Vətəndaşa hesabatdan yayınan "vətəndaş cəmiyyəti təmsilçiləri"

Sivil dövlətin vacib atributlarından sayılan qeyri-hökumət təşkilatlarının (QHT) genişmiqyaslı fəaliyyəti Azərbaycanda vətəndaş cəmiyyəti quruculuğu baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Son beş ildə respublikamızın Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin rəhbərliyi altında əldə etdiyi uğurlar da vətəndaş cəmiyyəti təsisatlarının səmərəli fəaliyyətinə kömək göstərilməsində, həmçinin qeyri-hökumət təşkilatlarını dəstəkləmək, inkişaf etdirmək sahəsində dövlətin imkanlarını genişləndirir. Büdcə gəlirlərinin və ümumi daxili məhsulun artımı insan və şəxsiyyət azadlığına, demokratik dəyişikliklərin mahiyyətinin adekvat dərkinə, məqsədyönlü ictimai təşəbbüslərin artmasına əlverişli zəmin yaradır.

Azərbaycan dövlət müstəqilliyini əldə etdikdən sonra respublikamızda vətəndaş cəmiyyəti institutlarının fəaliyyətini tənzimləyən bir sıra qanunvericilik aktları qəbul olunmuş, 1992-ci ildə qeyri-hökumət təşkilatlarının yaradılması və fəaliyyət prinsiplərini tənzimləyən "İctimai birliklər haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanunu qəbul edilmişdir. Bu sənəd ictimai birliklərin yenicə formalaşdığı həmin illərdə dövlətlə QHT-lər arasında münasibətlərin sivil məcrada tənzimlənməsinə xidmət etmişdir. Sonrakı illərdə respublikanın sosial-iqtisadi, hüquqi və siyasi cəhətdən sürətli inkişafı, yeni ictimai münasibətlərin formalaşması qanunvericilikdə müəyyən dəyişikliklərin vacibliyini nümayiş etdirmişdir. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin qanunvericilik təşəbbüsü əsasında 13 iyun 2000-ci il tarixdə "Qeyri-hökumət təşkilatları (ictimai birliklər və fondlar) haqqında" qanunun qəbulu da məhz bu zərurətdən irəli gələrək yeni dövrün tələblərinə cavab vermişdir.

"Qeyri-hökumət təşkilatları (ictimai birliklər və fondlar) haqqında" qanuna əsasən, ictimai birlik - təsis sənədlərində müəyyən olunmuş məqsədlərlə ümumi maraqlar əsasında birləşmiş bir neçə fiziki və (və ya) hüquqi şəxsin təşəbbüsü ilə yaradılmış könüllü, özünüidarəedən, öz fəaliyyətinin əsas məqsədi kimi gəlir əldə etməyi nəzərdə tutmayan və əldə edilən gəliri üzvləri arasında bölməyən qeyri-hökumət təşkilatıdır. Qeyri-hökumət təşkilatı Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası və qanunları ilə qadağan olunmamış məqsədlər üçün yaradıla və fəaliyyət göstərə bilər. Qeyri-hökumət təşkilatlarına ictimai birliklər, fondlar, assosiasiyalar, həmkarlar ittifaqları, dini təşkilatlar və s. qurumlar aiddir. Biznes qurumlarından fərqli olaraq bu ictimai təşkilatların yaradıcıları gəliri öz aralarında bölmür, onu ictimai xarakterli problemlərin həllinə yönəldirlər.

Son beş ildə respublikada demokratik proseslərin daha da dərinləşdirilməsi və vətəndaş cəmiyyəti quruculuğu istiqamətində ardıcıl və sistemli tədbirlər həyata keçirən Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev milli QHT sektorunun inkişafına dövlət dəstəyinin gücləndirilməsini və onun maliyyələşmə mənbələrinin şəffaflığının təmin edilməsini mühüm vəzifələrdən biri kimi müəyyənləşdirmişdir. Dövlət başçısının 27 iyul 2007-ci il tarixli "Azərbaycan Respublikasının qeyri-hökumət təşkilatlarına dövlət dəstəyi Konsepsiyasının təsdiq edilməsi haqqında" sərəncamı dövlətlə qeyri-hökumət sektoru arasındakı əməkdaşlığın inkişafı, vətəndaş cəmiyyəti quruculuğu prosesinin sürətləndirilməsi, üçüncü sektorun fəaliyyətini dəstəkləmək sahəsində dövlət siyasətinin təkmilləşdirilməsi istiqamətində atılan mühüm addım kimi dəyərləndirilməlidir.

Qeyri-hökumət təşkilatlarına dövlət dəstəyinin məqsədləri cəmiyyətdə yeni münasibətlər modelinin formalaşdırılması, vətəndaş cəmiyyəti institutlarının müasirləşdirilməsi, vətəndaş təşəbbüsünün artırılması, milli maraqların qorunması sahəsində qeyri-hökumət təşkilatlarının fəaliyyətinin təşviq edilməsi, onların sosial əhəmiyyətli problemlərin həllinə cəlb olunması, dövlət və cəmiyyətin inkişafı üçün əhəmiyyət kəsb edən proqram və layihələrin maliyyələşdirilməsidir. Sözügedən konsepsiyanın imzalanması göstərir ki, vətəndaş cəmiyyətinin inkişafında maraqlı olan cənab İlham Əliyev bu məqsədlə qeyri-hökumət təşkilatlarının fəaliyyətində özünü göstərən müəyyən problemlərin aradan qaldırılmasına çalışır.

Azərbaycan Respublikasının qeyri-hökumət təşkilatlarına dövlət dəstəyi Konsepsiyası milli maraqların qorunması, Konstitusiya və qanunlara hörmətin formalaşdırılması, Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin respublikamızın ərazi bütövlüyü çərçivəsində, beynəlxalq normalara uyğun həlli ilə bağlı Azərbaycanın mövqeyinin dünyada fəal şəkildə təbliğ edilməsi sahəsində qeyri-hökumət təşkilatlarının fəaliyyətinin gücləndirilməsini, onlara dövlət dəstəyinin verilməsini nəzərdə tutur. Sənəddə dövlət və cəmiyyətin inkişafı üçün əhəmiyyət kəsb edən problemlərin həllinə qeyri-hökumət təşkilatlarının cəlb olunması və belə layihələr üzrə onlara məlumat, metodiki, təşkilati-texniki, maliyyə yardımlarının göstərilməsi prioritet kimi müəyyən edilir.

Dövlət başçısı İlham Əliyev "Azərbaycan Respublikasının qeyri-hökumət təşkilatlarına dövlət dəstəyi Konsepsiyasının təsdiq edilməsi haqqında" sərəncama müvafiq olaraq 13 dekabr 2007-ci il tarixdə "Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Şurasının yaradılması haqqında" fərman imzalamışdır. Şura dövlət orqanları ilə qeyri-hökumət təşkilatları arasında əməkdaşlığın təşviqi və qeyri-hökumət təşkilatlarına dövlət dəstəyinin həyata keçirilməsi sahəsində ixtisaslaşmış orqan funksiyasını yerinə yetirir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Qeyri-Hökumət təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Şurasının 2008-ci ildə elan etdiyi maliyyə yardımı müsabiqəsində qalib gələn 191 qeyri-hökumət təşkilatına ümumilikdə 1 milyon 200 min manat vəsait ayrılmışdır. 2009-cu ildə bu məqsədlə dövlət büdcəsində 2 milyon 68 min manat nəzərdə tutulmuş, ümumilikdə 226 QHT-yə 1 milyon 848 min manat ayrılmışdır.

Etiraf etməliyik ki, uzun illər ərzində Azərbaycanda qeyri-hökumət təşkilatları ilə bağlı özünü qabarıq göstərən və ölkənin milli təhlükəsizliyinə potensial təhdid kimi dəyərləndirilən ciddi problemlərdən biri də onların maliyyələşmə mənbələri ilə bağlı olmuşdur. Ölkədə fəaliyyət göstərən qeyri-hökumət təşkilatlarının əksəriyyəti bu gün də yalnız xarici donorlar hesabına maliyyələşirlər. Yerli donorçuluğun inkişaf etməyə başladığı hazırkı şəraitdə isə bunu normal hal kimi dəyərləndirmək mümkün deyil. Məsələ burasındadır ki, ən müxtəlif xarici mənbələr hesabına maliyyələşən qeyri-hökumət təşkilatlarının kənar təsir altına düşərək dövlət və xalq maraqları əleyhinə fəaliyyət göstərməsi ilə bağlı cəmiyyətdə əsaslı şübhələr mövcuddur.

"Qrant haqqında" Azərbaycan Respublikası Qanununun 4-cü maddəsinin 4-cü bəndinə əsasən, Azərbaycan Respublikasının hüquqi və fiziki şəxsi olan donorlar tərəfindən xarici resipiyentlərə qrant verilməsi haqqında, həmçinin Azərbaycan Respublikasının resipiyentləri tərəfindən qrant alınması haqqında müqavilələr (qərarlar) müvafiq icra hakimiyyəti orqanında qeydə alınmalıdır. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2 yanvar 2003-cü il tarixli fərmanının 3-cü bəndinə əsasən, qrant alınması haqqında müqavilələr (qərarlar) qeyri-kommersiya hüquqi şəxslərə münasibətdə Azərbaycan Respublikasının Ədliyyə Nazirliyində qeydiyyata alınırlar.

Azərbaycan Respublikası İnzibati Xətalar Məcəlləsinin 223-1-ci maddəsinə əsasən, qrant alan hüquqi şəxslər tərəfindən qrant alınması haqqında müqavilələrin və qərarların surətlərinin qeydiyyatı üçün qanunvericiliklə müəyyən edilmiş müddətlərdə (1 ay) Azərbaycan Respublikasının müvafiq icra hakimiyyəti orqanına təqdim edilməməsinə görə iyirmi manatdan əlli manatadək miqdarda cərimə müəyyən edilirdi. Azərbaycanın hazırkı iqtisadi inkişafı şəraitində son dərəcə kiçik olan bu cərimə məbləği əksərən qeyri-hökumət təşkilatlarının arxayınçılığına və qanunvericiliyin tələblərinə etinasız münasibətinə gətirib çıxarırdı. 16 dekabr 2008-ci il tarixdə qrant qanunvericiliyi ilə bağlı Azərbaycan Respublikasının İnzibati Xətalar Məcəlləsinin 223-1.1-ci və 223-1.2-ci maddələrinə dəyişikliklərin edilməsi isə məhz belə hallara qarşı inzibati məsuliyyətin gücləndirilməsinə xidmət edir. Həmin dəyişikliyə görə, aldıqları qrantları bir ay müddətində Ədliyyə Nazirliyində qeydiyyatdan keçirməyən qeyri-hökumət təşkilatları üçün tətbiq olunan cərimənin məbləği min manatdan iki min beş yüz manatadək müəyyən edilmişdir. Bu dəyişiklik yeni dövrün tələblərindən irəli gələrək qeyri-hökumət təşkilatlarının maliyyə mənbələrinin şəffaflığının təmin edilməsi məqsədilə atılmış addımdır.

Qeyri-hökumət təşkilatlarının fəaliyyətində şəffaflığın və maliyyə intizamının möhkəmləndirilməsi həm də qloballaşan dünyada getdikcə transmilli xarakter alan korrupsiya, beynəlxalq terrorizmin maliyyələşdirilməsi, qeyri-qanuni yolla əldə edilmiş pulların leqallaşdırılması cəhdləri kimi qlobal cinayətlərə qarşı mübarizənin daha səmərəli əsaslarla təşkili zərurətindən irəli gəlir. Bu baxımdan Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 10 fevral 2009-cu il tarixli sərəncamı ilə təsdiq edilmiş "Cinayət yolu ilə əldə edilmiş pul vəsaitlərinin və ya digər əmlakın leqallaşdırılmasına və terrorçuluğun maliyyələşdirilməsinə qarşı mübarizə haqqında" qanunun əhəmiyyətini də xüsusi vurğulamaq lazım gəlir. Qanun cinayət yolu ilə əldə edilmiş pul vəsaitlərinin və ya digər əmlakın leqallaşdırılması və ya terrorçuluğun maliyyələşdirilməsi ilə bağlı hüquqpozmaların aşkar edilməsi və qarşısının alınması üçün hüquqi mexanizmin yaradılmasına, belə pul vəsaitlərinin və ya digər əmlakın leqallaşdırılması və terrorçuluğun maliyyələşdirilməsi məqsədi ilə maliyyə sistemindən istifadə olunması imkanlarını istisna edən şəraitin yaradılmasına, bu sahədə dövlətin və cəmiyyətin maraqlarının qorunmasına yönəlmişdir. Qanunda QHT-lərin fəaliyyətində şəffaflığın və hesabatlılığın gözlənilməsi ilə bağlı da müəyyən güzəştlər nəzərdə tutulmuşdur.

Bir neçə gün öncə "Qeyri-hökumət təşkilatları (ictimai birliklər və fondlar) haqqında" Azərbaycan Respublikası Qanununa əlavə və dəyişikliklər edilməsində məqsəd də bu sahədə bəzi hüquqi boşluqları aradan qaldırmaq, eyni zamanda qeyri-hökumət təşkilatlarının fəaliyyətində şəffaflığı təmin etməkdir. Məsələn, təklif edilən dəyişikliklərdən biri qeyri-hökumət təşkilatlarının dövlət orqanlarının və görkəmli şəxsiyyətlərin adlarından - onların yaxın qohumlarının və ya vərəsələrinin icazəsi olmadan - istifadəsinə qadağa qoyur. Şübhəsiz, bu dəyişiklik nüfuzlu dövlət orqanlarının, o cümlədən görkəmli şəxsiyyətlərin adlarından sui-istifadə edilməsi hallarının qarşısının alınması baxımından son dərəcə vacibdir. Eyniadlı dövlət qurumunun və QHT-nin fəaliyyət göstərməsinə heç bir halda haqq qazandırmaq mümkün deyil. Məlumat üçün bildirək ki, bir çox ölkələrdə firma adlarının, ümumiyyətlə, hüquqi şəxslərin adlarının qorunması ilə bağlı xüsusi qanun var.

Qanuna edilmiş başqa bir dəyişikliklə QHT-lərin nizamnamələrində dövlət orqanlarının və bələdiyyələrin vəzifələrinin əksini tapmasına qadağa qoyulur. Yəni QHT-lərin dövlət və bələdiyyə orqanlarının səlahiyyətlərinə müdaxiləsi yolverilməz hesab olunur.

"Qeyri-hökumət təşkilatları (ictimai birliklər və fondlar) haqqında" Azərbaycan Respublikası Qanununun 12-ci maddəsinə təklif olunan digər mühüm dəyişikliyə görə, "Dövlətin Konstitusiya quruluşunun əsasları və təhlükəsizliyi, ictimai qayda üçün təhlükə törədən, irqi, dini, milli ayrı-seçkiliyi təşviq edən, habelə mənəviyyatı təhqir edən qeyri-hökumət təşkilatlarının yaradılmasına yol verilmir". Azərbaycan dövləti vətəndaşların birləşmək azadlığına hörmətlə yanaşsa da, ictimai təhlükəsizlik və ümumiyyətlə, təhlükəsizliyin təmini məsələsini də vacib sayır. Respublikamızda milli, dini, irqi ayrı-seçkilik yaradan hər cür fəaliyyət ölkə Konstitusiyası və qanunvericiliyi ilə birmənalı yasaq edilir. Bu baxımdan belə bir qadağanın "Qeyri-hökumət təşkilatları (ictimai birliklər və fondlar) haqqında" qanunda əksini tapması da tamamilə məntiqidir.

Qanuna edilmiş digər dəyişikliyə görə, yalnız Azərbaycan ərazisində daimi yaşamaq hüququ olan əcnəbilər və vətəndaşlığı olmayan şəxslər burada QHT təsis edə bilərlər. Eləcə də Azərbaycanda fəaliyyət göstərmək istəyən xarici QHT-lər hökumətlə imzalanan saziş əsasında fəaliyyət göstərəcəklər.

Ümumiyyətlə, hər bir qanun müəyyən fəaliyyət sahəsinin hüdud və çərçivələrini, başqa sözlə, vətəndaşın hüquq və vəzifələrini özündə ehtiva edir. "Qeyri-hökumət təşkilatları (ictimai birliklər və fondlar) haqqında" qanuna edilən əlavə və dəyişikliklər də bu sahədəki bəzi boşluqların aradan qaldırılmasına, QHT-lərin fəaliyyətində nizam-intizamın, şəffaflığın, hesabatlılığın gücləndirilməsinə xidmət edir.

S.ELMANOĞLU

Azərbaycan.- 2009.- 12 iyul.- S. 3.