Azərbaycanda yeni ali aqrar təhsil modeli barədə düşüncələr

 

Keçən əsrin yetmişinci illərindən başlayaraq ümummilli lider Heydər Əliyevin müdrik siyasəti sayəsində ölkənin kənd təsərrüfatında uzun müddət hökm sürən geriliyə qısa zaman kəsiyində son qoyulmuşdu. Ulu öndərin respublikaya o illərdəki rəhbərliyi dövründə kənd təsərrüfatı istehsalının davamlı artım sürətinə nail olundu və bunun da nəticəsində istehsal edilən, tədarük olunan məhsulların həcmi ilbəil artmağa başladı. Bu müvəffəqiyyətlərin qazanılmasında ümummilli lider tərəfindən həmişə qayğı ilə əhatə olunan aqrar təhsil və elm adamlarının da xidmətləri vardır. Çox təəssüf ki, keçən əsrin səksəninci illərinin sonundan doxsanıncı illərin başlanğıcınadək aparılan səriştəsiz siyasətin mənfi təsiri ölkəmizdə aqrar təhsilin və elmin mərkəzi sayılan Azərbaycan Dövlət Aqrar Universitetindən də (o zaman əvvəl institut sonra akademiya adlanırdı) yan keçməmişdir.

Heydər Əliyevin xalqın tələbi və təkidi ilə hakimiyyətə qayıdışından sonra ilk öncə, ölkəmizdə siyasi sabitliyə nail olundu. Bundan dərhal sonra dünya iqtisadi sisteminə qovuşmaq üçün islahatlar başlandı. Uzun illərdən bəri kənd təsərrüfatında özünü kəskin şəkildə büruzə verən tənəzzül meyilləri dayandırıldı. Aqrar bölmənin sahə strukturu təkmilləşdirildi, iqtisadi göstəricilərin davamlı artmasına və əhalinin rifahının yaxşılaşdırılmasına təminat yaradıldı.

Dünya sivilizasiyasına qovuşan müstəqil Azərbaycanda milli adət-ənənələrimizə sadiqlik nümayiş etdirməklə yeni vətəndaş cəmiyyəti qurulur. Bu cəmiyyətdəki insanların formalaşdırılmasında təbii ki, təhsilin və elmin müstəsna rolu vardır. Ali məqsədi - öz məsuliyyət və cavabdehliyini dərk edən, xalqının azadlıq amalına və demokratiya ənənələrinə hörmət bəsləyən, vətənpərvər, dövlətçilik prinsiplərinə və azərbaycançılıq ideyalarına sadiq, müstəqil və yaradıcı düşünən vətəndaş və şəxsiyyət yetişdirməkdən ibarət olan təhsilimizin inkişafı ümummilli lider Heydər Əliyevin daim diqqət mərkəzində olmuşdur. Bu sırada ölkəmizin təhsil sisteminə öz layiqli töhfəsini vermiş və verməkdə olan Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti də kənarda qalmamışdır.

Respublikada ərzaq təhlükəsizliyini təmin etmək üçün aqrar sahədə çalışan alim və mütəxəssislər qarşısında böyük vəzifələr durur. Kənd təsərrüfatında gedən müasir proseslər mütəxəssis hazırlığında ciddi islahatların aparılmasını, aqrar təhsilin və elmin beynəlxalq standartlar səviyyəsində qurulmasını tələb edir. Müstəqillik dövründə bu istiqamətdə müəyyən işlər görülmüşdür: kənd təsərrüfatı üçün ali təhsilli mütəxəssislər hazırlayan təhsil sistemində struktur dəyişiklikləri aparılmış, çoxpilləli təhsil sisteminə keçilmiş, yüksək ixtisaslı bakalavr, magistr hazırlığına başlanmışdır. Bütün pillələr üzrə təhsilin təşkili və idarə olunması mexanizmlərinin, eləcə də təlim texnologiyasının ölkənin bugünkü tələblərinə uyğun yenidən qurulması istiqamətində müəyyən tədbirlər həyata keçirilmişdir.

Amma təhlil göstərir ki, Azərbaycan Dövlət Aqrar Universitetinin məzunlarının əmək fəaliyyətlərinə başladıqları ilk dövrlərdə onların kənd təsərrüfatı işlərinin yerinə yetirilməsində, idarəetmə qərarlarının hazırlanmasında, qəbul edilməsində və həyata keçirilməsində iştirakları zamanı sərbəstlik və səriştəlik dərəcələri heç də hamısında yüksək deyildir. Məhz bu baxımdan, təhsildə işlər ölkənin gələcək perspektivlərinə uyğun şəkildə yenidən qurulmalı, kənd təsərrüfatı mütəxəssislərinin hazırlığında informasiya və kommunikasiya texnologiyalarının təhsil sisteminə inteqrasiyası və təhsil prosesinin məzmunca modernləşməsi sahəsində əməli işlər görülməli, yeni aqrar təhsil modelinin qurulmasına nail olunmalıdır. Bununla bağlı, bəzi düşüncələrimi mütəxəssislər oxucularla bölüşmək istərdim.

Yuxarıda qeyd edilənləri nəzərə alaraq Azərbaycan Dövlət Aqrar Universitetində kənd təsərrüfatı mütəxəssislərinin hazırlığı səviyyəsini yüksəltmək, movcud problemlərin həllini təmin etmək üçün xüsusi tədbirlər planı hazırlanmışdır. 2009-2015-ci illərdə ölkədə kənd təsərrüfatı mütəxəssislərinin hazırlığının yaxşılaşdırılmasına həsr edilmiş bu plan "2008-2012-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında təhsil sisteminin informasiyalaşdırılması üzrə Dövlət Proqramı" və "2008-2015-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında əhalinin ərzaq məhsulları ilə etibarlı təminatına dair Dövlət Proqramı" əsasında tərtib olunmuşdur. Məqsəd aqrar təhsilin bütün pillələrində müasir təlim texnologiyalarının tətbiqinə və istifadəsinə, bu zəmində öyrənənlər üçün mükəmməl təhsil almaq imkanlarının təmin edilməsinə, habelə ölkənin aqrar təhsil sisteminin dünya təhsil məkanına inteqrasiya olunmasına nail olmaq, tənzimlənən bazar münasibətləri şəraitində təşəkkül tapan kənd təsərrüfatı üçün yüksək ixtisaslı mütəxəssislərin hazırlanmasından ibarətdir.

Mütəxəssis hazırlığına təkrar istehsal prosesi kimi baxsaq, bu prosesi əks etdirən tərəflərin birində tələbə ("xammal"), digərlərində Azərbaycan Dövlət Aqrar Universitet ("istehsal prosesinin həyata keçirildiyi məkan") və gələcək mütəxəssislərin iş yerləri ("məhsulun bazarı") dayanar. Təbii ki, yaxşı "məhsul" istehsal etmək üçün yaxşı "xammal" olmalıdır, "istehsal prosesinin həyata keçirildiyi məkan" müasir olmaqla tələblərə cavab verməlidir və "məhsulun bazarı" geniş olmalıdır.

Əsas funksiyası ölkənin aqrar bölümünü yüksək ixtisaslı mütəxəssislərlə təmin etmək olan Azərbaycan Dövlət Aqrar Universitetində bu prosesin normal fəaliyyəti üçün yüksək biliyə malik, bilavasitə kənd həyatı ilə bağlı olanlar sırasından seçilmiş abituriyentlər ordusu olmalıdır. "İstehsal prosesi"nin başlanğıcını təşkil edən bu faktorun ("xammal"ın) keyfiyyəti bilavasitə son məhsulun keyfiyyətini müəyyənləşdirir.

Bəs respublikamızda ali təhsil almaq istəyən abituriyentlərin səviyyəsi necədir? Bu sual böyük bir müzakirə və tədqiqat mövzusudur və geniş-şəkilli şərh bu məqalənin məqsədi deyildir. Amma lokal şəkildə digər suala - "Azərbaycan Dövlət Aqrar Universitetində oxumaq arzusunda olan abituriyentlərin səviyyəsi necədir?" sualına cavab verməyə çalışacağıq.

Təhlil göstərir ki, respublikamızın orta məktəblərində təhsilin səviyyəsinin artırılması yolunda müəyyən işlər görülür. Nəticədə müstəqillik illərində abituriyentlərin səviyyəsi bir-birindən kəskin şəkildə fərqlənən iki hissəyə bölünüb; a) xarici dilləri bilən, kompüter texnologiyasına yiyələnən dünyada, o cümlədən ölkəmizdə gedən ictimai-siyasi hadisələrə baxışları ilə seçilən, yüksək intellektə malik, azərbaycançılıq ideyalarına sadiq, gələcəyin yüksək ixtisaslı mütəxəssisi qabiliyyətində olanlar; b) test imtahanlarından minimum keçid balı toplamış, sonradan ali məktəblərdə boş yerlərin doldurulması naminə tələbə adını qazanmış abituriyentlər.

Çox təəssüflər olsun ki, Azərbaycan Dövlət Aqrar Universitetinin tələbələri sırasına qəbul olunanlar arasında ölkəmizin bir çox ali təhsil ocaqları ilə müqayisədə "b" kateqoriyasından olan abituriyentlərin nisbi yükü daha böyükdür. Səbəbləri:

- aqrar və torpaq islahatlarının keçmiş mərhələlərindən sonra bugünkü özəl təsərrüfatların ali təhsilli mütəxəssislərə münasibətləri (onları dəyərləndirmək qabiliyyətinin vəziyyəti);

- kəndin sosial infrastrukturları;

- ölkənin ərzaq bazarının qorunmasındakı çatışmazlıqlar və bu çatışmazlıqların məntiqi nəticəsi olaraq yerli ərzaq məhsullarının bəzi hallarda "maya dəyəri"ndən aşağı qiymətlərə satılması, bunun da nəticəsində kənd adamının sosial vəziyyəti;

- az balla aqrar universitetə qəbul olub sonradan "daha yaxşı ixtisaslara köçürülmə" arzusu;

- "hara olur olsun, bircə ali məktəb olsun" devizi və s.

Bu bizim "xammal" problemimizdir. Həmin problemin həlli üçün tələbə kontingenti keyfiyyətcə yaxşılaşmalıdır. Buna isə aşağıdakı tədbirlərin həyata keçirilməsi ilə nail olmaq mümkündür:

- regionların ayrı-ayrı ixtisaslar üzrə aqrar təhsilli mütəxəssislərə olan tələbatının müəyyənləşdirilməsi, kənd yerlərindən olan abituriyentlər üçün xüsusi imtiyaz şərtlərinin və məqsədli təhsil formasının tətbiq edilməsi;

- aqrar sahədə əmək bazarının tədqiqi, məzunların işlə təminatına zəmanət verməklə mərkəzi və yerli icra strukturlarından təhsil müəssisələrinə sifariş verilməsinin təşkili;

- beynəlxalq layihələrə qoşulmaqla inkişaf etmiş ölkələrin təhsil müəssisələri ilə bakalavr, magistr tələbələrin, doktorantların mübadiləsi;

- xarici ölkələrin tanınmış alim-pedaqoqlarının respublikanın aqrar təhsil müəssisələrində mütəxəssis hazırlığı prosesinə cəlb edilməsi;

- kənd yaşayış məntəqələrinə işləməyə göndərilən məzunlar üçün xüsusi imtiyazların müəyyənləşdirilməsi və onların monitorinqinin keçirilməsi;

- tələbə kontingentinin maddi təminatını yaxşılaşdırmaq məqsədi ilə oxuduqları müddətdə təhsil kreditinin verilməsi.

Aqrar universitetin ("istehsal prosesinin həyata keçirildiyi məkan") problemlərinin də mütləq qismi dövlət səviyyəsində böyük kapital qoyuluşu ilə həll edilməlidir. Bu silsilədən olan tədbirləri aşağıdakı kimi sistemləşdirmək mümkündür:

- tədris binalarının, tədris-köməkçi sahələrin, tələbə şəhərciyinin, inzibati binanın, tələbə yataqxanalarının, baytarlıq klinikasının, dendroloji bağın, idman meydançasının, səhiyyə məntəqələrinin, digər tikili və qurğuların əsaslı təmirinə və yenidən tikintisinə dair işlərin sürətləndirilməsi;

- informasiya-kommunikasiya texnologiyaları infrastrukturunun inkişaf etdirilməsi (informasiya-kommunikasiya üzrə maddi-texniki bazanın təkmilləşdirilməsi, kompüter avadanlığı və digər zəruri rəqəmsal avadanlıqlarla təminat işinin yaxşılaşdırılması);

- tədris, elmi-tədqiqat laboratoriyalarının, maşın-traktor parkının müvafiq tədris və elmi avadanlıqlarla (maşın, avadanlıq, cihaz, alət və materiallarla) təchiz edilməsi;

- müasir dövrün tələblərinə cavab verən fundamental, əsaslı elmi-tədris laboratoriyalarının yaradılması;

- aqrar təhsil sisteminin informasiyalaşdırılması (universitetin geniş zolaqlı sürətli internetlə təmin olunması, elektron tədris resursları bazasının, vahid tədris portalının yaradılması);

- bölgələrdə ixtisaslaşdırılmış nümunəvi tədris-təcrübə təsərrüfatları yaratmaqla bitkiçilikdə və heyvandarlıqda mövcud olan mütərəqqi texnologiyaların mütəxəssis hazırlığı prosesinə cəlb edilməsi;

- fərdi təsərrüfatlara, ailə-kəndli təsərrüfatlarına və digər kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarına xidmətlərin təşkili (bitki mühafizəsi, baytarlıq xidməti və s.);

- elektron kitabxananın təşkili.

2005-ci ildə Azərbaycanın təhsil sistemi Bolonya prosesinə qoşulduqdan sonra respublikamızın digər ali məktəblərində olduğu kimi, Dövlət Aqrar Universitetinin bir sıra ixtisaslarında da tədrisin təşkilində kredit sistemi tətbiq olunur. "Azərbaycan Respublikası ali təhsil sistemində 2006-2010-cu illərdə Bolonya deklarasiyasının müddəalarının həyata keçirilməsi barədə" təsdiq olunmuş tədbirlər planına əsasən isə bizdə 2009-2010-cu tədris ilindən başlayaraq bütün ixtisaslar (proqramlar) üzrə mütəxəssis hazırlığı Bolonya prosesinin tələbləri çərçivəsində qurulacaqdır.

Müasir iqtisadi münasibətlər çərçivəsində təhsil müəssisəsində, indiki halda Azərbaycan Dövlət Aqrar Universitetində kadr hazırlığının keyfiyyət səviyyəsi məzunların milli və beynəlxalq əmək bazarında rəqabət qabiliyyətli olması, onların ölkənin sosial-iqtisadi həyatındakı rolu ilə müəyyən edilir. Son aylarda kollektiv üzvlərinin ümumi işə daha fəal səfərbər edilməsi nəticəsində bu ali təhsil ocağında ilk növbədə mənəvi-psixoloji durum sağlamlaşdırılmışdır. Uzun illər aqrar təhsilin və elmin taleyi barədə formalaşmış laqeydlik hissi aradan qaldırılır, insanlar bu təhsil ocağına daha doğma duyğularla yanaşırlar. Bu gün təhsil müəssisəmizdə maddi-texniki bazanın yaxşılaşdırılması istiqamətində müəyyən işlər görülür.

2008-ci ilin əvvəllərindən əsaslı təmirinə başlanmış aqronomluq və texnologiya fakültəsinin tədris korpusunda işlərin yeni tədris ilinin başlanğıcınadək sona çatdırılması gözlənilir. İnzibati binada, fakültələrin tədris korpuslarında əsaslı təmir işləri ardıcıllıqla yerinə yetirilir. Tədris auditoriyalarının kompüter texnologiyası vasitələri ilə təchizatı sahəsində bir sıra tədbirlər həyata keçirilir. Universitetin professor-müəllim və tələbə heyətinin, texniki işçilərin sosial şəraitlərinin yaxşılaşdırılması istiqamətində də müəssisədaxili imkanlar hesabına müəyyən işlər görülür.

Uzun illərdən bəri kollektivimizin ən böyük narahatlıqlarından biri təcrübə tarlasının məcburi köçkün soydaşlarımız tərəfindən qeyri-qanuni istifadəsi problemi olmuşdur. 1993-cü ildən həllini gözləyən bu mürəkkəb məsələ, nəhayət, bu ilin yanvar ayında qismən də olsa həllini tapmışdır. 80 hektardan artıq ərazi qanunsuz gətirilmiş tikinti materiallarından təmizlənmiş, həmin sahələr alimlərimizin elmi-tədqiqat işlərinin obyekti kimi kafedralara təhkim edilmişdir.

Bolonya təhsil sistemi üzrə mütəxəssis hazırlığına dair respublikamızın digər ali təhsil müəssisələrində toplanmış bilgilərin, habelə dünya təcrübələrinin öyrənilməsi məqsədilə bu ilin may ayında universitetdə "Kənd təsərrüfatı mütəxəssislərinin hazırlanması problemləri: müasir vəziyyət, beynəlxalq təcrübə və yeni aqrar təhsil modeli" mövzusunda beynəlxalq elmi-praktik konfrans keçirilmişdir. Alimlərimiz təhsilin Bolonya prosesinin tələbləri çərçivəsində təşkili və idarəedilməsi ilə bağlı təcrübəni öyrənmək məqsədi ilə Oklahoma Dövlət Universitetinə (ABŞ), Serbiya Kruşevaç Yem Bitkiləri İnstitutuna, Belqrad Torpaqşünaslıq İnstitutuna (Serbiya), K.A.Timiryazev adına Rusiya Dövlət Aqrar Universitetinə, Sankt-Peterburq Dövlət Aqrar Universitetinə, Sankt-Peterburq Dövlət Baytarlıq Akademiyasına, Belarusiya Dövlət Aqrar Universitetinə, İstanbul Universitetinə, Qrayfsvald Universitetinə ezam edilmişlər.

Universitetdə müəllim-tələbə münasibətlərinin yeni müstəvidə qurulması istiqamətində bir sıra tədbirlər həyata keçirilir. Məhz bu tədbirlərin nəticəsində 2008/2009-cu tədris ilinin qış və yay imtahan sessiyalarının tam aşkarlıq şəraitində, heç bir neqativ hala yol vermədən keçirilməsinə nail olunmuşdur. Universitetdə təhsilin, elmin təşkili və idarə edilməsi mexanizmlərinin müasirləşdirilməsi məqsədilə idarəetmə strukturunun yenidən qurulması və ya təkmilləşdirilməsi istiqamətində də konkret tədbirlər görülür.

Kənd yerlərindən olan məzunlarımızın aqrar təhsilə maraqlarını artırmaq məqsədilə kollektivin üzvləri respublikamızın əksər rayonlarının təhsil şöbələrində, kənd, rayon orta məktəblərində təbliğat işləri ilə məşğul olurlar. Eyni zamanda, aqrar təhsil bazasının Dövlət Aqrar Universitetinin ətrafında formalaşması üçün mütəxəssis bazarının marketinqi aparılır, ölkənin ayrı-ayrı regionlarının kənd təsərrüfatı kadrlarına ehtiyacı öyrənilir, məzunlarımızın işlə təminatına dair problemlərin həlli istiqamətində addımlar atılır. Bu ilin iyun ayında universitetimizdə keçirilən "Məzun - 2009" yarmarkası da bu silsilədən olan tədbirlər sırasındandır.

Ölkə iqtisadiyyatındakı qlobal dəyişikliklər, iqtisadi münasibətlərin, o cümlədən aqrar münasibətlərin təkmilləşdirilməsi bütövlükdə Azərbaycan təhsilinin, onun tərkib hissəsi olan aqrar təhsilin yeni müstəviyə gətirilməsini tələb edir. Avropa təhsil sisteminə keçid də məhz bu zərurətdən yaranır. Bu baxımdan, digər ali təhsil müəssisələrində olduğu kimi, Dövlət Aqrar Universitetində də Azərbaycan hökuməti tərəfindən "Ali ixtisas təhsilinin Dövlət Standartı (bakalavr hazırlığının məzmununa və səviyyəsinə qoyulan minimum dövlət tələbləri)"nin hazırlanması tapşırığı verilmişdir.

Mütəxəssis hazırlığının və yenidən hazırlığın müvəffəqiyyətli həlli tədris proqramlarının məzmunundan, tədrisdə innovasion formaların tətbiqindən, biliyə nəzarət üsullarından asılıdır. Bütün bunlara isə tədrisin təşkilinin ənənəvi formalarının yeni innovasiya formaları ilə səmərəli uyğunlaşdırılması vasitəsi ilə nail olmaq mümkündür. Tədrisin məzmununun, təşkilinin və idarə edilməsinin yaxşılaşdırılması məqsədilə yaxın gələcəkdə aşağıdakı tədbirlərin həyata keçirilməsi nəzərdə tutulur:

- bütün fənlər üzrə tədris-metodiki komplekslərin hazırlanması və müasir tələblərə cavab verən dərsliklərin nəşri;

- xaricdə təhsilin təşkili və idarə edilməsi üzrə mütərəqqi üsulların və qabaqcıl təcrübənin ölkənin aqrar təhsil sistemində geniş tətbiqi;

- aqrar təhsil prosesinin tədris-metodiki təminatının dövlət təhsil standartlarına müvafiq kredit sisteminə uyğunlaşdırılmasının intensivləşdirilməsi;

- kənd təsərrüfatının müasir tələblərini nəzərə alaraq yeni ixtisaslar üzrə mütəxəssis hazırlığına başlanılması;

- müasir tələblərə cavab verən sertifikat proqramlarının tətbiqi;

- distant aqrar təhsilin təşkili üzrə tədbirlərin həyata keçirilməsi;

- tədrisdə keyfiyyətin idarə olunmasına dair mexanizmlərin tətbiqinə nail olunması.

Aqrar bazar münasibətlərini tənzimləmək, aqrar istehsalatın idarə edilməsini təkmilləşdirmək, özəl qurumlara kömək və nəzarət etmək dövlətin funksiyalarındandır. Bu funksiyaların yerinə yetirilməsi prosesi isə bilavasitə aqrar universiteti bitirmiş yetkin mütəxəssislərin köməyi ilə həyata keçirilməlidir.

Müstəqil dövlətimiz, aqrar universitetimiz və özəl təsərrüfatlar üçlüyündə yuxarıda göstərilənlərin həyata keçirilməsi üçün güclü koordinasiya mərkəzi olmalıdır. Koordinasiya mərkəzi strateji qurum səviyyəsində fəaliyyət göstərərək bu qlobal problemin mərhələlərlə həll edilməsi üçün vahid planların, tövsiyələrin işlənməsinə nail olmalıdır.

Bir sözlə, aqrar islahatlar və aqrar təhsil probleminə, yeni ali aqrar təhsil modelinin qurulmasına kompleks şəklində yanaşılmalıdır və bu problemin hər hansı birinin ayrılıqda həllinə cəhd zəncirdən həlqə çıxarmağa bənzəyir.

Heydər Əliyev siyasətinin həmişə diqqət mərkəzində dayanan aqrar təhsilə və aqrar elmə bu gün də möhtərəm Prezidentimiz İlham Əliyev tərəfindən göstərilən qayğı və diqqət, universitetin çoxminli müəllim və tələbə heyəti arasında mövcud olan sağlam mənəvi-psixoloji durum, yeni ali aqrar təhsil modelinin təşkilinə dair ciddi cəhdlər belə bir əminliyə əsas verir ki, universitetimizin kollektivi Azərbaycan dövləti tərəfindən qarşıya qoyulan vəzifələrin öhdəsindən layiqincə gələcək, ölkəmizin yüksək ixtisaslı mütəxəssislərə və elmi kadrlara olan tələbatının ödənilməsi istiqamətində öz töhfələrini verəcəkdir.

 

 

Mirdaməd SADIQOV,

Azərbaycan Dövlət Aqrar

Universitetinin rektoru, iqtisad

elmləri doktoru, professor

 

 

Azərbaycan.- 2009.- 11 iyul.- S. 3.