niyyətini izləyənlərin
fikirləri fərqli olmuşdur. Bu yolla fikirlər
haçalanmış, eyni sözün çoxsaylı
variantları meydana çıxmış və
yayılmışdır.
Fikrimizcə, digər bu
tip məsələlərlə yanaşı, Naxçıvan
sözünün etimologiyasını izah edərkən Avropa
yönlü qaynaqlara, yaxud ərəb-fars mənbələrinə
üstünlük verilməsi həm də keçmiş
sovet hakimiyyəti zamanı milli söy-köklə
bağlı məsələlərin xalqın özünə
məxsus qədim mənbələr əsasında öyrənilməsinin
məhdudlaşdırılması ilə bağlı
olmuşdur. Vaxtilə xalqın kimliyini,
söy-kökünü, formalaşma proseslərini yerli
materiallar, milli qaynaqlar əsasında öyrənməyə cəhd
göstərənlərin repressiyaların acı təqiblərinə
məruz qalmaları uzun zaman bu istiqamətdə
düşünüb-daşınmağın
qeyri-mümkünlüyünü müəyyən
etmişdir. Hətta XX əsrin səksəninci illərində
Nuhun tufanı hadisəsi ilə səsləşən Gəmiqaya
qayaüstü rəsmlərinin milli mənşəyi ətrafında
ilkin mülahizələr irəli sürən
tanınmış alim Əbülfəz Hüseyninin aqibəti
tədqiqatçıları Azərbaycan xalqının qədimliyini
və zənginliyini aydınlaşdıran araşdırmalara
ehtiyatla yanaşmağa vadar etmişdir. Nəhayət, Azərbaycan
müstəqillik qazandıqdan sonra bu istiqamətdə ciddi və
əhəmiyyətli tədqiqatlar meydana çıxmağa
başlamışdır. Bu mənada hazırkı mərhələdə
milli söy-köklə, etnik formalaşma prosesləri ilə əlaqədar
ərsəyə gələn, geniş ictimaiyyətə təqdim
olunan tədqiqat əsərləri müstəqillik
dövrü Azərbaycan elminin bəhrəsidir. Fikrimizcə,
son illərdə bu kontekstdə Naxçıvan
sözünün mənşəyi ilə bağlı yeni
yanaşmaları ifadə edən tədqiqatların üzə
çıxması da ölkəmizdə hazırkı tarixi
şəraitdə digər sahələrdə olduğu kimi,
elmi araşdırmalar baxımından da milli maraqların
ön mövqeyə çəkilməsi ilə əlaqədardır.
Müşahidələr
göstərir ki, muxtar respublikanın ərazisində
Naxçıvan sözü ilə səslənən yerli
materiallar arasında Nuh tufanı hadisəsi ilə
bağlı toponimlər, əfsanə və rəvayətlər
çoxluq təşkil edir. Belə ki, regionda Nuhdaban, Nuhəcir
(Nəhəcir), Nuhram (Nehrəm) kimi qədim
yaşayış yerləri ilə əlaqədar toponimlərin,
habelə Nəbi yurdu, Qaranquş yaylağı, Xəzər
obası, Naharbaşı məscidi (Ordubad) kimi yer
adlarının, Peyğəmbər ayağı pirinin
çağımıza qədər yaşaması burada Nuhun
tufanı hadisəsinin dərin iz qoyduğunu göstərir.
Fikrimizcə, qeyd olunan
toponimlərin Naxçıvan diyarındakı məşhur Gəmiqayaya
yaxın ərazilərə aid olması Nuhun tufanı hadisəsinin
bu regionla bağlılığı ehtimalını daha da
qüvvətləndirir. Bu baxımdan yanaşdıqda Nuh
peyğəmbərin gəmisinin son dayanacaqlarından biri kimi
ehtimal olunan Gəmiqayanın sağ və sol ətəklərindəki
Nürgüt, Nüvədi kimi yaşayış yerlərinin
adlarının da müəyyən səviyyədə Nuh
hadisəsi ilə səsləşdiyini ehtimal etmək olar.
Hətta Gəmiqayanın
qabaq-qənşərindəki Cənubi Azərbaycanın
Naxçıvandan çox da uzaq olmayan ərazilərində
tərkibində Nuh elementi olan Nəhənd, Nehran, Nehram, Nəhqan
kimi toponimlərin olması həmin ehtimalı gerçəkliyə
daha da yaxınlaşdırır. Özündə qədim
tarixin izlərini əks etdirən bu qəbildən olan
çoxsaylı toponimlər Naxçıvan diyarının
dünya tufanı, Nuh hadisəsi ilə əlaqədar
olduğunu açıq-aşkar diktə edir. Bütün
bunlar isə Naxçıvan sözünün
Nuhçıxan, həzrəti Nuh peyğəmbərin gəmisinin
gəlib çıxdığı məkan mənasını
bildirməsi barədəki mülahizələrin
reallığına inamı artırır. Məşhur Gəmiqaya
üzərində qayıq, gəmi, tufan, qasırğa təsvirlərinin
özünəməxsus yer tutması da toponimlərdə
yaşayan həqiqətlərin qayaüstü rəsmlərdəki
izlərinin daha bir təsdiqnaməsidir.
Başqa bir məsələ:
Naxçıvan sözünün tərkibindəki Nax
komponenti də Nuhla bağlı məna ifadə edə bilər.
Doğrudur, tədqiqatlarda Nax-dan əsasən, nax-lar, yəni
Nax etnosu, Nax tayfası kimi bəhs edilir. Və qədim
tariximizdə naxçı qəbiləsi, Nax tayfaları məlum
olduğu halda konkret mənada ayrıca Nuh qəbiləsi, yaxud
tayfası adı ilə ayrıca bir etnos qeydə
alınmamışdır. Ancaq nəzərə almaq
lazımdır ki, geniş anlamda bəşəriyyət yeni həyata
Nuhun tayfası, Nuhun törəmələrinin artması ilə
başlamışdır. Ümumiyyətlə, insan oğlu həzrəti
Nuh peyğəmbərin tayfasının törəməsidir.
Millətlər və xalqlar Nuh peyğəmbərin törəmələrinin
davamçılarıdırlar.
Həzrəti Nuh
peyğəmbər ayrılıqda
götürülmüş bir xalqın, xüsusi bir etnik
qrupun deyil, bütövlükdə bəşəriyyətin
ulu babasıdır. Buna görə də Naxçıvan
sözünün tərkibindəki Nax komponenti çox
asanlıqla Nuh kimi də oxuna bilər. Məlum olduğu kimi,
həzrəti peyğəmbərin hazırda türk-müsəlman
dünyasında Nuh kimi yazılan və tələffüz edilən
adı ayrı-ayrı qövmlərdə Noy, hətta Nox kimi
də işlədilir. İndi də Noy forması Avropa
xalqlarının dillərində qalmaqdadır. Bizə görə,
Nuh etnosu zaman-zaman dəyişərək Nuh-Noy, -Noux, Nox-Nax,
yaxud da Noy-Nuh-Noux, Nəx-Nox şəklini almışdır. Yəni
Nax etnosunun Nuh, Noy, Noux sözləri və
anlayışları ilə əlaqədar olması
mümkün ola bilən bir haldır. Vaxtilə akademik
Ağamusa Axundov da Nax etnosunun nəticə etibarilə Nuh
adından yaranması barədə ehtimal irəli sürərək
yazmışdı: "Toponimin (Naxçıvan yer
adının-İ.H) birinci tərkib hissəsi Nax Nuh peyğəmbərin
adının fonetik variantıdır... Beləliklə,
Naxçıvan - "Nuhçuların (Nuh tərəfdarlarının)
məskəni" mənasını bildirən qədim
toponim, Naxçıvan sözü yaranmışdır".
Bütün bunlar onu
göstərir ki, etnos mənasında Nax elə Nuh deməkdir.
Naxların da, Naxçıların da Nuh peyğəmbərin
törəmələrinin davamçıları olmaları məntiqi
mənada qəbul edilən mülahizədir. Bu isə o deməkdir
ki, Nuhçıxan elə Naxçıvan mənasını
ifadə edir. Bizə görə, hazırda Naxçıvan
sözünün etimologiyası mənasında ən müxtəlif
mənbələrdə daha çox istinad edilən, diqqət
yetirilən, önəm verilən Nəxçirvanın
adı da Nuhçıxan sözündən
yaranmışdır. Yəni naxçılar, nəxçilər
özləri də nuhçulardır. Başqa sözlə,
naxçılar Nuh peyğəmbərin nəslinin bu
diyardakı davamçılarından və yaxud da Nuhun tərəfdarlarından
ibarətdir.
Fikrimizcə, Nuh peyğəmbərin
ya övladları, ya da dünya tufanından sonra
formalaşmış insan toplusu müqəddəs peyğəmbər
tərəfindən yaradılmış yaşayış məskəninə
onun şərəfinə Nuhçıxan adını
vermişdir. Nuhçıxan Nuhun törəmələrinin və
ya ən yaxın tərəfdarlarının
formalaşdırdığı yaşayış məskəninin
adıdır. Nuhçıxan sözü Naxçıvan
adının ilkin variantı, yaxud ilk əsas variantlarından
biridir:
- Nuhçıxan -
Naxçıvandır. Yəni Naxçıvan Nuh peyğəmbərin
gəlib çatdığı məkandır.
- Nuhçıxan - Nuhun
özünün və övladlarının məskən
salıb yaşadığı yerdir.
- Nuh peyğəmbərin
dünya tufanı bəlasından xilas olub, yenidən bəşəriyyətə
qaytarıldığı yer Nuhçıxandır -
Naxçıvandır. Yəni Nuh peyğəmbər yeni həyata
buradan başlamışdır.
- Nuhçıxan - Nuh
peyğəmbərin övladları vasitəsilə insan nəslinin
yenidən yaranıb meydana çıxdığı və
dünyaya yayıldığı yerdir.
- Nuhçıxan - Nuh
tayfasından törəyənlərin ilkin beşiyidir.
- Nuhçıxan - həzrəti
Nuh peyğəmbərə iman gətirib, onu tanıyan və
qəbul edənlərin, onun tərəfdarlarının
yaşadığı məkandır.
- Nuhçıxan -
Naxçıvan bəşər sivilizasiyasının tarixi
yadigarlarından biridir.
Arxeologiyayaqədərki tarix
Aparılan arxeoloji tədqiqatlar
Naxçıvan şəhərinin yaşının
eramızdan əvvəl üçüncü minillikdən
başlandığını təsdiq edən
çoxsaylı faktlar, dəlil-sübutlar meydana qoymuşdur. Həyatını
Naxçıvan diyarının öyrənilməsinə həsr
etmiş Azərbaycanın Milli Elmlər Akademiyasının
müxbir üzvü Vəli Əliyev yazır: "Abidələrin
tədqiqi göstərir ki, Azərbaycan mühüm qədim
mədəniyyət ocağı sayılan Naxçıvanda
eramızdan əvvəl üçüncü minilliyin
sonları, ikinci minilliyin əvvəllərində artıq
ilkin şəhər mərkəzləri yaranmışdır".
Son illərdə Azərbaycan
Milli Elmlər Akademiyası Naxçıvan Bölməsinin
yaradılması ilə əlaqədar olaraq regionda uzun
müddətli ardıcıl arxeoloji qazıntıların
aparılması Naxçıvan şəhərinin
yaşının müəyyən edilməsinin daha da konkretləşdirilməsinə
imkan yaradır. AMEA-nın müxbir üzvü, tarix elmləri
doktoru Vəli Baxşəliyevin "Naxçıvanın
arxeoloji abidələri" monoqrafiyasındakı (2008)
aşağıdakı mülahizələr konkret elmi qənaətləri
meydana qoyur:
Eramızdan əvvəl
üçüncü minilliyin sonunda iqtisadiyyatın və
ticarətin inkişafı Naxçıvanda şəhər
tipli yaşayış məskənlərinin yaranmasına
imkan vermişdir... Naxçıvan şəhərinin ərazisində
eramızdan əvvəl ikinci minillikdə yaşayış
olması heç bir şübhə doğurmur... Naxçıvan
şəhəri üçüncü-ikinci minilliklərdə
təşəkkül tapan qədim şəhər mədəniyyətinin
ən mühüm mərkəzlərindən biri
olmuşdur".
Digər
tanınmış tarixçi alimlərin son illərdə
meydana gəlmiş elmi əsərlərində də
Naxçıvanda ilkin şəhər mədəniyyətinin
eramızdan əvvəl üçüncü minilliyin
sonlarından etibarən formalaşdığı etiraf
edilmişdir. Bu, arxeologiya elminin gələ biləcəyi
yekun qənaətdir. Və bu, o deməkdir ki, hazırda bizim
eranın üçüncü minilliyində
yaşadığımız dövrdə Naxçıvan
şəhərinin artıq beş min il yaşı var.
Bununla belə, burada diqqət
yetiriləsi zəruri olan digər bir mühüm məqam da
var ki, bu da şəhər mədəniyyəti
anlayışının təsnifləndirilməsi ilə
bağlıdır. Uzun illər ərzində Azərbaycan
tarixşünaslığında üstünlük qazanan
fikir bundan ibarətdir ki, şəhər mədəniyyəti
düşüncəsi aşağıdakı iki mərhələdən
ibarətdir: ilkin şəhər mədəniyyəti və
ümumiyyətlə, şəhər mədəniyyəti.
İkinci anlayış
artıq formalaşmış, inkişaf etmiş, yetkin şəhər
infrastrukturu olan şəhər mədəniyyəti fikrini
ifadə edir. Və çox vaxt da avropalılar özgə
xalqların şəhər mədəniyyətinin tarixini bu mərhələdən
etibarən hesablamağı əsas kimi götürürlər.
Hətta "digər xalqların" şəhər mədəniyyəti
tarixinin müəyyən olunmasında qədim yazılı mənbələrdə
həmin şəhərin adının çəkilməsini
də zəruri faktor kimi irəli sürürlər. Bu tip
yanaşmanı keçmiş sovet hökuməti də əsas
kimi qəbul etmişdi. Məsələ aydındır: tətbiq
olunan modellər "digər xalqların"
formalaşması, sivil yollarla inkişaf etməsi qənaətlərini
arxa plana keçirmək və xristian dünyasının qədimliyini,
mədəni təkamülünü əsas kimi qəbul
etdirmək məntiqini izləyir. Bu, həm də qeyri-xristian
xalqların yalnız və yalnız Avropadan, yaxud Rusiyadan təsirlənərək
formalaşma prosesi keçirdiyi məntiqini diktə etmək
üçün də məqbul üsuldur. Bizə görə,
indi şəhər mədəniyyəti anlayışına
yanaşma dəyişməli, hər hansı məlum sxem
deyil, tarixin üzə çıxardığı faktlar, mətləblər
prinsipə çevrilməlidir. Bu cəhətdən
yanaşdıqda şəhər mədəniyyəti
anlayışına bir az əvvəl qeyd etdiyimiz mərhələlərdən
əlavə daha bir mərhələ - şəhərsalma mədəniyyəti
mərhələsi də əlavə olunmalıdır. Fikrimizcə,
bu, ilkin şəhər mədəniyyəti
anlayışına yaxın olsa da, onun eynisi deyildir. Dünyada
şəhərlər ilkin mədəniyyət səviyyəsinə
çıxana qədər minilliklərlə yol keçməli
olublar. Şəhərsalma mədəniyyətinə şəhərlərin
salınmasına başlama prosesləri: yerin seçilməsi,
şəhərsayağı məskunlaşmanın ilkin təzahürləri,
qala-şəhər modeli və sair daxil edilə bilər.
Bu baxımdan
yanaşdıqda Naxçıvanın şəhər kimi
ilkin şəhər mədəniyyəti mərhələsindən
əvvəl əsasının qoyulduğu qənaətinə
gəlmək mümkündür. Məsələ
burasındadır ki, həmin ibtidai şəhərin,
protoşəhərin tarixini müəyyən etmək
üçün arxeologiya elminin qənaətləri yetərincə
olmaya bilər. Bu, artıq arxeologiyadan qabaqkı tarixdir. Həmin
ən qədim mərhələnin tarixi gerçək tarixdən
çox mifologiyada yaşayır. Keçmiş sovet hakimiyyəti
illərində mifologiyaya dini düşüncə
damğası vurulduğu üçün ateizm prinsipləri əsas
götürülməklə tarixin öyrənilməsində
bu faktordan istifadə arxa plana keçirilmişdi. Avropada isə
mifoloji amil qədim tarixi müəyyən etməyin təməl
prinsiplərindən biri kimi həmişə qəbul
edilmişdir. Bu yaxınlarda Azərbaycan dilinə tərcümə
edilmiş Nikolay Kunun 1914-cü ildə çapdan
çıxmış "Qədim Yunanıstanın mifləri
və əfsanələri" kimi çox əhəmiyyətli
kitabında ifadə olunan mətləblər bu fikrin əyani
təsdiqidir.
Naxçıvan şəhəri
haqqındakı əfsanələr, əldə edilmiş
mifoloji material bu şəhərin tarixinin dünya
tufanından sonrakı hadisələrlə, yeni
sivilizasiyanın başlanğıc dövrü ilə
üzvi surətdə səsləşdiyini göstərir. Xalq
ədəbiyyatı nümunələrində ayrı-ayrı
detallarla yanaşı, Nuh peyğəmbərin və
övladlarının Naxçıvan ərazisində
yaşayış məskəni salmasını, burada
yaşamasını, fəaliyyət göstərməsini nəzərə
çarpdıran motivlər də var. Məsələn,
Naxçıvan ərazisindən toplanılmış
"Nuhdaban əfsanəsi"ndə deyilir ki, "Nuh Nəbi
sözün qurtardı. Dayandığı yerdən bir
addım irəli atdı. Ayağı torpağa gələndə
pəncəsi yox, dabanı yerə dəydi. Oğulları həmin
yerdə yurd saldılar. Adına da Nuhdaban dedilər".
Folklor materiallarında
Nuh peyğəmbərin övladlarının Gəmiqaya -
İlandağ - Ağrıdağ arasında yurd salmaları
qeyd olunur. Mifoloji materiallardan öyrənirik ki, "bu
torpağın mayası oddan yoğrulmuşdur. Burda hər
şey öz qidasını oddan - alovdan alır. Yanan
dağların biri Gəmiqaya, biri İlandağ, biri
Ağrıdağdır. Bu arada yurd salın. Dediyim
üç dağ sizə qüvvət, bərəkət verəcək.
Bərkdən, şərdən, yağıdan qoruyacaq".
Diqqətlə nəzər
salsaq, Naxçıvan şəhəri məsafə etibarilə
Naxçıvandakı Gəmiqaya ilə Türkiyə ərazisindəki
Ağrıdağın tən ortasında yerləşir. Bundan
başqa, "Nuh əfsanəsi" adlı toplama
materialında konkret olaraq Nuh peyğəmbərin
Naxçıvan şəhərinin əsasını
qoymasına dair məlumatlar da var. Əfsanədən məlum
olur ki, "rəvayətə görə, Nuh Nəbi
oğlanları ilə Naxçıvanda məskən
saldı. Gəmisi də Ordubadın Nəsirvaz kəndi
yaxınlığındakı Gəmiqayada qaldı".
Hətta XIX əsrin səksəninci
illərində Naxçıvanda yaşayıb-işləmiş
tanınmış rus maarifçi ziyalısı K.A.Nikitinin
(1832-1894) də yerli əhali arasından topladığı
materiallar əsasında yazdığı
"Naxçıvan şəhəri və Naxçıvan
mahalı" adlı əsərində Naxçıvan şəhərinin
Nuh peyğəmbər tərəfindən salınmasına
dair konkret mətləblər ifadə olunmuşdur: "Nuh
hazırda Naxçıvan şəhərinin olduğu yerdə
məskunlaşmışdır. O, burada gələcək
şəhərin əsasını qoymuş və ailəsini
orada yerləşdirmişdir. Şəhərin "ilk məskunlaşma
yeri", yaxud "birinci dayanacaq" mənasını bildirən
adı da buradan əmələ gəlmişdir.
Nuh və onun nəsli
uzun illər Naxçıvanda yaşamışdır. Rəvayətə
görə, ilk insan nəsilləri buradan
yayılmışdır. Nuhun özü, bacısı və
ailənin bəzi digər üzvləri Naxçıvanda vəfat
etmiş və orada dəfn olunmuşlar".
Mənbələr əsasında
Nuh peyğəmbərin məzarının da Naxçıvan
şəhərində olduğu müəyyən
edilmişdir. Hətta K.A.Nikitin 1882-ci ildə
yazdığı "Naxçıvan şəhəri və
Naxçıvan mahalı" adlı məqaləsində
şəxsi müşahidələri əsasında həzrəti
Nuh peyğəmbərin Naxçıvan şəhərindəki
məzarının təsvirini də vermişdir. Məqalədə
oxuyuruq: "Nuhun qəbri şəhərin cənub tərəfində,
qədim qalanın qalıqlarının
yaxınlığında yerləşir. ...İndiki görkəmdə
yerdən qalxan çox da böyük olmayan türbəni
xatırladır. Əvvəlcə burada məbəd olmuş,
sonra uçub dağılmışdır. Hazırkı
türbə keçmiş məbədin aşağı mərtəbəsinin
qalıqlarından ibarətdir. Məbədin pilləkənlərlə
aşağı düşmək tələb olunan interyeri
dairəvi, çətinliklə keçmək mümkün
olan, ortadan daş döşəmələrlə möhkəmləndirilmiş
mağaraya bənzəyir. Rəvayətə görə, həmin
dirəyin altında ulu Nuhun cənazəsi yerləşir".
Azərbaycan realist rəssamlıq sənətinin banisi Bəhruz
Kəngərlinin (1892-1922) XX əsrin əvvəllərində
naturadan çəkdiyi "Nuhun qəbri" adlı rəsm əsəri
Naxçıvan Dövlət Tarix Muzeyində mühafizə
olunur. Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin Sədri
Vasif Talıbovun 28 iyun 2006-cı il tarixli sərəncamı əsasında
Nuhun məzarı yenidən bərpa edilmiş, 2008-ci ildə
həmin yerdə bəşəriyyətin ulu babasının
türbəsi ucaldılmışdır. Bu abidə həm də
Naxçıvanda dünya sivilizasiya proseslərinə və ənənələrinə
bəslənilən ehtiramı da ifadə edir.
Deməli, böyük
sivilizasiyanın yadigarı olan Naxçıvan şəhərinin
yaşı həzrəti Nuh peyğəmbərin əfsanəvi
gəmisinin yerə, ana torpağa endiyi vaxdan başlanır. Bu
yer ən qədim zamanlardan ilk insanların, Nuh
tayfalarının ilkin yaşayış məskəni kimi
salınma anından əsaslı bir şəhər mədəniyyəti
səviyyəsinə çatanadək böyük bir yol
keçmişdir. Hazırkı Naxçıvan şəhəri
hələ ən qədim dövrlərdə həmin zəngin
tarixi zəmində yaranıb formalaşmışdır. Beləliklə,
dünya tufanı hadisəsi, sivilizasiya prosesləri ilə,
Nuh peyğəmbərlə səsləşməsini nəzərə
almaqla Naxçıvan şəhərinin 5 min illik tarixə
malik olduğunu ehtimal etmək gerçəkliyə
uyğundur. Bundan başqa, haqqında müqəddəs
"Qurani-Kərim"də bəhs edilən və ərazi
etibarilə Naxçıvan şəhərinə yaxın məsafədə
yerləşən məşhur Əshabi-Kəhf
mağaraları ilə bağlı əfsanədəki Dəğyənusun
zülmündən qaçıb gizlənmiş insanların
yuxudan ayıldıqdan sonra ərzaq almaq üçün
getdikləri şəhərin də Naxçıvan şəhəri
olmasını düşünmək lazım gəlir. Dəğyənus
əsatirinin də islamdan çox əvvəlki qədim
dövrlərlə səsləşməsi bu şəhərin
minillikləri aşan qədim tarixi olduğunu təsdiq edir.
Nəhayət, həzrəti
Nuh peyğəmbərlə əlaqədar miflərin məhz
Naxçıvan diyarında indiyədək yaşaması və
əsatirlərdə Naxçıvan şəhərinin əsasının
Nuh peyğəmbər tərəfindən qoyulmasının
göstərilməsi burada şəhərsalmanın 5 min ildən
çox yaşı olduğunu təsdiq edir. Nəticə
olaraq demək mümkündür ki, Naxçıvanda ilkin
şəhərsalma prosesi hələ 5 min il əvvəl
başlanmışdır.
Böyük sivilizasiyanın
yadigarlarından olan Naxçıvan protoşəhər kimi 5
min il əvvəl yaranmışdır. Arxeologiya elminin gəldiyi
qənaəti mifologiya bir daha tamamlayır, möhkəmləndirir
və daha dərinlərə aparır.
Naxçıvanın duz yaddaşı
Mifoloji materiallarda və
arxeoloji araşdırmalarda Naxçıvan şəhəri ərazisinə
yaxın ərazidə yerləşən Duzdağın - duz mədənlərinin
də qədim tarixə malik olduğu qeyd edilir. Ümumiyyətlə,
sənaye əlamətləri şəhərlə əlaqədar
olduğu üçün məşhur Duzdağ regionda şəhərləşmənin
tarixini öyrənmək baxımından mühüm əhəmiyyətə
malikdir. Təəssüf ki, Duzdağın tarixinin
araşdırılması sahəsində hələlik ciddi
bir tədqiqat əsəri ortada yoxdur. Son vaxtlarda AMEA-nın
Naxçıvan Bölməsi arxeoloqlarının Duzdağda
axtarışlara başlaması yaxın zamanda bu istiqamətdə
müəyyən elmi nəticələrin meydana
çıxacağına ümid doğurur. Bizə görə,
Naxçıvan şəhərinin də, ərazisinin də ən
qədim tarixi Duzdağda yatır.
Mənbələrdə
Duzdağla bağlı çox maraqlı, cəlbedici məlumatlar
var. "Qafqaz" qəzetinin 9, 12, 16 mart 1855-ci il tarixli 20,
21, 22-ci saylarında çap olunmuş Pavel Şeremetyevski
adlı müəllifin "Naxçıvan duz mədənləri"
adlı geniş həcmə malik məqalələr silsiləsində
Duzdağın tarixi eramızdan əvvəl
üçüncü minilliyə aid edilir. K.A.Nikitin
"Naxçıvan şəhəri və Naxçıvan
mahalı" adlı məqaləsində (1882)
Naxçıvan Duz mədənlərinin əsasının
Nuh peyğəmbər tərəfindən qoyulduğu göstərilir.
Məqalədə deyilir ki, "hətta Nuhun
Naxçıvandakı duz karxanasındakı fəaliyyəti
xalqlar arasında dolaşan rəvayətlərdə indi də
saxlanılmaqdadır. Guya
ki, o, burada ilk çalışanlardan olmuşdur".
V.Q.Qriqoryevin
"Naxçıvan şəhərinin statistik təsviri"
adlı kitabında (1833) hələ ən qədim dövrlərdən
duz mədənlərinin Naxçıvanın həyatındakı
mühüm rolu xüsusi qeyd edilmiş, burada duz ticarətinə
dair maraqlı faktlar öz əksini tapmışdır. Rusiya
Coğrafiya Cəmiyyəti Qafqaz Şöbəsinin 1854-cü
ildə Naxçıvan haqqında keçirdiyi müzakirələrdə,
Engelqartın məruzəsində Duz mədənlərinin fəaliyyətinə
ayrıca diqqət yetirilmişdir. Oxuduqlarımızdan, əldə
etdiyimiz materiallardan belə qənaətə gəlmək
mümkündür ki, Naxçıvanda şəhərtipli məskunlaşma
və formalaşmanın səbəblərindən biri, bəlkə
də birincisi bu ərazidə duz çıxarılması və
ticarəti ilə bağlıdır. Fikrimizcə,
duzçıxarma və duz ticarəti də mədənlərə
yaxın ərazidə şəhərsalma zərurətini
doğurmuşdur. Naxçıvan şəhərinin ilkin yeri
də məsafə etibarilə duz mədənlərindən
çox da uzaqda olmayan, indiki Naxçıvan Dövlət
Universitetindən başlayaraq Əliabad kəndinin üst tərəfinədək
uzanan ərazidə olmuşdur. Duzdağın eradan əvvəl
üçüncü minilliyə aid edilməsi, duz
çıxarmanın Nuh peyğəmbərlə əlaqələndirilməsi
Naxçıvanda qədim şəhərləşmə
prosesində, şəhərtipli mədəniyyətin əmələ
gəlməsində bu amilin rolunu və əhəmiyyətini
diqqət mərkəzinə çəkir.
Müxtəlif vaxtlarda
Duzdağ ərazisindən tapılmış arxeoloji materiallar
burada regionun, şəhərin və duzçıxarmanın
tarixini dəqiqləşdirməyə,
aydınlaşdırmağa şərait yaradır. K.A.Nikitinin
"Naxçıvan şəhəri və Naxçıvan
mahalı" məqaləsindəki aşağıdakı
faktlar və mülahizələr bu cəhətdən
mühüm əhəmiyyətə malikdir. "Naxçıvanın
qədim mədəniyyətinə duz mədənlərindən
tapılmış daş baltaları və daş pazları
da aid etmək lazımdır. Bunlar 1870-ci ildə buradakı
duz mədənlərinin sahibkarı cənab Beyer tərəfindən
tapılmış, 2 ədədi Naxçıvan şəhər
məktəbinə verilmiş, digər nümunələrindən
bir hissə Tiflis muzeyinə, daha bir neçəsi isə
Peterburqa göndərilmişdir. Daş baltalar və pazlar
duzçıxarma alətləri kimi bu yerlərdə
insanların ilk məskunlaşması çağlarına,
daş dövrünə, hələ dəmirin əmələ
gəlməsi insanlara bəlli olmadığı dövrlərə
şahidlik edir. Başqa bir tərəfdən isə bu daş
alətlər duz mədənlərinin də qədimliyini,
duzçıxarmanın tarixəqədərki
çağlarını göstərir".
AMEA-nın
Naxçıvan Bölməsinin əməkdaşları da
2008-ci ildə Duzdağ ərazisindən daş alətlər
tapmışlar. Naxçıvanın daş dövrü mədəniyyətinin
ayrıca və konkret şəkildə öyrənilməsi zəruridir.
Tapılmış daş alətlər və
duzçıxarma prosesləri regiondakı şəhərləşmə
prosesinin əlamətləri, yadigarlarıdır.
Hazırda aparılan tədqiqatlar
bu istiqamətdə düşündürücü, əhəmiyyətli
faktları meydana çıxaracağına ümidlə
baxmağa əsas verir.
Yenı Naxçıvan
Azərbaycanın
üzvi tərkib hissəsi olan Naxçıvan Muxtar
Respublikasının paytaxtı Naxçıvan şəhəri
qədim karvan yollarının üzərində yerləşir.
Naxçıvan-Culfa-Təbriz yolu bu regionu Şərqlə,
Şərur-Sədərək-Ərzurum yolları qədim
diyarı Avropa ilə əlaqələndirir. Tranzit əlaqələri
hələ ən qədim zamanlardan Naxçıvanda
çoxtərəfli böyük inkişafın hərəkətverici
qüvvəsinə çevrilmişdir. Bu əlaqə hələ
XII əsrdə Naxçıvanda intibah şəhərinin və
intibah mədəniyyəti abidələrinin yaranması ilə
nəticələnmişdir. Burada şəhər mədəniyyətinin
inkişaf etdirilməsində, genişlənməsində də
İpək yolu əlaqələri mühüm əhəmiyyət
kəsb etmişdir. Nəticədə Naxçıvanla
yanaşı, Culfa və Ordubad, Gilan şəhərləri də
yaranmış, sürətlə inkişaf etmişdir.
Yeni Naxçıvan - qədim
Naxçıvanın, Nuhçıxanın davamıdır,
varisidir. Hazırkı mərhələdə
Naxçıvanda şəhər mədəniyyətinin
inkişafında davamlı ənənələrin qorunub
saxlanılmasına ciddi fikir verilir. Bununla belə, yeni
Naxçıvan - yeni epoxanın Naxçıvanıdır.
Son illərdə Azərbaycan Prezidenti və Naxçıvan
MR Ali Məclisinin Sədri tərəfindən göstərilən
dövlət qayğısının, aparılan məqsədyönlü
siyasətin, fədakar işin sayəsində, həqiqətən,
yeni bir Naxçıvan yaradılmışdır. Türk-müsəlman
mədəniyyətinin, Azərbaycan memarlığının
köklü ənənələri üzərində
inkişaf etdirilən yeni Naxçıvan möhkəm milli zəminə
malik Avropa tipli və səviyyəli şəhər mədəniyyətinə
klassik nümunədir. Bu, Şərq yönlü Qərb
şəhəridir, kiçik Parisdir.
Yeni Naxçıvan -
ölkəmizdəki yeni intibahın şəhəridir. Yeni
Naxçıvan yeni intibahın göstəricisidir, nümunəsidir,
yeni dövrün intibah şəhəridir.
Yeni Naxçıvan -
böyük Azərbaycanın yeni həyatının
faktıdır.
Naxçıvanın
yeni dövrü bu qədim şəhərin 5 min illik
inkişafında yeni tarixi mərhələdir. Naxçıvanda
hazırkı mərhələdə Nuh peyğəmbərin
məzarüstü abidəsinin ucaldılması buradakı
çoxəsrlik inkişaf proseslərini tamamlayır. Bu, həm
də ikinci sivilizasiyanın yaşıdı olan
Nuhçıxanda - Naxçıvanda inkişaf
baxımından yeni eranın başlamasını da bəyan
edir. Artıq Naxçıvan şəhəri Azərbaycanın
yeni inkişafı dövrünün qiymətli və əzəmətli
bir əsəridir.
Yeni Naxçıvan
düşmən sərhəddində alınmaz qaladır, Azərbaycanın
Çənlibelidir!
Azərbaycan
Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin
Naxçıvan Muxtar Respublikasının
yaradılmasının 85 illiyinin qeyd edilməsi
haqqındakı 6 fevral 2009-cu il tarixli sərəncamı
bütövlükdə muxtar respublikanın, o cümlədən
Nuhçıxanın - Naxçıvanın inkişaf yoluna
gur işıq salır.
İsa HƏBİBBƏYLİ,
Naxçıvan Dövlət Universitetinin rektoru,
akademik, Milli Məclisin deputatı
Azərbaycan.- 2009.- 8 iyul.- S. 4.